Icalembwa Calubile ico John Milton Alembele

ABANTU abengi balitemenwe sana John Milton uwalembele umushikakulo mu ciNgeleshi uutila Paradise Lost. Umwaume uwalembele ilyashi pa fyo Milton afyelwe mpaka ne mfwa yakwe atile “abantu abengi balimutemenwe, bamo balimupatile, kabili banono sana e bashamwishibe.” Ukufika na ino nshita, abaNgeleshi balakonka sana ifyo alembele mu ntambi shabo e lyo na lintu balelemba ifitabo.

Bushe John Milton aishilelumbuka shani umusango yu? Cinshi calengele abantu abengi betemwa ilyashi alekeleshe ukulemba, ilitila On Christian Doctrine (Pa fyo Abena Kristu Basuminamo), ilyo basabankenye pa numa ya myaka 150 ukutula apo afwilile?

Pa fyo Abena Kristu Basuminamo

Pa myaka iingi, Milton na o alefwaya ukulemba icitabo pa mibele Abena Kristu balingile ukukwata na pa fyo bafwile ukusuminamo. Ilyo calefika mu 1652 Milton ninshi alipofula. Nangu cingati alipofwile, alitwalilile ukulemba icitabo pantu alingishe aba kumwafwa ukulemba, kabili afwile mu 1674. Milton aitile ici citabo ukuti A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. Pa ntendekelo ya ici citabo alembelepo ukuti: “Abengi abalemba ifitabo pali ili lyashi . . . balembapo fye amashiwi ayanono mu mbali, kabili tababikamo sana ifipandwa ne fikomo, e kuti amalembo apo fyonse ifyo basambilisha fyashintilila. Nomba ine nalyambula amalembo ayengi nga nshi muli Baibolo yonse fye.” Ifyo Milton alembele fya cine pantu mu citabo citila On Christian Doctrine alilanda nelyo ukwambula Amalembo imiku ukucila pali 9,000.

Nangu cingati pa kubala Milton taleshingashinga ukulanda ifyo aletontonkanya, tasabankenye ici calembwa. Cinshi calengele? Cimo icalengele ni co alishibe ukuti ifyo alondolwele Amalembo fyalipusene sana ne fyo aba mu macalici basuminemo. E lyo lintu ishamfumu shatendeke ukuteka mu England na kabili, ifintu tafyamuwamine. E co nalimo alelolela ukuti ifintu fikawame e lyo akasabankanye icitabo alembele. Te mulandu ne fyalengele, ilyo Milton afwile, uwalemwafwako ukulemba atwele icalembwa ca mu ciLatini ku kampani kalepulinta ifitabo pa kuti bacisabankanye nomba balikeene. Lelo uwali cilolo wa buteko pali ilya nshita alipokele icalembwa no kucifisa. Lintu papitile imyaka 150 e lyo baishilesanga apo babikile ici calembwa.

Mu 1823 kalaliki asangile icalembwa icapombwa ico kalemba wa mishikakulo uwalumbwike sana alembele. Imfumu George IV iyaleteka mu England pali ilya nshita yatile bapilibwile mu ciNgeleshi icalembwa ca mu ciLatini pa kuti bakacisabankanye. Ilyo papitile imyaka ibili, balicisabankenye mu ciNgeleshi, kabili bashimapepo na basambilila sana tabatemenwe nakalya. Shikofu umo atile ifyebo fili muli ici citabo fya bufi, tasumine ukuti Milton kuti asuusha ifyo amacalici yasuminemo. Ico akaanine ukusumina ni co Milton alelemba imishikakulo iisuma sana pa fya kwa Lesa kabili abantu bengi mu England balimucindike. Apo uwalepilibula alishibe ukuti abengi tabakasumine ukuti Milton e walembele ici citabo, alibikilemo utulembo twa pe samba 500 utwalelangilila ifyo ifyebo fyali mu citabo citila On Christian Doctrine fyapalana ne fyaba mu mushikakulo uutila Paradise Lost.a

Ifyo Milton Asuminemo

Mu nshiku sha kwa Milton, aba mu England balifumine mu Katolika basangwike baProtestanti. BaProtestanti basumine ukuti fyonse fye ifyalelanda pa mapepo na pa mibele ya bantu fyali no kulingana ne fyo Amalembo ya Mushilo yalelanda te kulingana ne fyo papa alanda. Lelo, mu citabo citila On Christian Doctrine Milton alembele ukuti ifingi ifyo baProtestanti basuminemo ne fyo balecita tafyaleumfwana ne fyo Amalembo yalanda. Ukubomfya amalembo alangilile ukuti icisambilisho ca kwa John Calvin ica kuti Lesa alilingila kabela ifyo umuntu onse akaba ku ntanshi ca bufi, atile Lesa apangile abantu ukuti baleisalila ifya kucita. Milton alefwaya abantu balebomfya bwino ishina lya kwa Lesa, Yehova, kabili ena alelibomfya sana mu fyalembwa fyakwe.

