Ukufyalwa Uko Tulingile Ukwibukisha

“Leelo mu musumba . . . namufyalilwa imwe Umupusushi, uyu e Kristu Shikulu.”—Luka 2:11.

IMYAKA mupepi na 2,000 iyapita, umwanakashi umo mu musumba wa Betelehemu afyele umwana mwaume. Bekashi fye abanono aba muli ulya musumba e baishibe ifyo uku kufyalwa kwacindame. Lelo bakacema bamo, abaikele mu mpanga balelinda imikuni yabo ubushiku, bamwene umulalo wa bamalaika kabili baumfwile ulelumbanya Lesa auti: “Kube ubukata kuli Lesa mu myulu iyasansama, na pe sonde pabe umutende mu bantu abo abekelwamo.”—Luka 2:8-14.

Bakacema lyene bailesanga Maria no mulume wakwe, Yosefe, mwi tanga nge fyo bamalaika balandile. Maria ainike umwana ati Yesu, kabili amubikile mu mulimba uwali mwi tanga. (Luka 1:31; 2:12) Nomba palipita ne myaka 2,000, lelo kwaba fye abantu abanono abaitunga ukukonka Yesu Kristu. Kabili ifyacitike ilyo Yesu afyelwe fyalenga kwaba ilyashi nalimo ililandwapo libili libili ukucila amalyashi yambi ayacitika ukutula kale.

Mu calo ca Spain, umo bakonka sana intambi sha baKatolika kabili umo balamuka sana mu kusefya intambi, mwabe nshila ishingi isha kusefeshamo cilya cungulo cacindeme mu Betelehemu.

Ifyo Basefya Krisimasi mu Spain

Ukutendeka mu myaka ya ba1200, ifikope ne fipasho fya bantu abaliko ilyo Yesu afyelwe ni fimo ifyo abena Spain babomfya sana mu kusefya kwabo. Indupwa ishingi balacita icisela ca kwa Yesu ninshi na bamulaalika mu mulimba. Ifipasho fye buumba filanga bakacema na baMagi (nelyo “ishamfumu shitatu”), ukusanshako na Yosefe, Maria na Yesu. Ilingi line, mu nshita sha Krisimasi balabika ifikope ne fipasho ifikulu kwati fye bantu abatuntulu mupepi ne fikuulwa fikalamba ifya mu misumba. Batila Francis uwa ku Assisi e watendeke ulu lutambi mu Italy pa kuti afwilishe abantu ukupoosa mano ku Malandwe ayalanda pa kufyalwa kwa kwa Yesu. Pa numa abashimbe ba fya mapepo abena Francis baletele ulu lutambi mu Spain na mu fyalo fimbi ifingi.

Mu Spain ilyo balesefya Krisimasi, icacindama sana muli uku kusefya ni baMagi. Mu fyalo fimbi abapala kuli baMagi ni Father Krisimasi. Batunganya ukuti baMagi bapeela ifya bupe ku bana mu Spain pa January 6, Día de Reyes (Ubushiku bwa Shamfumu), nga filya abantu bonse basumina ukuti baMagi batwele ifya bupe kuli Yesu ilyo afyelwe. Na lyo line, banono baishiba ukuti Amalandwe tayalanda impendwa ya baMagi abatandalile Yesu. Amalandwe tayalanda ukuti bali shamfumu lelo baishibikwa bwino bwino ukuti ni bakapendula wa ntanda.a Na kabili, pa numa ya kutandala kwa baMagi, Herode aipeye abana baume bonse mu Betelehemu “ukwambila pa ba myaka ibili na bacepeleko” pa kuti fye engepaya Yesu. Ifi fyalangilila ukuti ukutandala kwa baMagi kwacitike pa numa ninshi Yesu alifyalwa kale.—Mateo 2:11, 16.

