● Ifipaapatu apalembwa ifya maplaneti.

Ni finshi? Fipaapatu fya cuneiform ifilondolola ifyo akasuba, umweshi, amaplaneti ne ntanda, fyaikala, apalembwa ne lyashi lya kale pamo nga inshita imfumu imo na imo yatekele. Ku ca kumwenako, pa cipaapatu icili pe samba balilembapo iciilisha ca mweshi icaliko mu mweshi wa kubalilapo mu mwaka wa ntanshi uwa kuteka kwa Mfumu Mukin-zeri.¹¹

Finshi abasoma balandapo? Abasoma balasumina ukuti abena Babiloni balipangile amacharti kabili balikwete ne nshila sha kwishibila kabela inshita ifiilisha fyali no kucitika.¹²

Lelo bushe balebomfya inshila shimo shine na pa kwishiba ilyo ifiilisha fyacitike kale? Profesa John Steele atile: “Cimoneka kwati e sho balebomfya pa kwishiba ilyo ifiilisha fimo fyacitike kale.”¹³ Profesa David Brown alisumina ukuti ifyalembwa pali aya amacharti bafisobele ilyo kwashele fye inshita iinono ilyo fishilacitika, alisumina no kuti fimo baishilefishiba “ilyo bakalemba ba mu ma 300 BC ne myaka yakonkelepo bapendele imyaka ukubwelela ku numa.”¹⁴ Nga ca kutila pa kusanga iyi myaka balependa ukubwelela ku numa, bushe e fyo twingacetekela ukuti fya cine ukwabula ubushininkisho na bumbi?

Nangu ca kutila iciilisha calicitike pa bushiku bwine ubo uwalembele icipaapatu alandilepo, bushe ninshi fyonse ifyo alembele pa lyashi lya kale ilyacitike pali bulya bwine bushiku fya cine? Awe nakalya. Uwasoma sana R. J. van der Spek alondolwele ukuti: “Abalelemba ifi fyebo bantu abalebuka ukubomfya intanda, te bakalemba we lyashi lya kale iyo.” Alondolwele ukuti fimo ifyalembelwe pali ifi fipaapatu “tafyacindama sana” kabili umuntu “tafwile ukusumina fye fyonse ifyalembwapo.”¹⁵

Finshi ifyalembwa filanga? Natulande pa fyalembwa pa cipaapatu ca VAT 4956. Sentensi ya kubalilapo pali ici cipaapatu itila: “Umwaka walenga 37 uwa kuteka kwa kwa Nebukadnezar, imfumu ya Babiloni.”¹⁶ Ifyebo fimbi ifyabapo filondolola ifyo umweshi na maplaneti yambi fyaikele nga kulinganya ku fyo intanda shalekanalekana na mabumba ya shiko na fyo fyaikele. Na kabili balilembapo iciilisha cimo ica mweshi icacitike. Abasoma batila ifya mu muulu fyaikele muli uyu musango mu 568/567 B.C.E., icingalola mu kuti wali mwaka walenga 18 uwa kuteka kwa kwa Nebukadnesari II, ilyo aonawile Yerusalemu mu 587 B.C.E. Lelo bushe ifyo ifi fya mu muulu fyaikele kuti fyalosha fye kuli uyu mwaka wa 568/567 B.C.E. epela?

Pali ici cipaapatu balilanda pa ciilisha ca mweshi ico pa numa ya kupenda basangile ukuti cacitike pa bushiku bwalenga 15, mu mweshi wa bena Babiloni uwalenga butatu uwa Simanu. Cishinka ukuti iciilisha e ko cali muli yu wine mweshi, mu mwaka wa 568 B.C.E., kabili ubu bushiku bwalingene na 4 July (ukulingana na kalenda ya kwa Julian). Lelo imyaka 20 iyabangilileko, iciilisha na cimbi calicitike pa 15 July, mu 588 B.C.E.¹⁷

Nga ca kutila umwaka wa 588 B.C.E.,e wali uwalenga 37 uwa kuteka kwa kwa Nebukadnesari II, ninshi umwaka wakwe uwalenga 18 kuti waba ni 607 B.C.E., ulya wine na Baibolo yalanda ukuti e lyo Yerusalemu bayonawile! (Moneni charti pe samba.) Lelo bushe kwaliba ubushininkisho na bumbi ubwaba pa cipaapatu ca VAT 4956 ubulanga ukuti Yerusalemu bayonawile mu 607 B.C.E.?

