Finshi Waishiba pa Mfwa?

IMFWA ilatuletela ubulanda mu mikalile yesu iya cila bushiku, te mulandu tuli batuntulu nelyo tuli bakankaala. Kuti twafwa ilyo tuleciluka umusebo nelyo lintu tulambalele pa busanshi. Utuyofi pamo nga ukusansa kwa tupondo ukwacitike pa September 11, 2001, mu New York City na mu Washington, D.C., tulenga ifwe ukukutuluka ukuti “umulwani wa kupelekesha,” imfwa, asenda abantu bonse fye kabili aba mishinku yonse, limo asenda abengi nga nshi muli bamininti fye abanono.—1 Abena Korinti 15:26.

Nangu line imfwa ilatiinya, abantu balafwaisha ukukutika ku malyashi yalelanda pa mfwa. Tapali icingalenga abantu ukushita sana inyunshipepala nelyo ukutamba sana televishioni ukucila amalyashi yakumine imfwa, maka maka nga abantu abengi bafwa lintu kwacitika fimo ifya kutiinya. Abantu tabanaka ukukutika ku malyashi pa mfwa, nampo nga abantu bafwile mu nkondo, mu tuyofi tulengwa ne fyabumbwa pe sonde, imisoka, nelyo amalwele. Uku kwangwa imfwa kwacilamo kulamoneka mu nshila ya kusungusha ku fyo abantu baloosha ilyo abalumbuka bafwa.

Filya fine abantu bacita pa mfwa e fyo bayumfwa. Abantu batwalilila ukufwaisha ukumfwa ifingi pa mfwa—imfwa ya bambi. Lelo, nga ni bo bali mu kufwa, tabafwaya na kutontonkanyapo. Imfwa yesu e cintu fwe bengi tushifwaya kutontonkanyapo.

Bushe Imfwa Ilamupesha Amano?

Lyonse tatufwaya ukutontonkanya pa mfwa yesu, kabili tatwakabale atufwaya ukucite co. Cinshi cabela ifyo? Ni co Lesa abika muli ifwe ukufwaisha kwa kwikala ku ciyayaya. Pali Lukala Milandu 3:11 patila: “abika ne nshita ya muyayaya mu mitima ya bantu.” E co, apo imfwa e ko yaba, calenga ukuti kube ukukangana kushipwa mu bantu. Pa kuti uku kukangana kwaba mu bantunse kupwe, na pa kwikusha ukufwaisha kwa cifyalilwa ukwa kwikala ukwabula ukufwa, abantu balipanga ifisumino fyalekanalekana, ukutendekela pa cifundisho ca bumunshifwa bwa mweo ukufika ku kufyalwa cipya cipya.

Te mulandu ne fyo abantu basumina, imfwa ilacululusha no kutiinya, kabili mwi sonde fye lyonse abantu balatiina ukufwa. E co tatufwile ukusunguka ukuti abantunse bonse balatiina ukufwa. Na kabili mfwa ilanga apabuuta bucafye bwa bumi bwa kukonkolelela fye ifyuma ne cifulo.

Bushe Ulingile Ukuba Weka Ilyo uli mu Kufwa?

Ku kale, uwalwala ubwa mfwa nelyo uwacenwa ica kutwala ku mfwa alesuminishiwa ukufwila mu mwakwe umuli na batemwikwa bakwe. E fyo caleba ilingi mu nshita sha Baibolo, kabili e fyo ciba na mu ntambi shimo. (Ukutendeka 49:1, 2, 33) Umo cibe fyo, ulupwa lulesa pamo, na bana kumo balabapo pa kulanshanya. Ici cilenga umo na umo mu lupwa ukwishiba ukuti taleloosha eka ne ci cilaletako icisansamushi cibapo nga mulebombela pamo no kulosesha pamo.

Ici capusana sana ne ficitika mu bwikashi umo babinda ukulanda pa mfwa, umo bamona ukuti imfwa ilasha inkumbabulili, kabili umo abana babatamfya pa kutunganya fye ukutila kuti “basakamikwa sana.” Ukufwa shino nshiku kwalipusana mu nshila ishingi, kabili ilingi pa kufwa abantu baba beka. Nangu ca kuti abengi kuti batemwa ukufwila pa ng’anda, mu mutende kabili ukusakamanwa na balupwa, icabipisha ca kuti abengi bafwila mu cipatala, ilingi ninshi bali fye beka kabili balekalipwa, nababakofyakofya kuli fimashini fitiinya ifyapikana. Kwaba na bengi nga nshi abafwa ukwabula ukwishibikwa—abafwa ku kwipayaulula, ku fipowe, ku bulwele bwa AIDS, inkondo ya bekala calo, nelyo ubupiina bwacilamo.

Tufwile Ukutontonkanyapo

Baibolo tailesha ukwetetula pa mfwa. Na kuba pali Lukala Milandu 7:2 patila: “Cisuma ukuya ku ng’anda ya kuloosha, ukucilo kuyo ku ng’anda ya mutebeto; pa kuti imfwa ni mpela ya bantunse bonse, no wa mweo kuti abikapo umutima wakwe.” Nga, umo afwa tulaleka ukutontonkanya pa masakamika ne fyo tucita cila bushiku no kulatontonkanya fye pa fyo ubumi bwaipipa. Ici kuti catwafwa ukwikala ubumi busuma ukucila ukonaula fye nshita tuli pa calo nelyo ukwikala icikaleikale.

