1

Fwayeni Abengamupandako Amano

Mulandu nshi ici cacindamina? Ilyo abafyashi baikata umwana cilya afyalwa fye, balomfwa bwino e lyo pa nshita imo ine balasakamana. BaBrett, abafyashi abaume abekala ku Britain batile: “Nalyumfwile bwino sana ilyo umwana wandi afyelwe. Lelo pa nshita imo ine natontonkenye nati umulimo nalakwata wakulisha kabili naletwishika nga nkamusunga bwino.” BaMonica, abekala ku Argentina, batile: “Naletontonkanya nati limbi nkalafilwa ukupeela umwana wandi fyonse ififwaikwa. Naleyipusha nati, ‘Bushe nkamukusha fye bwino?’”

Bushe na imwe ukukwata abana kulamuletela insansa no kumusakamika pa nshita imo ine? Te ca kutwishika ukutila ukukusha umwana mulimo ukalamba lelo uusuma, kabili nangu wingalete cifukushi mulimo uumfwika bwino uo umuntu engaipakisha. Nga fintu umufyashi umo umwaume asosele, “umwana tumukusha fye umuku umo, ifyo mwamukusha ninshi e fyo akaba.” Apo ifyo abafyashi bakusha abana e filanga sana ifyo umwana akaba, e lyo ne fyo ubumi bwakwe bukaba, mwe bafyashi kuti mwafwaisha sana ukwishiba uko mwingapandwa amano yasuma pa fyo mwingakusha abana benu.

Icilenga ici ukwafya: Cimoneka kwati umuntu fye onse kuti afunda umunankwe ifya kukusha abana. Kale, abantu nga bakwata umwana, pa kumukusha balekonka ifyo abafyashi babo babakushishe nelyo ifyo balesambilila ku mapepo. Lelo mu fyalo ifingi, indupwa shileonaika kabili abantu tabalecetekela ne fyo bashimapepo basambilisha. Ici calenga abafyashi abengi ukulaya mu kupandwa amano ku bantu bambi fye abasambilila ifyo abafyashi bengakusha bwino abana. Fimo ifyo ishi mpanda mano shilanda fya mano. Lelo fimo tafilondoloka kabili limo papita fye inshita inono abafyashi bafisuula no kufisuula abati nafileka ukubomba.

Icingamwafwa: Umfweni ukupanda amano kwa Muntu uwaishiba sana ifya kukusha abana. No yu muntu ni Yehova Lesa, Kalenga wa bantu. (Imilimo 17:26-28) Icebo cakwe, Baibolo calilondolola ifyo mufwile ukucita kabili calikwata ne fya kumwenako ifingamwafwa ukukusha bwino abana. Yehova alaya ukuti: ‘Nkakupanda amano na menso yandi pali iwe.’—Amalumbo 32:8.

Finshi Lesa afunda abafyashi ifingabafwa ukukusha abana ba nsansa?

[Amashiwi pe bula 3]

“Tetekela Yehova no mutima obe onse, na ku kwiluka kobe we mwine wishintililako.”—Amapinda 3:5

2

Muletemwana mu Ng’anda Yenu

Mulandu nshi ici cacindamina? Abana bafwaya ukutemwikwa kabili nga balemona ukutila tamwabatemwa, tabakula bwino. Mu 1950, ba M. F. Ashley Montagu, abasambilile sana ifyo abantu bekala, balembele ukuti: “Ifyo umwana afwaya sana pa kuti akule, kumutemwa; pantu ukutemwa e kulenga akwata ubumi ubusuma. Mu myaka 6 iya kubalilapo e mo maka maka umwana akabila sana ukumulanga icitemwiko.” Muno nshiku abasambilila pali uyu mulandu na bo balesumina filya baMontagu basosele abati, “abana tabakula bwino nga ca kutila bakula ukwabula ukutemwikwa.”

