Ilyo Mwatebelelwa no Kulwala

John, pa numa ya kwishiba ukuti ali no bulwele bwa kumulemanika, atile: “Nalipelenganishiwe nga nshi.”

Beti, pa numa ya kwishiba ukuti ubulwele akwete bwalibipishe, atile: “Umwenso walinjikete.”

UKWISHIBA ukuti nukwata ubulwele bwa mutatakuya kabili ubukakulemanika nelyo ukucenekwa mu busanso ukwingakusha icilema filapelenganya nga nshi. Ilingi line takuba ukusumina apo pene fye lintu bamweba ukulwala kwenu mwi ofeshi lya kwa dokota nelyo mwaisanga mu muputule bondapila abalwalishe. Takwaba ifimupekanishisha ukwisashipikisha ukukalipwa kwa nkuntu yenu ilyo mwafulunganishiwa ku mulandu wa kulwala kwabipisha.

Pa kulonganya ifyebo fingafwa abo ubumi bwabwelela pa nshi nga nshi, bakalemba wa Loleni! balandileko na bantu abengi mu fyalo fyalekanalekana abashipikisha ukulwala kwa mutatakuya uko balwala pa myaka iingi. Babepwishe ukulandako pa fipusho fimo pamo nge fi: Ni nkuntu nshi mwakwete? Cinshi camwafwile ukushipikisha ukulwala kwenu no kuba abashikatala na kabili? Finshi mwacitilepo pa kuti mubeko na maka ya kutungulula ubumi bwenu? Ifyasuko batwebele pali uku kulanshanya kwa fipusho na fintu abasapika basanga pa malwele yashipola nafilembwa pa kuti bonse abalwala pali ndakai bengamwenamo.a

[Futunoti]

Ukupelenganishiwa

UMWAUME umo uwa cikoloci ebukisha ukuti, “pa numa ya kunjeba ukuti nali no bulwele bwabipisha, naeseshe ukusuulako, lelo ukukanaishiba ica kucita kwalimpeseshe.” Aya mashiwi yakwe yakosha icishinka ca kuti ubulwele bwabipisha bulakalifya umubili ne nkuntu kumo. Nalyo line, e ko baba abantu abashipikisha ukukalipwa kwa musango yo. Abengi pali aba kuti batemwa ukumushimikilako ico mwingacita pa kushipikisha ilyo muleshingwana no bulwele bwa mutatakuya. Lelo lintu tushilalanda pa fyo mwingacita, natubale tulandeko pa kukalipwa kwa nkuntu uko mwingakwata pa kwamba.

Ukukanashininkisha, Ukukanasumina, no Bulanda

Ukukuntukilwa kwenu kuti kwapusana sana no kwa bambi. Nalyo line, incenshi sha butuntulu bwa bumi na balwala batila abantu batebelelwa ku bulwele ilingi line ukukuntukilwa kwabo kuba cimo cine. Pa kwamba kulaba ukupelenganishiwa, ukukanashininkisha lyena napamo ukukanasumina, no kusosa ukuti: ‘Babepa fye.’ ‘Bafwile nabalufyanya.’ ‘Nalimo te fyandi bapimine.’ Umwanakashi umo pa kulondolola ifyo aumfwile ilyo bamwebele ukuti alikwete ubulwele bwa kansa, atile: “Naumfwile kwati kufimbana fye icisalu ku mutwe, kabili lintu nalafimbula ndesanga fyonse nafipwa.”

Nangu cibe fyo, lintu mwatendeka ukwishiba icilecitika, ukukanasumina kuleta ubulanda, ubwa kwishiba ukuti imfwa nomba yapalama. Ifipusho fya kuti ‘Bushe nkaba no mweo ukufika lilali?’ ‘Bushe ukucula kwandi kukatwalilila fye mpaka ne mfwa?’ ne fipusho fimbi ifyapalako kuti fyayamba ukwisamo. Napamo kuti mwafwaisha ukubwelela ku fyo mwali ilyo bashilamupima, lelo te kuti mubweleleko. Mu kwangufyanya kuti mwaisanga mu kukalipwa ukukalamba kabili ukwabipisha ukwa nkuntu. Kukalipwa nshi uko?

Ukutwishika, Ukusakamikwa, no Mwenso

Ukulwala kwabipisha kuletako ukutwishika kukalamba no kusakamikwa mu bumi bwenu. Umwaume walwala ubulwele bwa Parkinson atila: “Ukukanaishiba bwino ifyo ukulwala kwandi kukaba limo limo kulampelenganya sana. Cila bushiku, ndolela ukuti mone ifyo calaba.” Ubulwele bwenu napamo kuti bwamutiinya. Nga bwapumikisha fye, kuti mwaumfwa umwenso sana. Nangu cibe fyo, nga ca kutila ubulwele bwenu bwaishibikwa pa numa ya kupimwa libe mwalikala na bo imyaka iingi iyo bushalemoneka lintu bapima, umwenso kuti wamwikata sana. Pa kubala, kuti mwailulukwa pa kwishiba ukuti abantu nomba balasumina ukuti cine cine mwalilwala kabili tamwalebepa. Nalyo line, ilyo pashilakokola, ukwilulukwa kuti kwaleta umwenso pa fyo bamupimine.

Kuti mwasakamikwa pa kukaanaba na maka pa fyo mulefwaya ukucita. Maka maka nga mwabelesha ukuicitila ifyo mulefwaya, kuti mwaba no mwenso uukalamba uwa kukanafwaya ukubombelwa. Kuti mwasakamana ukuti ukulwala kwenu kwatendeka ukumutungulula no kumweba ifya kucita.

Ubukali, Insoni, Ukutalalilwa

Ilyo mwatontonkanya pa kukanaibaka mwe bene kuti mwakalifiwa. Napamo kuti mwaipusha no kuti: ‘Mulandu nshi cancitikila? Cinshi nacitile pa kuti ndwale umusango yu?’ Ukulwala kwenu kuti kwamoneka kwati lufyengo kabili ukwabulamo amano. Insoni no kupelelwa na fyo kuti fyaisa. Uwalwele ubulebe umo ebukisha ukuti: “Nali ne nsoni pa fyancitikile pa mulandu wa kukalifiwa!”

Kuti mwatendeka no kufwaya ukuba mweka. Ukuba mweka kutalusha ku bantu. Ukulwala nga kwalenga mwalafilwa ukufuma pa ng’anda, ninshi ukubishanya ne fibusa fyenu ifya kale kwapwa. Lelo, iyi nshita, eyalinga ukumonana sana na bantu. Pa kwamba balapempula sana no kutuma balamya, lelo cilya papitako inshita abancepela fye e bacite fyo.

Apo cilakalipa ukumona abanobe baleka ukukupempula, nalimo kuti mwasalapo ukubataluka. Kwena, kuti mwakabila inshita ilyo bambi bashilatendeka ukumupempula na kabili. Lelo pali iyi nshita nga e po mwafwaya ukuitalusha sana kuli bambi, kuti mwalenga batampa ukukanaisa mu kumumona kabili na imwe te kuti mulefwaya ukubamona. Icili conse ica mucitikila pali ifi fyalandwa, ukucushiwa kwena kuti mulecushiwa pa mulandu wa kutalalilwa.a Limo limo, kuti muletwishika nampo nga mailo mukaba no mweo.

Ukusambililako Kuli Bambi

Nangu cibe fyo, isubilo e ko lyaba. Nga ca kuti mwalitebelelwa no kulwala pali ndakai, kwaliba ifyo mwingacita ifingamwafwa ukuba na maka ya kutwalilila no bumi bwenu.

Nalyo line, ifi fipande fikonkene tafyakapwishe ukulwala kwenu ukwa mutatakuya, te mulandu na fintu kuli. Lelo, ifyebo filimo kuti fyamwafwa ukumona inshila mwingekalilamo no bulwele bwenu. Umwanakashi wali no bulwele bwa kansa asupawile ifyo apitilemo muli yi nshila: “Pa numa ya kukanasumina nalikalipe sana lyena nayambile ukufwaya ica kucita.” Na imwe bene kuti mwafwaya ica kucita, ukwipushako abantu balweleko ubo bulwele kale no kusambililako ku fyo bamweba pa kuti mwingamwenamo no kuba na maka ya kucitako fimo. Napamo kuti mwaipusha no kuti: ‘Mulandu nshi cancitikila? Cinshi nacitile pa kuti ndwale umusango yu?’

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

Napamo kuti mwaipusha no kuti: ‘Mulandu nshi cancitikila? Cinshi nacitile pa kuti ndwale umusango yu?’

Bushe Kuti Mwaikala Shani no Bulwele bwa Mutatakuya?

ISHIBENI ukuti ifyo muleumfwa napamo tafibipile. Nangu ca kutila umubili wenu e ulwele nelyo ukulemana, umuntontonkanya wenu wena tausumina ukuti muli balwele. Cimoneka kwati imwe no kulwala kwenu muli pa kulwishanya, ukulwishanya kwa fyo mwali kale na fintu pambi mwalaba. Kabili pali iyo nshita ukulwala kwenu e kulemoneka ukuba na maka ayengi ukumucila. Lelo, kuti mwayalula ukutontontonkanya kwa musango yo. Mu nshila nshi?

Dokota Kitty Stein atila, “lintu fimo fyalufiwa ku mulandu wa kulwala, cumfwika kwati wafwa fye.” E co, lintu mwalufya icacindamisha pamo nga ubutuntulu busuma, cili fye bwino ukuipeelako inshita mwe bene iya kuloosha no kulukusha ifilamba, nga filya fine mwingacita nga ca kutila umutemwikwa wenu afwa. Na kuba, ukulufya kwenu kuti kwasanshamo ifyacila na pa butuntulu bwenu. Kwati fintu umwanakashi umo alondolwele ukuti, “nalekele ne ncito. . . . Ubuntungwa naleipakisha bwalipwile.” Nalyo line, beni ne mimwene yalinga pa fyo mwalufya. Dokota Stein, uwalwala ubulwele bwa kuli bongobongo no mongololo, alundapo ukuti, “ulingile ukuloosha ico walufya, lelo ufwile no kwibukisha ifyo ushele na fyo.” Cine cine, nga mwacimfya ukukalipwa kwa pa kutendeka, mukamona ukuti na fimbi ifyacindama ifyo mwakwata ficili fye umo fyabela. Ku ca kumwenako, amaka ya kuteuluka mucili na yo.

Kensha wa ngalaba te kuti anasheko inkuuka, lelo kuti apindulula ingalaba yakwe. E cimo cine na imwe, napamo te kuti munasheko ukulwala kwenu, lelo kuti mwashipikisha ukupitila mu kubakilila ubutuntulu bwenu, umuntontonkanya wenu, ne nkuntu. Cinshi cayafwa bambi abalwala ubulwele bwa mutatakuya ukucite fyo?

Ishibilenipo na Fimbi pa Bulwele Bwenu

Pa numa ya kukalipa pa fyo bamupima, abengi batila cilawama ukwishiba icintu cilekucusha ukucila ukutiina ico ushishibe. Nelyo ca kutila umwenso kuti wamulenga ukukanafwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo mulwele, ukwishiba ifilecitika pa mubili wenu nalimo kuti kwamwafwa ukutontonkanyako pa fyo mwingacita—kabili ukucite co ilingi line kulafwa sana. Dokota David Spiegel uwa pa Stanford University atile, “Moneni ifyo ciwama nga ca kuti mwasanga inshila ya kubombelamo icilemucusha. Ilyo mushilati mucite nelyo cimo, kuti mwanashako ukukalipwa nga ca kuti mwapangila libela ifyo mulefwaya ukucita.”

Kuti mwafwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo mulwele. Nga fintu ipinda lya mu Baibolo lisosa,“umuntu uwaishiba acilo watalila ku maka.” (Amapinda 24:5) Umwaume walelambalala pa busanshi apandile amano ati, “kabuleni ifitabo mu laibrari. Ishibilenipo ifingi pa bulwele bwenu ukufika apapelele amaka yenu.” Ilyo mwaishibilapo na fimbi pa lwa kundapa kwabako ne nshila sha kwikalilamo no bo bulwele, kuti mwasanga ukuti ukulwala kwenu napamo takubipile sana ukufika ku fyo mwaletiina. Napamo kuti mwasanga ne fingalenga mwaba ne subilo lya kupola.

Nalyo line, te kuti mupelele fye pa kutesekesha ubulwele bwenu. Dokota Spiegel alondolola ukuti: “Uku kufwailisha kwa fyebo kwaba ni nshila yakatama pa kumfwikisha ubulwele, no kuba ne mimwene yalinga.” Cilafya ukusumina ukuti ubumi bobe nabwaluka lelo buciliko kabili ilingi line kuba ukusumina panono panono. Lelo ukucite fyo—e kuti ukumfwikisha ukulwala kwenu no kulenga inkuntu shenu ukubupokelela—e cintu mufwile ukucita. Ni shani mwingacita ifyo?