Finshi mwaishiba pa mfwa? Bushe mwalibala amubebeta ifyo muyumfwa, ifyo mwasumina, ifyo musuubila, ne fyo mutiina pa mpela ya bumi bwenu?

Umuntunse te kuti omfwikishe no kulondolola fyonse fine, pa mfwa no mweo. Uwakwata fye amaka ya kutweba pali ifi, ni Kabumba wesu. Kuli wene kwaba “akamfukumfuku ka mweo,” na kuli wene “e kwabo mwa kufumina ku mfwa.” (Amalumbo 36:9; 68:20) Nangu line kuti camoneka ica kusungusha, ukubebeta fimo ifyo abantu basumina pa mfwa, no kufilinganya ku fyo Icebo ca kwa Lesa cisosa, kwalatusansamusha no kutukoselesha. Kwalasokolola ukuti imfwa te mpela ya fyonse.

[Amashiwi pe bula 4]

Ukwishiba ukuti tukafwa kulatwafwa ukwikala ubumi busuma

Icisumino 1: Imfwa ni mpela ya bumi iya cifyalilwa.

Icitabo ca Death—The Final Stage of Growth citila “Imfwa . . . lubali lukalamba ulwa bumi bwesu.” Amashiwi ya musango yo yakomaila fye pa cisumino ca kuti imfwa yaliba fye bwino, Lelo, bushe imfwa ni mpela ya fya mweo iya cifyalilwa? Ici cisumino calenga abantu abengi ukukanakonka amafunde yonse no kulacita fye conse ico bashukila maka maka mu nshila ya bufumfuntungu.

Lelo, bushe imfwa ni mpela ya cifyalilwa iya bumi? Te bonse bakasapika basumine fyo. Ku ca kumwenako, Calvin Harvey, uwasoma umubili wa muntu, kabili uubebeta ukukota kwa muntunse, ilyo bamwipwishe asosele ukuti tasumina ukuti abantunse “bapangilwe ukuti balefwa.” William Clark, uwasoma ifyo umubili ucincintila amalwele atile: “Imfwa tayaba lubali lwa bumi.” Na Seymour Benzer, uwa pa California Institute of Technology, alandile pa numa ya kutontonkanyapo sana ati “ukukota kuti kwalondololwa bwino ukuti te cintu capampamikwa ukuti cikacitika lelo kucitika fye pa mulandu wa fimo ifyacitika kabili kuti kwayalulwa.”

Ilyo basayansi bafwailisha pa fyo abantu bapangwa, balapeshiwa amano. Basanga ukuti twapangwa na mano na maka ifyacila pa fyo tukabila pa myaka 70 ukufika ku 80 iya bumi bwesu. Ku ca kumwenako, basayantisti basanga ukuti bongobongo wa muntu kuti aibukisha ifingi sana. Kasapika umo atungenye ati bongobongo wesu kuti asunga ifyebo ifingalembwa mu fitabo amamilioni 20, “ifingakumana mu malaibrare yakalamba sana muno calo.” Abasoma imishipa basumina ukuti pa nshita umuntunse ekala pa calo, abomfya fye amaka yaba muli bongobongo wakwe amapesenti 0.0001. Nacilinga kanshi ukwipusha ati ‘Cinshi twakwatila bongobongo uwakwata amaka yakule fyo ilyo tubomfya fye amaka yanono sana mu bumi?’

Tontonkanyeni na pa fishili fya cifyalilwa ifyo abantu bacita nga bafwilwa! Imfwa ya mukashi, umulume, nelyo umwana ilalungulusha sana abengi. Ilingi balakalafiwa pa nshita ntali ilyo untu batemwisha afwa. Na batunga ukuti abantu bapangilwe ukuti balefwa balakutuluka ukuti calyafya ukusumina ukuti imfwa yabo e mpela ya fyonse. Ulupapulo lwa British Medical Journal lwalandile ukuti “bakalapashi abengi batunga ukuti onse alafwaya ukubo mumi pa nshita ntali.”

Nga kukonka ifyo umuntu acita pa mfwa, amaka yakwe aya kwibukisha no kusambilila, ne fyo afwaisha ukwikala ku ciyayaya, bushe taciilanga fye ukuti apangilwe ukwikalilila uwa mweo? Cine cine, Lesa tabumbile abantunse ukuti balefwa, lelo afwaile baleikala ku ciyayaya. Moneni ifyo Lesa alefwaya cikabe kuli balya bantu babili aba ntanshi. Atile: “Fyaleni, fuleni, kumaneni pe sonde no kupanasha; kabili mube na bukateka kwi sabi lya muli bemba, na ku fyuni fya mu lwelele, na ku fya mweo fyonse ifyenda pe sonde.” (Ukutendeka 1:28) Awe mwandi iyi nshita ya ku ntanshi iya ciyayaya, isuma!