Icilenga ici ukwafya: Ukwikala muli cino calo umushaba ukutemwa lelo umwaisula bukaitemwe, kulenga abantu ukukanaumfwana mu mayanda. (2 Timote 3:1-5) Abaupana kuti basanga ukutila amafya bakwata mu cupo cabo yakulilako pantu nomba kwalafwaikwa indalama na shimbi e lyo ne fintu fimbi ifya kucita pa kuti bakushe abana. Ku ca kumwenako, limo ifyo abalume na bakashi bamona ukutila e fyo abana bafwile ukusalapulwa e lyo ne fya kubalambula nga bacite fisuma, filapusana kabili ifi filenga abaupana ukukanaumfwana maka maka nga ca kutila balafilwa ukulanshanya.

Icingamwafwa: Mulepekanya inshita ya kuba pamo na bana benu. Abaupana na bo bafwile no kulakwata inshita ya kuba pamo babili fye. (Amose 3:3) Abana nga baya mu kusendama, abaupana bafwile ukubomfya bwino inshita bashala beka. Iyi nshita yawamisha mwashala babili taifwile ukupwila fye ku kutamba TV. Mulecita utuntu tumo utulanga citemwiko ku mwina mwenu pa kuti mutwalilile ukutemwana mu cupo cenu. (Amapinda 25:11; Ulwimbo 4:7-10) Ukucila ukwikalila fye “ukufwailisha ifilubo, NW” umwina mwenu acitile, mulefwaya ifisuma ifyo mwingatashishapo umwina mwenu cila bushiku.—Amalumbo 103:9, 10; Amapinda 31:28.

Muleeba abana benu ukuti mwalibatemwa. Yehova Lesa acitile ifyo abafyashi na bo bafwile ukucita. Alyebele Umwana wakwe, Yesu pa cintubwingi ukuti alimutemwa. (Mateo 3:17; 17:5) BaFleck, abafyashi abaume abekala ku Austria batile: “Abana baaba kwati maluba. Filya fine ifimenwa ifinono fikonkelela akasuba pa kuti fisendeko ulubuto ne cikabilila, e fyo na bana bakonkelela abafyashi babo pa kuti abafyashi babalange ifyo babatemwa no kubalanga ukutila na bo bene balicindama mu lupwa.”

Nampo nga mwaba na bena mwenu nelyo muli bafyashi abashimbe, nga mwayafwa abana benu ukutemwana no kubafwa ukutemwa Lesa, ulupwa lwenu lukaba ne nsansa.

Lelo cinshi Icebo ca kwa Lesa cisosa pa fyo abafyashi balingile ukutungulula abana?

[Amashiwi pe bula 4]

“Ukutemwa . . . e cikakilo cafikapo ica kwikatana.”—Abena Kolose 3:14

3

Muletungulula Abana Benu

Mulandu nshi ici cawamina? Magazini itila Parents, iilanda pa bafyashi yatile, ukulingana ne fyo bafwailisha pali uyu mulandu, “abafyashi nga batemwa sana abana babo no kubasakamana, abana balacenjela ku sukulu, balasambilila bwangu imilimo, tabaisuula kabili balaba aba nsansa ukucila abana abo abafyashi basungila ku munga we fwafwa nelyo abo batekelesha.”

Icilenga ici ukwafya: Ukutula fye ku bunya ukufika ku bupungwe abana balaba no musango wa kukaana ukubatungulula. BaJohn Rosemond abalemba icitabo pa bafyashi icitila Parent Power! batile: “Abana baleshiba bwangu nga ca kutila abafyashi babo baletiina ukubatungulula kabili baleshiba na lintu abafyashi bengabaleka fye nga bacita ico babakaanya.” Kabili batile: “Abafyashi nga tabaletungulula abana, abana balatampa ukutungulula abafyashi.”

Icingamwafwa: Mwilamona kwati nga muletungulula abana benu kuti bamutaluka nangu batendeka ukumutiina. Yehova Lesa, uwatendeke ulupwa, tatile abana na bo bafwile ukulaeba abafyashi babo ififwile ukucitika mu lupwa. Lelo, apeela abafyashi amaka ya kutungulula abana kabili aeba abana ati: “Beni aba cumfwila ku bafyashi benu.”—Abena Efese 3:14, 15; 6:1-4.