Ukutendeka mu myaka ya ba1100, mu misumba imo mu Spain balatambisha icisela icilangilila ukufyalwa kwa kwa Yesu, ukusanshako na bakacema abatandalile Betelehemu ne fyo baMagi bailetandala. Shino nshiku, mu misumba ya mu Spain lyonse pa January 5, “ishamfumu shitatu” shilanina muli motoka uwayemfiwa bwino uuya ulepita mu kati ka musumba, uku ninshi shilepeela na ma switi ku baletamba. Ifimuti ne fibekobeko ifyo bakobaika pa Krisimasi na villancicos (nyimbo shilanda pali Krisimasi) filalenga aka kashita ukuwama.

Indupwa ishingi isha mu Spain shalitemwa ukukwata umulalilo waibela pa 24 December ukutangilila ubushiku bwa Krisimasi. Ifya kulya ifyo batemwa sana ukulya muli iyi nshita ya Krisimasi ma turrón (amaswiti ayapangwa ku buci na almone), marzipan, fisabo fyauma, impaanga iyaocewa, ne fya kulya fya muli babemba. Aba mu lupwa nelyo fye bantu bekala ukutali bonse balaipamfya ukwisasangwa pamo kuli uku kusefya. Mu kusefya kumbi, uko baliila pamo ica kulya, ukubako pa January 6, ulupwa lulalya roscón de reyes, e kutila keke wabulungana uwa “Shamfumu” uukwata ka sorpresa (akantu kamo) ako bafisa mu kati. Pa nshita abena Roma bali mu maka ukusefya kwapalako kwalecitwa kabili kwalelenga umusha uwalepeelwa iciputulwa ca keke umo bafishile kalya kantu ukube “mfumu” pa bushiku fye bumo.

“Inshita ya Nsansa Kabili iya Kupamfiwa Sana mu Mwaka”

Te mulandu ne ntambi shimbi ishabako pali nomba, mwi sonde fye lyonse Krisimasi e yo basefya sana ukucila icili conse cimbi. Icitabo ca The World Book Encyclopedia citila: “Mwi sonde lyonse fye, pa Krisimasi e nshita ya mwaka ilyo Abena Kristu abengi na bashili Bena Kristu baba ne nsansa no kupamfiwa sana.” Bushe kuti mwatila ukusefya kwa musango yo kusuma?

Ca cine ukufyalwa kwa kwa Yesu kwalicindama sana mu lyashi lya buntunse. Filya bamalaika bakulumbenye ukuti kwali cishibilo ca ‘mutende mu bantu abo Lesa abekelwamo,’ kushininkisha ukuti ukufyalwa kwa kwa Yesu kwalicindama.

Juan Arias, kalemba wa lyashi uwa ku Spain, atile: “Mu nshita UbuKristu bwatendeke, tabalesefya ukufyalwa kwa kwa Yesu.” Kanshi nga ca kuti e fyo cali, ukusefya Krisimasi kwafumine kwi? Ni nshila nshi iisuma iya kwibukishishamo ukufyalwa kwa kwa Yesu no bumi bwakwe? Mwalasanga amasuko mu cipande cikonkelepo.

[Futunoti]

Ni Nshila Nshi iya Kwibukishishamo Yesu Kristu?

Icitabo ca The World Book Encyclopedia catila: “Pa bantu bonse ababalile ababako aba mweo, ni Yesu Kristu fye eka e wayalwile sana amatontonkanyo ya bantu.”

ABANTU balumbuka sana ilingi line babebukishisha ku fyo bacitile. Nomba mulandu nshi abantu abengi bebukishisha ukufyalwa kwa kwa Yesu ukucila imilimo abombele? Muli Kristendomu yonse, abantu abengi kuti bashimika ifyalecitika lintu Yesu afyelwe. Na lyo line, ni banga bebukisha no kubombesha ukukonka ukusambilisha kusuma ukwa kwa Yesu uko afundile mu Lyashi lyakwe ilya pa Lupili?

Kwena, ca cine, ukufyalwa kwa kwa Yesu kwalicindeme, lelo abasambi bakwe aba kubalilapo bacindamike sana imilimo Yesu abombele ne fyo alesambilisha. Cine cine Lesa tatala afwaya ukuti ukufyalwa kwa kwa Kristu kube ukwacindama ukucila ubumi bwakwe ngo muntu mukalamba. Nomba icacitika ca kuti Krisimasi no kusefya ukwa kubomfya ifikope ne fipasho fya baliko ilyo Yesu afyelwe fyalilumbuka sana ukucila ifyo Yesu umwine aali mu bukalamba.