Milton abomfeshe Amalembo pa kulanga ukuti umweo wa muntu ulafwa. Ilyo alelanda pa Ukutendeka 2:7 alembele ukuti: “Lintu umuntu bamupangile, Amalembo yatila: umuntu aishileba icibumbwa ca mweo. . . . Mu muntu tamwaba ifintu fibili: nge fyo abengi basumina ukuti mu muntu mwaba umubili no umweo. Lelo, umuntu wine e mweo, kabili umweo e muntu.” Lyena aipwishe ukuti: “Bushe umuntu alafwa nelyo mubili fye e ufwa?” Pa numa ya kwambula Amalembo ayengi ayalanga ukuti takwaba icifuma mu muntu nga afwa, atile: “Ubushininkisho ningapeela ubulanga sana ukuti umweo ulafwa bulondoloshi bwa kwa Lesa umwine ubutila, Esek[iele 18:]20: umweo uubembuka e ukafwa.” Na kabili Milton alandile na pa malembo pamo nga Luka 20:37 na Yohane 11:25 pa kulanga ukuti ukubuuka e kukalenga abafwa ukuba no mweo na kabili.

Cinshi calengele ukuti abengi betemwa ifyo Milton alembele mu citabo citila On Christian Doctrine? Icalengele sana ni fintu Milton alondolwele bwino Amalembo ukuti Kristu Mwana wa kwa Lesa kabili alanakila Wishi, Lesa. Ilyo ayambwile Yohane 17:3 na Yohane 20:17, Milton atile: “Nga ca kuti Wishi e Lesa wa kwa Kristu kabili Lesa wesu, kabili nga kwaba fye Lesa umo, ninshi takuli umbi uwingaba Lesa kano fye Wishi.”

Na kabili Milton atile: “Muli fyonse ifyo Umwana na batumwa bakwe balelanda no kulemba balesumina ukuti Wishi mukalamba pa Mwana muli fyonse.” (Yohane 14:28) “Na kabushe Kristu umwine atile, Mat. xxvi. 39 [26:39]: Mwe Tata, nga cingacitika, fumyeni pali ine ulu lukombo, lelo te kulingana ne fyo ine ndefwaya lelo ukulingana ne fyo imwe mulefwaya. . . . Nga ca kuti na o ni Lesa mulandu nshi talepepela ku mwine eka, lelo alepepa fye kuli Wishi? Nga ca kuti ali muntu kabili pa nshita imo ine ali Lesa Wa maka yonse ninshi cinshi alepepela ukuti bamwafwe ukucita ifyo umwine engacita? . . . Umwana alitemenwe sana Wishi kabili e o alepepa fye eka, kanshi aletusambilisha ukulacita cimo cine.”

Umo Milton Alubile

John Milton alefwaisha ukwishibe cine. Lelo na o wine aleluba muli fimo kabili nalimo ifyo apitilemo e fyalengele ukuti alufyanye muli fimo ifyo alembele. Ica kumwenako fye, ilyo aupile, tapakokwele umukashi wakwe, umwana wa kwa cilolo uwaletungilila ulupwa lwa ku Bufumu, alimubutwike no kuyaikala no lupwa lwakwe mupepi ne myaka itatu. Pa nshita Milton ashele eka alembele amalyashi ayalesuminisha ukulekana, te pa mulandu fye wa bulalelale nga fintu Yesu alandile, lelo aleti na lintu abaupana bashileumfwana mu cupo. (Mateo 19:9) Ifi fine e fyo Milton alembele na mu citabo citila On Christian Doctrine.

Te mulandu ne filubo Milton acitile, mu citabo citila On Christian Doctrine alilanda sana pa masambilisho ayengi ayalingana ne fyo Baibolo isambilisha. Nangu fye ni lelo, abantu nga babelenga ifyo alembele nabo balalinganya ifyo basuminamo ku fyo Amalembo ya Mushilo yalanda.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 12]

Ilyashi ilyo Milton alembele pa kulekelesha lyalilubile pa myaka 150

[Abatusuminishe]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina