Bushe Ubusaka Bwacindama Shani?

ABANTU bapusanapusana baishiba ifyalekanalekana pa busaka. Tutile, nyina aeba kalume ukusamba ku minwe na ku menso, kalume kuti atontonkanya ati ukubika fye iminwe ku mupaipi wa menshi no kubomfya imilomo yakwe e cilekabilwa fye. Lelo, nyina naishiba bwino. Amubwekesha ku muputule basambila, no kumukusa ku minwe na ku menso ne sopo ilingi na menshi—nangu apunde shani!

Kwena ifya kupiminako ubusaka fyalipusanapusana mu fyalo fyonse, kabili abantu ilyo balekula ifyo beshiba pa lwa busaka filapusanapusana. Ku kale, mu fyalo ifingi isukulu lya busaka apo ifintu fyaikala bwino lyaleyafwa abana be sukulu ukuba aba busaka. Muno nshiku, pa fibansa fya pa masukulu fimo paisula ifisoso ne finkolonkolo kabili tapamoneka nge cifulo ca kwangalilapo no kutukushishapo umubili lelo, pamoneka kwati ni pa cishala. Kabili ni shani pa lwa mu makalashi? Darren, uuwamya pa sukulu lya sekondari ilya mu Australia atile: “Pali nomba tulamone fisoso na mu makalashi.” Abana bamo nga babeba ukuti “Toola ifisoso” nelyo “Wamyapo,” bamona kwati balebakanda. Icilenga ni co bakafundisha bamo beba abana ukuwamya apali ifiko ilyo balebakanda.

Na kabili, abakalamba tabalanga abaice ica kumwenako cisuma ica busaka, nampo nga ni mu mikalile ya cila bushiku nelyo mu fya makwebo. Ku ca kumwenako, ififulo fya cintubwingi ifingi fishala ifyalamba kabili ifyo mushingatemwa ukumona. Utwampani tumo tulalamfya incende sha kwikalamo. Lelo, abantu e bakowesha ifintu, te twampani na makwebo ifishipema. Nangu line ubufunushi ne fifumamo e filenga sana ubwafya bwa kukowela mu fyalo fyonse, ubusali bwa muntu umo umo nabo bulakoweshako ifintu. Uwaleyangalila akabungwe ka Commonwealth of Australia kale alisuminishe ici ilyo atile: “Ifyo umuntu umo umo acita e filenga ififulo fya cintubwingi ukuba ifya busaka nelyo ifya fiko.”

Lelo, bamo batila umuntu umwine e ufwile ukwishiba icingalenga ubusaka, te umbi ukumweba ifya kucita. Bushe e fyo caba?

Ubusaka bwalicindama sana maka maka ukukuma ku fya kulya—nampo nga twashita pa mushiika, tulelya pa cifulo bafishitisha, nelyo tulelya ica kulya pa ng’anda ya kwa cibusa wesu. Abaleikata nelyo ukutupeela ifya kulya balingile ukuba aba busaka sana. Iminwe ya fiko—iyabo nelyo iyesu—kuti yaleta amalwele ayengi. Ni shani pa lwa fipatala, ifyo twenekela ukuba ifya busaka sana pa fifulo fyonse? Ulupapulo lwa The New England Journal of Medicine lwatile icilenga abalwele bateka mu cipatala ukwambula amalwele yambi ayo bapoosapo badola amabilioni 10 cila mwaka pa kuyondapa, ni co badokota na banasi bamo tabasamba ku minwe. Tatwenekela nangu umo ukutulwalika pa mulandu fye wa busali bwakwe.

Kabili mulandu sana kuli umo—ukukowesha amenshi—ku mufulo nelyo ku mulekelesha fye. Cimbi na co, bushe kuti twakana ukulwala nga tuleenda ukwabula ukufwala insapato ku lulamba uko abakunkuma ku miti ikola na bambi basha bapoosa inyeleti bailashilako iyi miti? Napamo icipusho cacindama ico twingaipusha ca kuti: Bushe pa ng’anda yesu paliba ubusaka?