Icipapusha na cimbi pa lwa Krisimasi, ni nshila basefyeshamo. Nga Yesu alishile pe sonde lelo, cinshi engatontonkanya pa bukwebo ubucitwa nga kwaba Krisimasi? Imyaka 2,000 iyapita, Yesu atandalile itempele mu Yerusalemu. Bakakabula ba ndalama na baleshitisha balimukalifye pantu bamwene ukusefya kwa mipepele ya baYuda nge nshila ya kunonkelamo icuma. Abebele ati: “Tufumyeni muno! Mwicita ng’anda ya kwa Tata ing’anda ya makwebo!” (Yohane 2:13-16) Kanshi twamona bwino bwino ukuti Yesu tasuminishe ukuti mu mipepele muleba na makwebo.

BaKatolika abengi abafumacumi mu Spain balisakamikwa pa bukwebo bulekulilako ubucitwa pa Krisimasi. Na lyo line, tapali ifyo bengacita pali ubu bwafya, pantu ifingi ifyo bacita pa kusefya Krisimasi kutali fyafuma. Kalemba wa lyashi Juan Arias atila: “Abena Kristu abasuusha ukuti Krisimasi isangwike fye iya ‘busenshi’ kabili mwaba fye ukwangala na makwebo ukucila ukubika amano ku mipepele, tabaishiba fye ukuti ilyo batendeke fye ukusefya ukufyalwa kwa kwa Yesu . . . ninshi balakonka intambi sha cisenshi ishingi isho abena Roma balekonka pa kusefya umutebeto [wa kasuba].”—El País, December 24, 2001.

Mu myaka ya nomba line fye, bakalemba be lyashi abengi aba mu Spain kumo na ma encyclopedia balilandapo pa ntambi sha Krisimasi no bukwebo bwabamo ukuti fyafuma ku basenshi. Icitabo ca Enciclopedia de la Religión Católica calilandapo ukwabula ukupita mu mbali pa bushiku basefyeshapo Krisimasi ukuti: “Cimoneka kwati umulandu Icalici lya baKatolika lyasalile ukulasefya Krisimasi pali ubu bushiku ni co balefwaya ukufumyapo ukusefya kwa basenshi no kupyanikapo imitebeto ya Bwina Kristu. . . . Twalishiba ukuti mu Roma pali ilya nshita, abasenshi basalile December 25 ngo bushiku bwa kusefya natalis invicti uko e kuti, “ukufyalwa kwa kasuba ‘akashicimfiwa’”

Icitabo ca Enciclopedia Hispánica na co citila: “Ubushiku bwa December 25 ubo basefyeshapo Krisimasi tabwashimpwa pa bushiku bwine bwine ubo Yesu afyalilwepo, lelo ubu bushiku ubo abena Roma balesefyeshapo imitebeto iyalebako muli ba December ilyo akasuba kataluka sana ku equator.” Bushe abena Roma balesefya shani ukutula kwa kasuba mu nshita ya mpepo? Balepanga imitebeto ya congo, kabili kwaleba no kupeleshanya ifya bupe. Apo abakalamba ba mu calici baleshimunuka ukulesha uku kusefya ukwali ukwalumbuka, ‘bayalwile’ fye ubu bushiku no kutendeka ukubwita ati e bushiku Yesu afyalilwepo ukucila ukubwita ati ubushiku lesa kasuba afyalilwepo.

Mu kutendeka kwa ba300 na ba400, tacali icayanguka ukuleka ukupepa akasuba ne ntambi balekonka. Augustine “Umutakatifu” wa baKatolika uwaliko mu myaka ya ba354 ukufika mu 430 C.E. atendeke ukweba abasumina banankwe ukuti tabafwile ukulasefya December 25 nge fyo abasenshi balecita mu kucindika akasuba. Nangu fye ni lelo, imyata iya bena Roma ba pa kale iya kupepa akasuba, na nomba abantu bacili balaikonka.