Ukulunda pa ciilisha tulandilepo kale, pali ifi fipaapatu balilanda ne ncende shalekanalekana 13 apabelele umweshi, e lyo na shimbi 15 apabelele amaplaneti. Ifi basangile filondolola ifyo umweshi nelyo amaplaneti fyaikele nga kulinganya ku fyo intanda shimo nelyo amabumba ya shiko shaikele.¹⁸ E lyo kabili basangile ukuti pa kati ka kutula no kuwa kwa kasuba, na pa kutula no kuwa kwa mweshi, paleba ama-awala 8.^18a

Pa mulandu wa kucetekela sana ifyo umweshi wenda ku kwishibilako inshita, abafwailisha ifintu baceeceetele imyendele 13 iya mweshi iyalembelwe pa cipaapatu ca VAT 4956. Baceeceetele ifyaba pali ici cipaapatu ukubomfya programu ya pa kompyuta iilanga ifyo ifya mu muulu fyaikele pa nshita imo.¹⁹ Finshi basangile ilyo baceeceetele ifi fipaapatu? Nangu ca kutila ukupenda fyonse ifi te kuti kutufishe mu mwaka wa 568/567 B.C.E., imyendele yonse 13 iya mweshi yena yalilingene ne fyo bapendele pa fyo ifya mu muulu fyaikele imyaka 20 iyabangilileko, e kutila mu mwaka wa 588/587 B.C.E.

Mu kabokoshi kali pali lino line ibula, nabalangilila pamo apo balanda ukuti e po umweshi wabelele, ifyumfwana sana no mwaka wa 588 B.C.E. ukucila uwa 568 B.C.E. Muli laini yalenga butatu pali cilya cipaapatu ca VAT 4956, balilemba apo umweshi wabelele mu nshita ya bushiku pa “bushiku bwalenga 9 [mu mweshi wa Nisanu].” Abasoma ababalilepo ukusosa ukuti ici cacitike mu 568 B.C.E. (ukulingana ne cipaapatu ca astronomical -567) basumine ukuti ici cali ni pa bushiku bwa “Nisanu 8, te pa Nisanu 9.” Pa kuti abasoma balange ukuti ca cine ici cacitike mu 568 B.C.E., batile, bakalemba wa lyashi balufyenye fye pa kulemba “9” mu nshita ya kulemba “8.”²⁰ Lelo laini yalenga butatu muli VAT 4956, ilanga ukuti ifyo umweshi waikele fyacitike pa Nisanu 9 mu 588 B.C.E.²¹

Ukwabula no kutwishika, ifingi ifya maplaneti ifyalembwa pali VAT 4956, filingana no mwaka wa 588 B.C.E. ukuti e mwaka walenga 37 uwa kuteka kwa kwa Nebukadnesari II. Kanshi ici cilomfwana bwino no mwaka wa 607 B.C.E. ukuti e mwaka Yerusalemu bayonawile, nge fyo Baibolo yalanda.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24]

ICIPAAPATU APALEMBWA IFYA MAPLANETI ICA BM 32238

Pali ici cipaapatu palembwa ifiilisha fya mweshi ifyacitike, lelo bafilembelepo ilyo iciilisha ca kulekelesha cacitike, ninshi palipita ne myaka 400 ukutula apo ica kubalilapo cacitikile. Apo uwalembele pali ifi fiilisha taliko ilyo fyonse fyalecitika, afwile abomfeshe fye insamushi pa kwishiba ilyo ifiilisha fyabalilepo fyacitike. Te kuti tucetekele sana ifyo uyu kalemba alembele pa fyacitike kale, kano kuli ifishinka na fimbi ifilanga ukuti ifyo alembele fya cine.

[Abatusuminishe]

© The Trustees of the British Museum