Mu citabo cakwe ica Chasing Dirt, Suellen Hoy aipusha ati: “Bushe twaba aba busaka nga fintu twali kale?” Ayasuka ati: “Napamo iyo.” Atile napamo icalenga sana kwalukaaluka kwa fyo abantu bakatamika mu bwikashi. Ilyo inshita abantu bekala pa mayanda ileya ilecepelako, balipila fye umuntu umbi ukuti abawamisheko ifintu. E co, pali nomba abantu tabamona ukuti ukusunga icifulo twikalamo ica busaka kwalicindama sana. Umwaume umo atile: “Nshiwamya umwa kusambila—ng’wamya umubili wandi. Nangu ca kuti ing’anda yandi ili ne fiko, ne mwine nga ndi uwa busaka cilabako bwino.”

Lelo, ukuba uwa busaka tacalola mu kumoneka fye uwa busaka. Kusanshamo fyonse ifilenga imikalile ukuwama. Kabili ubusaka bulanga ifyo tutontonkanya ne fyo twaba na kabili bwalikuma sana imibele yesu no kupepa kwesu. Natumone ici.

Bushe Ubusaka Bwalola Mwi?

PA MULANDU wa busali bwapeseshe abantu amano mu Bulaya na ku United States of America muli ba 1700 na 1800 bamishonari baliko pali ilya nshita balebila pa lwa co twingeta ati “icisambilisho ca busaka.” Ici cisambilisho caleti ubusali no lubembu fyalilingana, no kuti ubusaka bupalamika umo kuli Lesa. Napamo e kwafuma insoso yaseeka iya kuti “Ubusaka bwalipalama sana kuli bukapepa.”

E fyo icalici lya Salvation Army ilyo William na Catherine Booth batendeke lyalesambilisha. Ukulingana ne citabo ca Health and Medicine in the Evangelical Tradition, insoso yabo imo iya kale sana yaleti: “Ukusamba, Ifilyo Fyasanguluka, ne Pusukilo.” Lyene ilyo Louis Pasteur na bambi basangile ifishinka pa fyo utushishi tuleta amalwele, bacincishiwe ukutendeka inshila shimo isha kuwamishamo ubumi pa kukonka ifyo basayansi balanda pali ico.

Fimo ifyo batendeke ukukonka lilya line fye kulesha kambone mu cilye ukutomona Baibolo kabili baleseshe na bantu pa fitesheni fya mashitima na mu masukulu ukunwena ku lunweno lumo bonse. Batile na mu macalici mwine cila muntu alingile ukukwata ulunweno ukucila ukunwena kuli lumo lwine bonse. Ca cine, ababalilepo ukutungilila ubusaka bafwile balitungulwikeko mu kulenga abantu ukukatamika ubusaka. Abantu balyangilweko sana ku busaka ica kuti kalemba umo atile abantu “baishiletemwa sana ubusaka.”

Lelo, “ukutemwa batemenwe ubusaka,” takwali kwa cine cine. Tapakokwele abamakwebo balengele abantu ukulamona isopo nge lya kuyemfya fye umubili. Pa kongola abantu mu bucenjeshi ukuti bashite isopo, abapanga balelenga abashita ukusumina ukuti ukusambila isopo kuti kwalenga umo ukumoneka uwa pa muulu sana ukucila bambi. Televishoni e yo babomfya sana ukusabankanya ici. Abakankaala na bamoneka bwino sana mu fya makwebo ifyo basabankanya na mu mafilimu ya mukonkano, te lingi mukabamona balewamya mu ng’anda, balepyanga pa lubansa, baletoola ifisoso, nelyo ukupipa amafi ya mbwa na bapushi bateka.

Kwaba na batontonkanya ukuti nga baya kumbi ku kubomba balasanga indalama sha kuliilamo lelo, ukuwamya pa ng’anda nelyo ukuwamya fimbi ifyashala takubaletela indalama. Kabili apo tabafolelapo, mulandu nshi uwa kuwamisha apo bekala? Pa mulandu wa ici, abengi batontonkanya ukuti ubusaka kuwamya fye umubili obe.

Ifyo Lesa Amona Ubusaka

Ukwabula no kutwishika kulya kubombesha babombeshe ukusambilisha abantu ubusaka pa kubalilapo kwalengele imikalile yabo ukuwama. Kabili ico caliweme, pantu Yehova ni Lesa wa mushilo no busaka kabili e katendeka wa busaka. Atusambilisha ukuti tucenjele, tube aba mushilo no busaka muli fyonse ifyo tucita.—Esaya 48:17; 1 Petro 1:15.