Kuti mulebatungulula ukwabula ubunkalwe. Mu nshila nshi? Nga mwakonka ifyo Yehova acitile. Alikwata amaka ya kupatikisha abana bakwe abantunse ukucita ukufwaya kwakwe, lelo abeba fye mu busuma. Icebo cakwe citila, “Iye, nga wapeepeka ku mafunde yandi! lyene umutende obe nga waba ngo mumana, no bulungami bobe nga mabimbi ya bemba.” (Esaya 48:18) Yehova afwaya tulemumfwila te pa mulandu wa kutila tulamutiina, lelo pa mulandu wa kutila twalimutemwa. (1 Yohane 5:3) Tatweba ukucita ifyo tushingakumanisha ukucita kabili alishiba ukuti cikatuwamina nga ca kutila tulekonka amafunde yakwe.—Amalumbo 19:7-11.

Cinshi cingafwa mwe bafyashi ukubomfya amaka yenu ukwabula ukutiina kabili ukwabula ukucishamo? Intanshi mufwile ukwishiba ukwabula ukutwishika ukutila Lesa afwaya mulecite co. Ica bubili, mufwile ukwishiba ukutila ukukonka amafunde ya kwa Lesa kukawama kuli imwe na ku bana benu.—Abena Roma 12:2.

Cinshi ico mufwile ukucita pa kuti muletungulula abana benu?

[Amashiwi pe bula 5]

“Kalipila mwano nga akuletele icibote no kukusansamusha.”—Amapinda 29:17, Baibolo ya ba Diocese of Mbala

4

Balondolweleni Bwino Amafunde no Kubasalapula Bwangu nga Tabayakonkele

Mulandu nshi ici cacindamina? BaRonald Simons aba pa University of Georgia, abasambilila imibele ya bantu batile, “abana balakula bwino nga ca kutila mulebapeela amafunde no kubasalapula nga tabayakonkele. Nga tapali amafunde, abana bacita fye ifyo balefwaya, balaba abaitemwa, kabili tababa ne nsansa e lyo kabili balenga na bekala na bo ukukanakwata insansa.” Icebo ca kwa Lesa citila: “Uwamutemwa mwane untu amusalapula.”—Amapinda 13:24, Bible wa Mushilo uwa mu 1983.

Icilenga ici ukwafya: Pa kwafwa abana ukukonka amafunde mwabapeela no kubaalulula palapita inshita kabili umufyashi afwile ukubombesha no kukananenuka mu kubafunda. Kabili abana bonse balakwata akamusango ka kufwaya ukumona ifyo cingaba nga batobe funde. BaMike na baSonia abakwata abana abanono babili, balondolola bwino ubu bwafya abati: “Abana, bana, na mano yabo ya bwaice, ne fyo bafwaya, fya bwaice e lyo kabili iciba sana mu mitima yabo kulufyanya.” BaMike na baSonia balitemwa sana abana babo. Lelo batile, “Limo abana balaba bacintomfwa kabili balaitemwa.”

Icingamwafwa: Konkeni ifyo Yehova asungile abena Israele. Cimo icalangile ukuti alibatemenwe aba bantu bakwe, mafunde abapeele ukukonka ayo alondolwele bwino bwino. (Ukufuma 20:2-17) Alibebele ne fyali no kufumamo nga ca kutila tabalekonka amafunde.—Ukufuma 22:1-9.

E ico kanshi kuti cawama mwalemba amafunde mulefwaya abana benu balekonka. Abafyashi bamo batila, cilawama ukubapeela amafunde ayanono sana, napamo yasano fye. Nga mwabapeela amafunde ayanono fye na imwe bene cikamwangukila ukwafwa abana benu ukuyakonka no kuyebukisha. Pe funde limo na limo, mufwile ukulembapo ifya kubasalapula nga tabakonkele ilyo funde. Nomba na fyo ifya kubacita pa kubasalapula tafifwile ukubipa ica kuti mwafilwa no kuficita. Mulepitamo mu mafunde pa kutila bonse pa ng’anda pamo na mwe banyina na bawishi mwayeshiba bwino sana.