Umutebeto Usuma uwa Kusangalalapo no Kucita Amakwebo

Pa myaka iingi nga nshi kwaliba fintu fingi ifyalenga Krisimasi ukulumbuka sana. Yaba kusefya ukwa mwi sonde lyonse uko abantu basangalalapo no kucita amakwebo. Na kabili, ifyo balecita mu kusefya kumbi ukubako mu nshita ya mpepo, sana sana ukwa ku kapinda ka ku kuso aka Bulaya, fyasukile fyaba muli uku kusefya ukwatendekele mu Roma.a Muli ba1900, bakashitisha na babelesha mu fya makwebo bali abacincila mukwafwilisha intambi shonse ishalebaletela ubunonshi ubwingi.

Finshi fyafumamo? Icafumamo ca kuti ukusefya ukufyalwa kwa kwa Kristu e ko bapoosako amano ukucila ubucindami bwa kuko. Ilingi line mu ntambi shabo isha Krisimasi tabalumbulamo na Kristu. Inyunshipepala ya El País iya ku Spain yatile “Mwi sonde lyonse balasefya [Krisimasi], basefya ngo lupwa, kabili bonse fye basefesha umo batemenwa abene.”

Aya mashiwi yalanga ukuti ukusefya kwa musango yo kwaliseeka mu Spain na mu fyalo ifingi ifya mwi sonde lyonse. Nangu ca kuti ukusefya Krisimasi kuleya kulelumbukilako, ukwishiba Kristu kwena kuleya kulecepelako. Nomba imisefeshe ya Krisimasi pali lelo ili fye kwati ni filya imitebeto yaleba mu nshita sha bena Roma—iya congo fye no kupeleshanya ifya bupe.

Umwana Nafyalilwa Kuli Ifwe

Nga ca kuti imisefeshe ya Krisimasi tayayampana na Kristu, bushe Abena Kristu bafwile ukulaibukisha shani ukufyalwa kwa kwa Kristu ne mikalile yakwe? Mupepi ne myaka 700 ilyo Yesu talafyalwa, Esaya aseseme pa lwa kwa Yesu ukuti: “Umwana nafyalilwa kuli ifwe, umwana mwaume napeelwa kuli ifwe; bukateka bukaba pa kubeya kwakwe.” (Esaya 9:6) Cinshi Esaya alandile ukuti ukufyalwa kwa kwa Yesu ne milimo ali no kabomba ku ntanshi e fyacindeme? Umulandu alandile ifyo wa kuti Yesu akaba kateka wa maka. Aketwa Cilolo wa Mutende, kabili takwakabe mpela ku mutende nelyo ku kuteka kwakwe. Umulandu umbi wa kuti ukuteka kwa kwa Yesu kukatungililwa no ‘bupingushi e lyo no bulungami.’—Esaya 9:7.

Malaika Gabriele alandile amashiwi yaba mu kusesema kwa kwa Esaya ilyo aebele Maria ukuti Yesu ali no kufyalwa. Atile: “Uyu akaba umukalamba kabili aketwa Umwana wa Wapulamo; kabili Yehova Lesa akamupeele cipuna ca bufumu ica kwa Davidi wishi, kabili akabe mfumu pe na pe pa ng’anda ya kwa Yakobo, no bufumu bwakwe tabwakabe ne mpela.” (Luka 1:32, 33) Kanshi twamona bwino bwino ico ukufyalwa kwa Yesu kwacindamina. Ni pa mulandu wa milimo iyo akabomba nga Kateka wasontwa uwa Bufumu bwa kwa Lesa. Bonse kuti twanonkelamo mu kuteka kwa kwa Kristu, ukusanshako na imwe na batemwikwa benu. Na kuba bamalaika balandile ukuti ukufyalwa kwa kwa Yesu kukaleta ‘umutende pe sonde mu bantu abo [Lesa] abekelwamo.’—Luka 2:14.

