Umulimo wa Kupatikishiwa

Ifyalembwa filangilila ukuti kale sana umulimo wa kupatikishiwa e ko wali ku kabanga ukufika fye na muli ba 1700 B.C.E. Ifyalembwa fya butungulushi ukufuma mu musumba wa Alalakh mu calo ca Suria wa pa kale filanda pa mabumba ya bantu abasendelwe ku kuba abashilika ba buteko. Mu Ugarit, mu lulamba lwa Suria, abalimi abashaikwatile impanga na bo bene balepatikishiwa incito imo ine kano fye imfumu nga yabasuminisha ukukanabombako uyo mulimo.

Kwena, ilingi line abacimfiwe nelyo abatekelwe balebomba imilimo ya kupatikishiwa. Abena Egupti aba mucilikisha balepatikisha abena Israele ukutama injelwa. Pa numa, abena Israele bacitile abena Kanaani baleikala mu Calo Calaiwe abasha. Davidi na Solomone na bo balicitile ifyapalako.—Ukufuma 1:13, 14; 2 Samwele 12:31; 1 Ishamfumu 9:20, 21.

Ilyo abena Israele balombele ukupeelwa imfumu, Samwele abalondolwelele ifyo imfumu ikalafwaya ukufuma kuli bene. Imfumu yali no kulenga abatekwa ba iko ukunina amaceleta na bakabalwe, ukubabomfya ku kulima no kulobolola, ukupanga ifyanso, na fimbipo. (1 Samwele 8:4-17) Lelo, ilyo itempele lya kwa Yehova lyalekuulwa, abena fyalo e balebomba umulimo wa lucu lelo “aba mu bena Israele Solomone tabatekele busha; pantu bene bali bantu ba bulwi, kabili babomfi bakwe, kabili bacilolo bakwe, kabili ba fyanso bakwe, kabili bamushika ba pa maceleta yakwe na bamushika aba kuteka aba pali bakafwalo bakwe.”—1 Ishamfumu 9:22.

Lelo abena Israele abalebomba mu makuule, 1 Ishamfumu 5:13, 14 itila: “Imfumu Solomone yaimishe aba mulasa mu bena Israele bonse; aba mulasa bali abaume amakana amakumi yatatu. Abatumine na ku Lebanone aba kupyanana amakana ikumi mu mweshi; umweshi umo bali mu Lebanone, ne myeshi ibili bali ku mwabo.” Uwasoma umo atile: “Ukwabula no kutwishika abena Israele ne mfumu sha ciYuda balebomfya bankole ukubabombelako incito sha makuule ukusanshako no kubomba mu mabala ya shamfumu ukwabula no kubalipila.”

Icisendo cali icafina ilyo Solomone aleteka. Ukutitikishiwa kwalicililemo ica kuti ilyo Rehoboamu atiinishe abantu ukuti ali no kucishapo ukubatitikisha, Israele onse alimine no kupola amabwe mushika wasontelwe pali abo abalebomba umulimo wa kupatikishiwa. (1 Ishamfumu 12:12-18) Na lyo line ukubomba umulimo wa kupatikishiwa takwapwilile palya. Asa umwishikulu wa kwa Rehoboamu aitile abantu no kubeba ukukuula imisumba ya Geba na Mispa, kabili “tapali nangu umo uwasuminishiwe ukushala.”—1 Ishamfumu 15:22.

Umulimo wa Kupatikishiwa Ilyo Abena Roma Baleteka

Ilyashi lya pa Lupili lilango kuti abaYuda ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo balishibe ifyo kuti ‘babomfiwa mu mulimo wa kupatikishiwa.’ Iyo numbwilo yapilibulwa ukufuma kwi shiwi lya ciGriki ilya ag·ga·reuʹo. Mu kutendekelako fye lyalebomfiwa ku mulimo intumi sha bena Persia shalebomba. Balikwete amaka ya kupatikisha abaume ukubombo mulimo, na ya kubomfya bakabalwe, ingalaba nelyo icili conse icalekabilwa pa kuti amakwebo ya cintubwingi yaleenda mu kwangufyanya.