Yehova Lesa e ca kumwenako cisuma ku busaka. Ubusaka pamo ne mibele yakwe imbi iishimoneka, fyamonekesha ku fibumbwa fyakwe. (Abena Roma 1:20) Tulamona ukuti ifibumbwa tafikowesha isonde pa nshita ntali. Isonde ne fyalengwa ifyabamo lilaiwamya mu kupapusha, kabili lyapangilwe ukuba ilya busaka kabili ilisuma ukwikalamo. Uwingateyanya fye ukuti icalo cileiwamya ifi ni Kelenganya wa busaka. E co, ifi fyatulanga ukuti bakapepa ba kwa Lesa bafwile ukuba aba busaka mu mikalile yabo yonse.

Ifintu Fine umo Tulingile Ukuba aba Busaka

Baibolo yalanda pa fintu fine umo abapepa Lesa balingile ukubombesha ukuba aba busaka. Natulande pali cimo na cimo.

Lwa ku mupashi. Tufwile ukumona ici ukuti e cacindamisha pa busaka bonse, pantu cakuma ne cilolelo ca umo ica mweo wa muyayaya. Lelo, ilingi abengi tabangwako kuli ubu busaka. Ukuba uwa busaka lwa ku mupashi calola mu kukanapula mu fyo Lesa apiminako ukupepa kwa bufi no kwa cine, pantu ukupepa konse ukwa bufi kwalikowela mu menso ya kwa Lesa. Umutumwa Paulo alembele ati: “Fumeni mwi bumba lyabo, mupaatukeko, e fyo asosa Shikulu, kabili mwiikatako ku cishasanguluka; na ine nkamusekelela.” (2 Abena Korinti 6:17) Umutumwa Yakobo na o alandile ukwabula ukulamba ati: “Ukupepa ukwasanguluka kabili ukushakowela ku menso ya kwa Lesa Shifwe ni uku: . . . ukuibaka uwabula akabi ku fya pano isonde.”—Yakobo 1:27.

Lesa alangile bwino bwino ukuti tasuminisha ukukumbinkanya ukupepa kwa bufi no kupepa kwakwe ukwa cine. Ukupepa kwa bufi ilingi kusanshamo ukucita ifishasanguluka no kupepa utulubi ne milungu ifya muselu. (Yeremia 32:35) E co, Abena Kristu ba cine balikoseleshiwa ukukanacitako fyonse ificitwa mu mipepele ishasanguluka.—1 Abena Korinti 10:20, 21; Ukusokolola 18:4.

Imibele. Na pa lwa ici, Lesa alitweba bwino bwino icasanguluka ne cishasanguluka. Aba mu calo bonse balondololwa pa Abena Efese 4:17-19 ukuti: “Amano yabo yayaluke mfifi, pa kuba abanunuka ku mweo wa kwa Lesa, . . . abo pa kuba abakunkuma baipeela kuli bucilende, ku kubomba no lunkumbwa ukukowela konse.” Ukutontonkanya kwabo ukwabipa kumonekela mu nshila ishingi. Limo abantu baleshiba ifyo baletontonkanya, lelo, limo tabeshiba, e co, Abena Kristu balingile ukucenjela.

Abatemwa Lesa balishiba ukuti bucilende, abaume ukubembuka na baume banabo na banakashi ukubembuka na banakashi banabo, ukulaala kwa bashaupana, no kutamba ifye shiku, kutoba ifishinte fya kwa Yehova ifya mibele isuma. Lelo, iyi misango yabipa ilalandwapo sana mu fya kusekesha na ku bapanga ifya kufwala. E co, Abena Kristu balingile ukuibaka ku fya musango yo. Ukufwala utwakufwala utwipi, kabili utumwenesha ifilundwa fya mubili ku kulongana kwa Bwina Kristu nelyo ilyo tuli fye kumbi kulenga umubili ukucebusha bambi kabili kulanga ukuti uufwele fyo taba na musangwela. Ukufwale fyo kuleta imintontonkanishishe ya ku calo iishasanguluka ku Bena Kristu kabili ilenga bambi ukutendeka ukutontonkanya pa fishasanguluka. Pa mifwalile, e po Abena Kristu balingile ukutukuta ukulanga “amano ayafuma mu muulu.”—Yakobo 3:17.