Nga ca kutila tabakonkele amafunde basalapuleni mu kwangufyanya, lelo te mu bukali, kabili te kwesha ukusuulako fye ku cilubo, e lyo kabili mubasalapule ukulingana ne fyo mwabeba. Muleibukisha ukutila nga mwafulwa, mufwile ukulolela mpaka mwatontoloka e lyo mwasalapula umwana. (Amapinda 29:22) Lelo umwana nga alufyanya, tamufwile ukulalikisha umulandu nelyo ukulekapo fye nangu apaapaata shani. Nga mwacite fyo, umwana wenu akamona kwati nangu takonkele amafunde tapali ifyo mwingacita. E fyo na Baibolo ilandapo ilyo isosa ukuti: “Pa kuti ukupingulo mulimo wabipa takucitwa bwangu, ni pali ici umutima wa bana ba bantu waiswilamo ku kucito bubi.”—Lukala Milandu 8:11.

Ni muli finshi mumbi umo mwingatungulula abana benu pa kuti bakule bwino?

[Amashiwi pe bula 6]

“Lekeni fye icebo cenu Ee cibe Ee, na Iyo cibe Iyo.”—Mateo 5:37

5

Tantikeni Ifyo Mufwile Ukulacita Cila Bushiku

Mulandu nshi ici cacindamina? Umukalamba onse alakwata ifya kucita cila bushiku. Ilingi line kulaba inshita ya kubomba imilimo, ukupepa e lyo no kwangala. Abafyashi balalenga abana ukukanakula bwino nga tabalebasambilisha ukutantika inshita ya kucitilapo ifintu e lyo no kulaikonka. Lelo, baLaurence Steinberg, abasambilila sana ifyo abantu batontonkanya batile, “ukulingana ne fyo bafwailisha pali uyu mulandu, ukupeela abana amafunde ne fya kucita pamo ne nshita ya kuficitilapo, kulalenga abana ukumfwa ukuti mulabasakamana no kukanaba no mwenso, kabili kulabafwa ukuba abatekanya no kuba abasalapuka.”

Icilenga ici ukwafya: Ifya kucita fyalifula pano calo. Abafyashi abengi balapoosa inshita iikalamba ku ncito, kanshi ilingi bakwata fye inshita iinono sana iya kuba na bana babo. Pa kuti imwe na bana benu mulecita ifyo mwatantika ukulacita lyonse, kano mwe bafyashi mwabikako sana amano kabili mwapampamina fye pa kwalulula abana nga tabalefwaya ukucita ifyo fintu.

Icingamwafwa: Konkeni filya Baibolo yalandapo ilyo itufunda aiti: “Lelo fyonse ficitwe busaka busaka kabili mu kukonkana.” (1 Abena Korinti 14:40) Ku ca kumwenako, abafyashi abengi baleba abana babo inshita bafwile ukusendaminapo lintu bacili fye abanono. Lelo, kwena inshita ya kusendama ni nshita iyo abana bafwile ukutemwa. BaTatiana, abekala ku Greece, abakwata abana babili abanakashi batile, “Ilyo abana balambalala pa busanshi, ndabekata busaka busaka no kubeba ifyo nacilacita ilyo baciya ku sukulu, e lyo nabepusha ukuti na bo banjebeko ifyo bacilacita. Tabatiina ukulanda ifyo bacicita. Ilingi line balanjeba fyonse fye.”

BaKostas, abalume ba baTatiana balabelengela aba bana amalyashi. BaKostas batila, “abana balalandapo ifyo balefwaya pa malyashi kabili ici cilenga ukulanshanya kwafika na ku kulanda pa filebacitikila. Tabanjeba nangu cimo nga ca kuti nafikila fye ukubeba ukuti banjebe ifilebasakamika.” Lelo, kwena ilyo abana baleya balekula, kuti cawama ne nshita ya kusendaminapo mwayalula. Nomba nga mwatwalilila ukukonka ifyo mwatantika ukucita pa kulaala, abana benu bakatwalilila ukulalanda na imwe pali ilya ine nshita.

E lyo cimbi, kuti cawama indupwa nga shileliila pamo ica kulya lyonse nangu fye umuku umo cila bushiku. Pa kuti cibe fyo, kuti mulealulako inshita ya kuliilapo limo limo. BaCharles, abakwata abana abakashana babili batila: “Limo nshikomboka bwangu ku ncito. Abena mwandi limo balapeela abana besu utwa kuti balyeko ilyo balelolela ukuti mbwele twise tuliile pamo. Ilyo tulelya, tulalanda pa fyo twacicita akasuba konse, twalanda na pe lembo lya mu Baibolo, na pa mafya tukwete, e lyo no kusekela capamo. Ico ningamwebako ca kutila, ukucite fi lyonse, kulalenga ulupwa lwesu ukuba ne nsansa sana.”