Mu nshiku sha kwa Yesu, Israele aletekwa na bena Roma, abakwete umusango umo wine uwa mitekele. Mu fitungu fya bena kabanga, ukusansha pa mituulo baletuula lyonse, abantu balepatikishiwa ukubomba umulimo libili libili nelyo fye ilyo imibele tailesuminisha. Imilimo ya musango yo abantu tabaitemenwe nangu panono. Na kabili, ukwikatwa ukushali kwa mwi funde ukwa nama, aba kunina pa maceleta nangu pali bakabalwe, nelyo fye ukupokolola amaceleta aya kubomfya ku buteko kwali ukwaseeka. Kalemba wa lyashi lya kale Michael Rostovtzeff, atile: “Abalashi balyeseshe ukucefyako [umulimo wa kupatikisha], lelo balifililwe. Mwali no kuba ifya kufumamo fyabipa nga ca kuti ici cintu calitwalilile. Abalashi balipangile amafunde, abo mu bufumacumi baeseshe ukulesha iculukusu no kutitikisha ukwalecitwa mu mulimo wa kupatikisha . . . Lelo imitekele yatwalilile ukuba no bukalushi.”

Uwasoma umo umuGriki asosele ukuti: “Uuli onse kuti apatikishiwa ukusenda icipe ca mushilika pa ntamfu imo, kabili uuli onse kuti apatikishiwa ukubomba incito ili yonse iyo abena Roma bafwaile ukuti abombe.” Ici calicitike kuli Simeone wa ku Kurene, uo abashilika ba ciRoma ‘bapatikishe ukusende icimuti ca kucushiwilwapo ica kwa Yesu.’—Mateo 27:32.

Amabuuku ya baRabi, na yo yalalondolola uyu mulimo ushalefwaikwa. Ku ca kumwenako, umurabi umo aliketwe no kupatikishiwa ukutwala imihadasi kwi sano. Ababomfi balepokololwa ukufuma ku babengisha incito no kubapeela umulimo umbi. Lelo ababengisha incito e bali no kubalipila. Inama sha kusendelapo ifipe nelyo ing’ombe shalepokololwa. Nga ca kuti shabweshiwa, lyena ninshi tashali ishituntulu ishingabomba na kabili. Kuti mwamona umulandu abantu balemwena uku kupokololwa kwa fikwatwa fyabo nelyo ifinama ngo kupokwa umupwilapo. E mulandu wine ipinda lya ciYuda lilandila aliti: “Angareia cimo fye ne mfwa.” Kalemba umo uwa lyashi lya kale asosele ati: “Umushi kuti waonaulwa pa kupokolola ing’ombe sha kuliminako ku cimusango ca angareia ukucila ukubomfya inama ishabelesha ukutinta ifipe.”

Kuti mwamona ifyo uyu mulimo wali uwapatwa pa mulandu wa kuti ilingi line walepatikishiwa ku bantu mu kuituntumba na mu lufyengo. Ulupato abaYuda bakwete ku Bena fyalo abalebateka, lwalengele ukuti bakaane umuseebanya wa kupatikishiwa ukubomba umulimo wa kulungulusha ngo yo. Takwaba ifunde ilyabapo ilingatweba mu kulungatika ubutali bwa ntamfu iyo umuntu ali no kupatikishiwa ukusenda icipe. Cilemoneka ifyo abengi te kuti bafwaye ukushindika umulundu na umbi ukucila pa fyo ifunde lyalefwaya.

Lelo, ici e co Yesu aleloshako ilyo alandile ati: “Uuntu akupatikisho kumushindika umushinso umo, uye nankwe imishinso ibili.” (Mateo 5:41)

[Akabokoshi pe bula 25]

IFYO BABOMFESHE BUBI BUBI UMULIMO WA KUPATIKISHA KALE

Icishinka ca kuti umulimo wa kupatikisha ilingi line walebomfiwa nga kabepekesho ka kubomfya amaka bubi bubi cimonekela ku mafunde ayaishilepangwa ku kucefyako uko kubomfya amaka bubi bubi. Mu 118 B.C.E., Ptolemy Euergetes uwalenga bubili uwa ku Egupti abilishe ukuti abalashi bakwe “tabakapatikishe umwikashi wa mu calo uli onse umulimo ushali uwa buteko, nelyo abashilika ukupoka ing’ombe shabo no kushibomfya ku mulimo wa pa lwabo.” Na kabili: “Takuli uufwile ukupokolola . . . amato mu kabepekesho pa kuti wene ayabomfye.” Mu fyalembelwe mu 49 C.E., mwi tempele lya kwa lesa waleitwa Great Oasis, uwa ku Egupti, cilolo umwina Roma Vergilius Capito alisumine ukuti abashilika balipokele amato ukwabula ukukonka amafunde, kabili akoseshe ifunde lya kuti “takuli uufwile ukusenda . . . icili conse ukwabula icalembwa ica kumusuminisha ukufuma kuli ine.”