Mulandu Nshi Balucitila?

Takwaba umulandu wine wine uulenga ulukaakala lwa bukatu. Icilenga imisoka imo ukwafya ukwishiba bwino ico yacitikila mulandu wa bukatu bwabipisha. Ku ca kumwenako, calyafya ukumfwikisha umulandu umuntu engemina fye no kutendeka ukulasaula umupita nshila fye imyele mpaka fye ukumwipaya nelyo umulandu umuntu engapita na motoka pa ng’anda ya mwine no kupika abantu imfuti icipikepike.

Bamo batila ulukaakala mu bantu cifuma nda. Bambi na bo balasuusha ati te kuti tutile imisoka ya bukatu ya cifuma nda.—Moneni umukululo uletila “Bushe Ulukaakala lwa Kufyalwa Na Lo?”

Incenshi ishingi shasumina ukuti kwaba ifintu ifingi ne mibele ilenga abantu ukufwaisha ukutala imisoka ya bukatu. Lipoti yasabankanishiwe ne Sukulu lya bakapokola baibela aba FBI (Federal Bureau of Investigation) mu United States yatile: “Ubukomi tabufuma ku muntu umutuntulu fye bwino bwino.” Abantu bamo te kuti basuminishe ifyo balanda pano. Lelo, abengi balasuminina umwalola ayo mashiwi. Pali cimo icalubana ku mitontonkanya ya ntalamisoka sha bukatu. Paba cimo icalufyanya imitima yabo icilenga ukuti balecita icishicitwa. Finshi fimo ifilenga abantu ukucita ifyo fintu? Natumone fimo ifingalenga ifyo incenshi shalandapo.

Ukonaika kwa Ndupwa

Uulemba Loleni! aipwishe umwiminishi wa ba National Bureau of Investigation mu calo ca Philippines, Marianito Panganiban, pa cikulilo ca bantu bacita imisoka ya bukatu. Atile: “Bafuma ku ndupwa shabongoloka. Tabasakamanwa kabili tabatemwikwa. Tabakwata mibele isuma pa mulandu wa kuti takwaba wa kubatungulula ne ci cibalenga ukuluba.” Abafwailisha abengi batila abatala imisoka ya bukatu bafuma mu ndupwa shabongoloka na mu mayanda umwafula ukupumana.

Lipoti yafumine ku U.S. National Center for the Analysis of Violent Crime yafumishe umutande wa fingeshibisha abacaice abengacita imisoka ya bukatu mu sukulu. Ifyakonkapo ifya mu ndupwa e fyasanshiwemo: abafyashi ukukanaumfwana na bana babo, abafyashi abafilwa ukwishiba amafya ya bana babo, ukukanapalama ku bana, abafyashi abashibika fibindo nelyo ababika ifibindo finono fye pa myendele ya mwana, na bana abacishamo ukufishilisha, abacita fimbi nga bali beka no kumoneka aba kaele nga bali pa bafyashi.

Ilelo abana abengi baba mu ndupwa shaonaika. Bambi bakwata abafyashi abashakwata nshita iya kuba na bana. Abengi bakulila mu ndupwa umo bashibasambilisha imikalile ya mu lupwa ne mibele isuma. Incenshi shimo shitontonkanya ukuti amayanda yabe fyo kuti yalenga abana ukukanaishiba ifya kumfwana bwino na bambi, ne co kuti calenga abana ukwangukilwa ukutala imisoka ya bukatu.

Amabumba ya Lupato ne Mipepele Imbi Imbi

Kwaba ubushinino bwa kuti amabumba yamo aya lupato nelyo imipepele ya fisumino fimbi fimbi yalisonga sana imisoka imo imo iyacitwa. Mu Indiana, U.S.A., umulumendo wafiita uwa myaka ya kufyalwa 19 aleya ku ng’anda ukufuma pa matuuka. Mu nshita fye inono, alambalikwe pa nshi ku mbali ya musebo ne cipolopolo mu mutwe. Bamupikile kuli cilumendo ushamwishibe no kumwishiba. Mulandu nshi? Caumfwikike ukuti iyi ntalamisoka yalefwaya ukuba mu kabungwe ka basungu akaleyumfwa ukuba pa muulu na pa kuti bamukwebulule icishibilo ca tandabube ica kwishibisha ukuti alipayapo umuntu wafiita.

Mu 1995 kwali ukusansa ukubomfya sumu mu nyanji yapita pa nshi mu Tokyo; abantu abengi bali-ipeye pa muku umo mu Jonestown mu Guyana; kabili abantu 69 pa kusongwa ne mipepele iya Order of the Solar Temple balifwile mu Switzerland, Canada, na mu France. Ifi fya kumwenako filelangilila ifyo amabumba yamo yengasonga ukutontonkanya kwa bantu bamo. Intungulushi sha congolo shalilenga abantu ukucita ifintu “ifishalolamo” kulila fye babalaya ubunonshi bumo.