Pa kuti ifi fibombe, te kwesha ukubika sana amano ku kukwata ifyuma ica kutila mwalafilwa no kukwata inshita ya kucita ifyo mwatantika ukucitila pamo no lupwa lwenu. Konkeni filya Baibolo itufunda aiti, “mushininkishe ifyacilapo ukucindama.”—Abena Filipi 1:10.

Finshi fimbi ifyo abafyashi bengacita pa kuti balelanshanya sana na bana babo?

[Amashiwi pe bula 7]

“Lelo fyonse ficitwe busaka busaka kabili mu kukonkana.”—1 Abena Korinti 14:40

6

Mwilatalika Umwana Wenu nga Amweba Ifili ku Mutima

Mulandu nshi ici cacindamina? Abana bafwaya abafyashi babo baishiba ifili ku mutima wabo pantu abafyashi balicindama kuli bena. Nga ca kutila abafyashi lyonse balasuusha ilyo abana babo balanda ifili ku mutima, abana te kuti balebeba ifyo baletontonkanya kabili abana kuti balemona kwati ifyo balanda ne fyo batontonkanya tafyaba bwino.

Icilenga ici ukwafya: Abana ilingi balakukumya sana nga balelanda ifyo baletontonkanya ne fili ku mutima. Ca cine fimo ifyo abana balanda filapesha abafyashi amano. Ku ca kumwenako, umwana uufulilwe sana kuti alanda ati, “Cawama mfwe fye.”a Abafyashi limo apo pene fye kuti batila, “uletontonkanya pa kulanda!” Abafyashi limbi kuti basakamana abati nga tabasuushishe ifyo umwana alanda kuti camoneka kwati fili fye bwino.

Icingamwafwa: Konkeni ukufunda kwa mu Baibolo ukutila umuntu alingile ukuba “uwayanguka ukuumfwa, uukokola ukulanda, uukokola ukukalipa.” (Yakobo 1:19) Ishibeni ukutila Yehova Lesa alibikileko amano ilyo ababomfi bakwe abengi aba ku kale baleilishanya kabili alilembele no kulilishika kwabo mu Baibolo. (Ukutendeka 27:46; Amalumbo 73:12, 13) Ku ca kumwenako, ilyo Yobo ali na mafya, ayakalamba, atile nga caliweme afwa.—Yobo 14:13.

Ca cine ukutila, Yobo alingile ukwalululwa muli fimo ifyo aletontonkanya. Na lyo line, Yehova taleseshe Yobo ukulanda ifyali ku mutima wakwe, lelo alimucindike no kumutekanishisha pa kuti alande fyonse ifyo aletontonkanya. Yehova amulungike cikuuku cikuuku ninshi napapita ne nshita. Umwaume umo Umwina Kristu uwakwata abana atile, “Apo Yehova alandeka namweba fyonse ifili ku mutima mwi pepo, kanshi na ine mfwile ukuleka abana bandi ukunjeba fyonse ifili ku mutima, nampo nga tafili bwino nelyo fili fye bwino.”

E ico ilyo mukafwaya ukweba umwana wenu ukutila, “uletontonkanya pa kulanda,” nelyo ati “bushe e fyo wingalande fyo?” mufwile ukwibukisha ifunde lya kwa Yesu ilyaishibikwa sana ilitila: “Ifyo mufwaya abantu bacite kuli imwe, e fyo na imwe mulebacitila.” (Luka 6:31) Tutile abanenu ku ncito bacimukalifya nelyo kwacicitika fimo ifibi napamo pa mulandu wa kuti paciba ifyo mwacilufyanya, e lyo mwaebako umunenu ifyo mumfwile ububi pa fyacicitika. Tutile mwamweba amuti nalaleka incito. Cinshi mwingatemwa umunenu acita? Bushe kuti mwatemwa amweba ati uletontonkanya pa kulanda e lyo no kumweba apo pene fye ukutila uiletelele fye we mwine? Nelyo bushe kuti mwatemwa umunenu amweba ati: “Icacicitika cacibipa sana. Kanshi lelo tawacibomba bwino mune.”