Mu Matontonkanyo. Tatulingile ukubika amatontonkanyo yabipa mu muntontonkanya wesu. Yesu atusokele ukuilama ku kutontonkanya kwabipa ilyo atile: “Onse uulolesho mwanakashi no kumufwaya, nacita nankwe ubucende mu mutima wakwe.” (Mateo 5:28; Marko 7:20-23) E fyo ciba na lintu umo aletamba ifikope na mafilimu ye shiku, alebelenga amalyashi yabipa ayalanda pa bulalelale no kukutika ku nyimbo ishibimbula. E co, Abena Kristu balingile ukutaluka ku kutontonkanya pa fishasanguluka ifingalenga balanda no kucita ifyabipa kabili ifyakowela.—Mateo 12:34; 15:18.

Ku Mubili. Mu Baibolo bumushilo bwalyampana sana no busaka bwa ku mubili. Ku ca kumwenako, Paulo alembele ati: “Mwe batemwikwa, tuisangulule ku kukantana konse kwa mubili no mutima, tube abafishisho mushilo mu kutiina Lesa.” (2 Abena Korinti 7:1) E co, Abena Kristu ba cine bafwile ukutukuta ukusunga imibili yabo, amayanda yabo, ne mansa ifya busaka no kuteka bwino ifintu. No kushaba sana amenshi ya kusamba na ya kucapila, Abena Kristu bafwile ukutukuta ukuba aba busaka kabili abaipempenkanya.

Aba busaka bwa ku mubili tabafwile ukupeepa fwaka nangu umo, tabanwensha ubwalwa kabili tababomfya imiti ikola nangu imo, ifikowesha nelyo ukonaula umubili. Kacema walandwapo mwi buuku lya Ulwimbo lwa Nyimbo alitemenwe sana umununko usuma uwa fya kufwala fya mukashana Umwina Shulamu. (Ulwimbo lwa Nyimbo 4:11) Ukusunga imibili yesu iya busaka kulanga ukuti twalitemwa abanensu, pantu tatufwaya ukununsha abo tuli nabo. Pefyumu kuti yawama ukubomfya lelo tailingile ukupyanikwa pa kusamba lyonse no kufwala ifya kufwala fya busaka.

Mwicilamo

Limo abantu balacilamo ukwangwa ubusaka bwa ku mubili. Limo, ukwangwa ubusaka nga kwacilamo kuti kwapwisha insansa shesu. Kuti kwatupwishisha inshita yacindama. Limbi, kuti twalapoosa indalama ishingi pa kuwamya amayanda ya busali umo ifintu fyaikala nsale nsale. Tulingile ukuba abashikatala pa kuti tatucishishemo ukwangwa ubusaka nelyo ukulekelesha amayanda yesu.

Cefyeni ifinkolonkolo mu ng’anda yenu. Ing’anda iyo ifipe fyaikala nsale nsale ilafya ukuwamya, kabili te kuti mumone bwangu apali ifiko nga ca kuti incende yalicepa. Ing’anda umwaba fipe ifyalinga kabili ifyatekwa bwino taisenda inshita ikalamba ukuwamya. Baibolo yakoselesha imikalile yayanguka. Itila: “Pa kuba ne fya kulya ne fya kufwala, tuteke imitima kuli ifyo fine.”—1 Timote 6:8.

Isungeni iya busaka. Ukuwamya ing’anda mulimo wa bonse abekalamo. Ubusali mu ng’anda butendekela mu miputule. Pa kuba aba busaka tufwile ukubika ifintu umo fifwile ukwikala. Ku ca kumwenako, ifya kufwala fyalamba tafilingile ukuba pa nshi mu muputule wa kusendamako. Kabili ifya kwangasha nga fyashala nsale nsale kuti fyaleta ubusanso. Ubusali e bulenga amasanso ayengi mu ng’anda.

E co, ubusaka no Bwina Kristu fyaba cimo cine. Kasesema Esaya alandile pa lwa bukapepa ukuti ni “Nshila ya mushilo.” Kabili alandile pa co tulingile ukutontonkanyapo, ati “tamwakapitemo uwakowela.” (Esaya 35:8) Ca cine ukuba no busaka pali nomba kulangilila ukuti twalicetekela ubulayo bwa kwa Lesa ubwa kuti alaswa alete isonde lyasanguluka ilya paradise. Lyene, pano isonde ponse, abantu bonse bakatasha Yehova Lesa pa kukonka ifipimo fya busaka fyonse ifyasanguluka.—Ukusokolola 7:9.

[Icikope pe bula 6]

Ukuwamya ing’anda mulimo wa bonse abekalamo

[Icikope pe bula 7]

Ca kusungusha ifyo icalo ciiwamya icine