Ifyo Ifya Kusabankanishishamo Amalyashi Fya-ampana no Lukaakala

Bamo batila inshila ya kumfwaninamo iya muno nshiku kuti yalenga ulukaakala ukuluminako. Ukutamba lyonse ulukaakala pa televishoni, mu mafilimu, amangalo ya pa vidio, na pa Intaneti e co batila cilenga umutima ukukunkuma no kuluminisha ulukaakala lwa bukatu. Dokota Daniel Borenstein, presidenti wa kabungwe ka American Psychiatric Association, atile: “Pali ino nshita kwaba ukufwailisha 1,000 ukwashimpwa pa kufwailisha kwa myaka 30 pa kwampana kwaba pa lukaakala lwa pa televishoni, mu mafilimu, na mu mavidio no bunkalwe mu bana.” Dokota Borenstein alandile pa ntanshi ya U.S. Senate committee ati: “Twalishininwa ukuti ukutamba ulukaakala libili libili cilalenga abantu ukubipa.”—Moneni umukululo uleti “Ifyo Dokota Umo Amona Ulukaakala Lwaba mu Fyangalo fya pa Kompyuta.”

Kwaba imilandu batila e ishinina ukuti ici ca cine. Pali ulya mulandu tulandilepo mu cipande ca kubalilapo uwa mwaume wapikile abaupana ku lulamba lwa bemba abaletamba ukutula kwa kasuba apabula no mulandu, bashimilandu bapeele ubushinino bwa kuti icalengele kulya ukwipaya kwa musamwe mulandu wa kutamba filimu ya lukaakala libili libili. Pa kupika kwacitike pa sukulu umwafwile abana 15, cashimikwe ukuti abana be sukulu babili abacitile ci baleteya ifyangalo fya lukaakala pa vidio pa ma-awala ayengi cila bushiku. Kabinge, ilingi line baletamba amafilimu yalumbilisha ulukaakala no kwipaya.

Imiti Ikola

Mu United States, ubukomi bulengwa na bapungwe nabusanduluka imiku itatu ukucila filya bwali imyaka 8 iyapita. Cinshi abalashi batila e cimo icalenga? Amabumba ya bampulamafunde, no kucilisha amabumba ya bapeepa imiti ikola iya cocaine. Ukucila pa bukomi 500 ubwacitika nomba line mu Los Angeles, California, “bakapokola batile mupepi na 375 bwalengelwe na mabumba ya bumpulamafunde.”

Lipoti yasabankanishiwa ne Sukulu lya ba FBI itila: “Icilenga ubukomi sana kubomfya imiti ikola.” Abantu bamo abafulunganishiwa ne miti ikola balepaya ilyo bacili nabakolwa iyi ine miti. Bambi abashitisha imiti ikola balaicingilila pa kucito lukaakala. Nacimoneka fye apabuuta ukuti imiti ikola e cimo icikalamba icilenga abantu ukucita ifintu fishaibipila.

Ukwanguka Ukukwata Ifyanso

Nge fyo tulandilepo kale mu cipande cafumako, cenda eka uwa mfuti mu Tasmania, Australia, aipeye abantu 35. Ashile bambi 19 impondo. Uyu muntu ali ne mfuti yapikana iibomfiwa na bashilika. Ici calengele abengi ukusondwelela ukuti ukwanguka ukukwata ifyanso e mulandu na umbi uulenga kube imisoka ya bukatu.

Lipoti imo ilangilila ukuti kwali ubukomi bwa ku mfuti 32 mu Japan mu mwaka wa 1995, ilingi mabumba ya bampulamafunde baleipayana. Lelo mu United States mwena mwali ubukomi bwa ku mfuti 15,000. Cinshi fyapusanina? Bamo batila icalengele mafunde yakosa ayaba ku Japan pa kukwata imfuti.

Abantu Balepeshiwa Amano ku Mafya

Abantu bamo nga baumfwa pa misoka ya bukatu limbi kuti batila, ‘Uyo muntu afwile alipena!’ Lelo, te bonse abantu abacita iyo misoka abapena. Lelo abengi balikwata ubwafya mu bwikalo. Incenshi shalilondolola ifingalenga umuntu ukucita ifintu ifya bukatu. Pa fingalenga paba ifyakonkapo: ubwafya bwa kusambilila no kufilwa ukwangalila pamo na bambi; ifitumbuka mu kusungwa bubi bubi nelyo ukucendwa; ukukanafwaya ukwangalila pamo na bambi; ukupata ibumba lya bantu bamo, pamo nga banakashi; ukukanabipilwa pa kucita icalubana; no kufwaisha ukutungulula bambi ukubomfya ubucenjeshi.

Bamo balangwa sana ku bwafya bakwata ica kuti imitontonkanishishe yabo ilaluka, ne ci kuti catungulula ku kucita ifintu fyabipisha. Ica kumwenako twingalandapo ca kwa nasi uwalefwaisha ukuti balemusakamana . Alashile abana nshindano ya kubapwisha amaka iyalengele baleka ukupeema. Lyene aishilelumbuka nga filya fine alefwaisha ukuti cibe ilyo “alepuupuutula” amwana umo umo. Ku ca bulanda, te bonse apuupuutwile. Bamupeele umulandu wa kwipaya.

[Akabokoshi pe bula 9]

IFILENGA IMISOKA YA BUKATU

Incenshi ishingi shitila ifilenga imisoka ya bukatu ni fi:

Ulupwa lwaonaika

Amabumba ya lupato, inkosamitwe

Imipepele imbi imbi iya busanso

Ifya kusekesha ifya lukaakala

Ukutamba uko ulukaakala lulecitika

Ukubomfya imiti ikola

Ukupeshiwa amano ku mafya

Ukusanga bwangu ifyanso fya kwipailako

Amalwele yamo yamo aya muntontonkanya