Abana na bakalamba kumo balomfwa bwangu ukufunda nga ca kutila bamona ukutila uulebafunda nabikako amano ku fyo baleyumfwa e lyo naumfwikisha no kuti bali no bwafya. Icebo ca kwa Lesa citila: “Umutima wa mano ulenga akanwa kakwe ukwangwa, no kulundako ukukolopeka ku milomo yakwe.”—Amapinda 16:23.

Cinshi mwingacita pa kutila abana benu balekonka fyonse ifyo mwabafunda?

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 8]

“Uwasuke cebo ilyo talaumfwa, bupumbu kuli wene.”—Amapinda 18:13

7

Sambilisheni Abana ku fyo Mucita

Mulandu nshi ici cacindamina? Umuntu kuti asambilila ku fyo bambi balecita. Ukulanda kwena kwafwa fye umuntu ukwishiba ifyo mwasosa. Ku ca kumwenako, abafyashi kuti baeba abana babo ukuti bafwile ukuba no mucinshi e lyo no kulalanda icishinka. Lelo nga ca kutila abafyashi bena balapontelana no kupontela abana babo e lyo no kubepa ubufi nga pali ifyalubana, ninshi balefunda abana babo ukulacita ifyo fine nga bakula. BaSal Severe abasambilila sana ifya kukusha abana batile: “Abana bakonkelesha sana filya bamona ku bafyashi babo.”

Icilenga ici ukwafya: Abafyashi tabapwililika. Umutumwa Paulo alembele ukutila, “bonse balibembuka kabili balapelebela ku bukata bwa kwa Lesa.” (Abena Roma 3:23) Umutumwa Yakobo na o alembele pa lwa kulama ululimi ati: “Takwaba muntunse uwingaluteka.” (Yakobo 3:8) E lyo kabili ilingi abana balacita ifintu fimo ifya kuti abafyashi babo basuka bafulwa. BaLarry, abafyashi abakwata abana babili, baba abatekanya kabili tabafulwa bwangu. Lelo batile: “Nalipapile ifyo abana bandi balenenga ukufulwa bwangu.”

Icingamwafwa: Muleesha na maka ukucita ifisuma lelo te kuba kwati mwalipwililika teti mulufyanye. Kabili lyonse nga mwalufyanya fimo, fibomfyeni ku kusambilisha abana benu ifintu ifisuma. BaChris abakwata abana babili batile: “Nga nabubukila abana bandi mu bukali nelyo nga nacita fimo ifyabakalifya, ndabeba nati nindufyanya e lyo nalomba no kuti bambelele uluse. Ici calengele abana bandi ukusambilila ukutila na bafyashi balapanga ifilubo no kuti bonse fye tufwile ukubombesha pa kuti tube ne mibele isuma.” BaKostas abo tulandilepo kale batila: “Nalimona ukutila nga nalomba ubwelelo ilyo nabubuka mu bukali, abana bandi balasambilila ukulomba ubwelelo nga balufyanya fimo.”

Yehova Lesa atila: “Mwilakalifya abana benu, lelo mulebakusha mu kusalapula no kukonkomesha kwa kwa Yehova.” (Abena Efese 6:4) Nga ca kutila umukalamba aleeba abana ukucita fimo ifyo ashicita, abana balakalipa nga filya fine na bakalamba bakalipa. Na kuba abana limo balakalipa sana ukucila na bakalamba. E ico, kuti cawama pa mpela ya bushiku bumo na bumo muleipusha amuti: Nga ca kutila nacilacita fye ifintu lelo ukwabula ukulanda, bushe abana bandi nga finshi bacisambilila ku fyo nacilacita? Bushe ifyo nacilacita e fyo njeba abana ukucita?

[Amashiwi pe bula 9]

“We usambilisha umbi, bushe tauisambilisha we mwine?”—Abena Roma 2:21

[Ifikope pe bula 9]

Umufyashi nga alomba ubwelelo, umwana na o alasambilila ukucite fyo