Ifwe bonse tulafwaya ukwikala mu calo umwaba mutende no bulungi. Lelo nga tulefwaya ukuipakisha umutende uukaba mu kuteka kwa kwa Kristu, tulekabila ukutemuna Lesa no kuba na bucibusa busuma na wene. Yesu atile ica kubalilapo ico tufwile ukucita pa kuba na bucibusa na Lesa kusambilila pali Lesa na Kristu. Atile: “Awe ubu e bumi bwa muyayaya, ukuti baleishiba imwe, mwe Lesa wa cine mweka, no yo mwatumine, Yesu Kristu.”—Yohane 17:3.

Nga twaishiba Yesu bwino bwino kuti twatemwa no kwishibe nshila ya kumwibukishishamo. Bushe kuti twalamwibukishisha ku kulya, ukunwa no kupeeleshanya ifya bupe pa bushiku bumo bwine ubo na ba pa kale balesefyeshapo umutebeto wa cisenshi? Ico cilepusana ne fyo Yesu alandile. Icungulo ilyo talafwa, Yesu aebele abasambi bakwe ifyo alefwaya balecita. Atile: “Uwakwata amafunde yandi no kuyabaka, wene e wantemwa. Kabili uwantemwa, Tata akamutemwa, na ine nkamutemwa no kuilanga apabuuta kuli wene.”—Yohane 14:21.

Inte sha kwa Yehova balisokota sana mu Malembo ya Mushilo. Kabili yalibafwa ukwishiba bwino amafunde ya kwa Lesa na Yesu. Kuti batemwa ukumwafwa ukwishiba ayo mafunde yacindama pa kuti muleibukisha Yesu nge fyo alingile ukwibukishiwa.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 6, 7]

Bushe Baibolo Ilalesha Ukucite Mitebeto no Kupeele fya Bupe?

Ukupeele fya Bupe

Baibolo ilasuminisha ukupeela ifya bupe. Yehova umwine etwa Kapeela wa “ca bupe conse icisuma ne ca kupeelwa conse icapwililika.” (Yakobo 1:17) Yesu alangilile ukuti abafyashi basuma bakapeela abana babo ifya bupe fisuma. (Luka 11:11-13) Ifibusa fya kwa Yobo na ba mu ng’anda yakwe bamupeele ifya bupe ilyo apolele. (Yobo 42:11) Na lyo line, uku kupeela konse takwalekabila inshiku shaibela isha kusefeshapo. Kwalefuma ku mutima.—2 Abena Korinti 9:7.

Ukukumana Pamo Ukwa Lupwa

Ulupwa nga lwalongana pamo lulekatana nga nshi, sana sana nga ca kuti tabekala mu ng’anda imo. Yesu na basambi bakwe basangilwe ku bwinga mu Kana. Tatuletwishika ukuti wali mutebeto uukalamba ukwali balupwa ne fibusa. (Yohane 2:1-10) E lyo na mu mulumbe wa kwa Yesu uwa mwana uwalubile, wishi kwa mwana na ba mu ng’anda yakwe bacitile umutebeto ku kusekelela umwana ilyo abwelele. Kabili kwali nyimbo no kucinda.—Luka 15:21-25.

Ukuipakisha Ica Kulya Cisuma

Ilingi line Baibolo ilanda pa fyo ababomfi ba kwa Lesa baleipakisha ifya kulya na ba mu ng’anda yabo, ifibusa, nelyo bakapepa banabo. Ilyo bamalaika batatu batandalile Abrahamu, abapekanishishe ifya kulya ifingi. Apekenye ng’ombe, umukaka, bata, no mukate. (Ukutendeka 18:6-8) Solomone atile ‘ukulya, no kunwa no kusamwa’ ca bupe ukufuma kuli Lesa.—Lukala Milandu 3:13; 8:15.

Ca cine, Lesa afwaya tuleipakisha ifya kulya ifisuma pamo ne fibusa na ba mu ng’anda yesu kabili alisuminisha no kupeela ifya bupe. Twalikwata utushita utwingi ilyo twingacita ifi mu mwaka onse kabili pa nshita ili yonse.