Ukusanga Ukushikatala Kushayanguka

Napamo mulekabila ukwalula imimwene yenu iya mo calola ukusumina fye ukuti namulwala. Na kuba, nga mwasumina ukulwala kwenu tacipilibula ukuti ninshi mwafilwa iyo, kwati fintu uuleensha ingalaba nga asumina ukuti kuli inkuuka tacingapilibula ukuti ninshi afilwa ukwensha. Lelo, ukwishiba ukuti kuli inkuuka kwalamulenga ukucitapo cimo. E co, ukusumina ukulwala kwenu takuli kufilwa nakalya, lelo cilepilibula fye ukuti “mwalola ku ntunga imbi iipya,” nga fintu umwanakashi walwele ubulwele bwa mutatakuya asosele.

Nangu ca kutila amaka nayapwa, napamo mwe bene kuti mwaicinkulako ukuti umuntontonkanya wenu, inkuntu, na bumupashi tafikuminweko. Ku ca kumwenako, bushe mucili no mucetekanya na maka ya kutantika imilimo no kupelulula? Napamo ukumwentula kwenu ukusuma mucili na ko, mucili mulasakamana bambi, kabili mucili na maka ya kuba kakutika musuma kabili cibusa wa cishinka. Ne cacilapo, mucili ne citetekelo cenu kuli Lesa.

Kabili, muleibukisha ukuti nelyo tamwingalula fyonse ifilemucitikila, kuti mwaishiba ico mwingacitapo. Irene Pollin uwa pa National Cancer Institute atile: “Ni mwe mwaba na maka ya kucita ico mulefwaya pa bulwele bwenu. Mwalikwata aya maka te mulandu na fintu ubulwele bwenu bulemucusha.” Ba Helen, banakulu bantu ba myaka 70 ababa no bulwele bwa kuli bongobongo no mongololo, basuminisheko ukuti: “Te kulwala kwenu kulenga ukuti mwishibe nampo nga muli no kulatontonkanya bwino, lelo fintu mucitapo ilyo mwalwala.” Umwaume washipikishe ubulema bwakwe pa myaka iingi atile: “Isubilo lyaba kwati mongololo wa bwato uulenga ukuti bushikimane.” Cine cine, Amapinda 18:14 yatila: “Umutima wa muntu mumfiikilila mu bulwele bwakwe, lelo umutima uwatompoka nani engashipikishako?”

Ukupepemuka

Ilyo ukushikatala kwa mu nkuntu kwabwela, icipusho pamo nga ‘mulandu nshi ici cacitikile kuli ine?’ kuti capyanikwapo ne cipusho cimbi ica kuti ‘Apo ici na cincitikila, cinshi nalacitapo?’ Pali iyi nshita kuti mwasalapo ukucitako na fimbi ifyalundwako. Natulandeko pali fimo.

Pimununeni ukulwala kwenu, tontonkanyeni pa fyo mulekabila ukuteulula, lyena esheni ukwalula ifyo mwingaba na maka ya kwalula. Dokota Spiegel atila, “pa nshita ya kulwala epaba ukupimununa ubumi—ukuba abalola, te nshita ya kutila namufilwa iyo. Ipusheni mwe bene amuti, ‘finshi nalemona ukucindama ilyo nshilalwala? Fyayaluka shani?’ Ipusheni ifipusho fya musango yo, te kuipusha ukuti mumone ifintu ifyo mushingacita pali nomba, lelo ukumona ifyo mucili na maka ya kucita, napamo ukuficitila mumbi. Moneni ica kumwenako ca ba Helen abo tulandilepo kale.

Pa myaka 25 iyapita, ubulwele bwa kuli bongobongo no mongololo bwalinasha imishipa yabo. Pa kubala, baaleenda ne nkonto. Mu kuya kwa nshita, ilyo ukuboko kwabo ukwa ku kulyo kwalekele ukubomba batendeke ukubomfya ukwa ku kuso. Icakonkelepo, no kwa ku kuso kwine kwalekele ukubomba. Lyena, mupepi ne myaka 8 iyapita, balekele no kwenda kwine. Nomba bambi e babasamba, ukubalisha, no kubafwika. Ici calibaletela ubulanda, lelo batila: “Ndatwalilila ukucincishiwa na mashiwi ya kuti, ‘Tontonkanyeni pa fyo mwingacita te pa fyo mwalecita kale.’” Kabili ukwafwa kwa balume babo na banasi no kuibikilishako kwabo mu kutontonkanya, fyalenga ukuti batwalilile ukucita fimo ifyo lyonse baleipakisha ukucita. Ku ca kumwenako, ukwebako bambi amalayo ya mu Baibolo pa fyo ifintu fikaba mu calo cipya ica mutende e cintu bakatamika mu bumi bwabo ukutula fye ilyo bali ne myaka 11, kabili na lelo line balabomba uyu mulimo cila mulungu. (Mateo 28:19, 20) Ba Helen balondolola ifyo babomba:

“Ndeba nasi uulepita mu balwele ukunjikatilako inyunshipepala. Tubelengela pamo nankwe imbila sha bulanda no kusobolapo shimo. Lyena ndeba nasi ifyo ndefwaya ukulemba muli kalata wa kutumina balupwa lwa muntu uufwile, kabili nasi alantaipilako kalata. Pa kutuma kalata, ndabikamo na broshuwa wa Ilyo Untu Watemwa Afwa,a iilondolola isubilo lya kusansamusha ilyaba mu Baibolo pa lwa kubuushiwa. Ifi e fyo ncita lyonse pa Mulungu mu nshita ya kasuba. Ndaba ne nsansa sha kuti na ndakai line ndashimikilako bambi imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa.”

Imikeni mwe bene ifikongwani fyalinga ifyo mwingaba na maka ya kucita. Umulandu umo uo ba Helen besesha ukwalula ifyo bengaba na maka ya kwalula wa kuti ukucite fyo kubalenga ukwimika ifikongwani ifyo bengafikapo. Ukucite fyo na kuli imwe bene kwalicindama. Mulandu nshi? Pantu ukwimika ifikongwani kulosha umuntontonkanya wenu ku fya ku ntanshi, kabili ukufika pa fikongwani kulenga mwayumfwa ukuti namucitapo fimo. Kuti kwamubwesesha fye no kuicetekela kwenu. Nalyo line, moneni ukuti icikongwani cenu cintu cashininkishiwa. Ku ca kumwenako, kuti mwapingulapo ukuti: “Nalabelenga icipandwa ca mu Baibolo cimo lelo.’ Kabili imikeni ifikongwani ifyo mwingacita. Apo amaka yenu ne nkuntu shenu fyalipusana kuli bambi abalwala amalwele ya mutatakuya, napamo tamwingafika pa fikongwani fimo fine ifyo bengafikapo.—Abena Galatia 6:4.

Lex uwikala ku Netherlands, atila, “nelyo fye icikongwani cimoneke ukuba fye icinono, ukufika pali co cikongwani kuti kwamulenga ukubombako na fimbi.” Imyaka 20 naipita ukufuma apo aponenwe no busanso ubwamushile no bulebe lintu ali ne myaka 23. Mu kundapa uko balemundapa ukushali kwa kubomfya imiti, bamukoseleshe ukwimika ifikongwani, pamo nga ukubomfya akasalu pa kusamba ku menso. Ukusamba ku menso kwalemunasha sana, lelo alitungulwike. Lintu aishibe ukuti nafika pali cilya cikongwani, aimikeko na cimbi—ukwisula no kwisala akaciliko ka pa muti wa meno. Apa na po, alitungulwike. Lex atila, “tacali icayanguka, nasangile ukuti nali na maka ya kucita ifintu ifyacila pa fyo nalemona ukuti fyalyafishe.”

Cine cine, ukwafwa kwa mwina mwakwe, kwalengele Lex ukufika pa fikongwani fikalamba. Ku ca kumwenako, Tineke alamushindika, nomba alashimikila ku ng’anda ne ng’anda pa cicinga ca kwendelapo abalemana ku kwebako bambi ukwishiba kwa mu Baibolo. Kabili alaya cila mulungu mu kukoselesha umwaume umbi uwalemana icabipisha uo asambilila na o Baibolo. Lex atila, “ukwafwa bambi kulandetela insansa ishingi.” Nga fintu Baibolo isuminisha, itila “ukupeela ce shuko ukucilo kupokelela.”—Imilimo 20:35.

Bushe na imwe kuti mwaimika icikongwani ca kwafwako abantu bambi? Ukulwala nelyo ukulemana kuti kwamulenga ukuba abalamuka mu kusansamusha bambi pantu amafya yenu yamulenga ukumfwikisha ifyo bambi balekalipwa.

Mulelanshanya na bambi. Amasomo ya myundapile yalangilila ukuti ukulanshanya na bambi kusuma ku butuntulu bwenu. Lelo ukukanalanshanya na bambi na ko kwine kusuma. Kasapika umo atile, “filya ukutaluka ku bantu kwayampana ne mfwa . . . e fyo no kupeepa . . . na ko kwayampana ne mfwa.” Na kabili atile: “Ukumfwana na bantu pa kuba no butuntulu busuma kwalicindama nga filya fine ukuleka ukupeepa kwacindama.” E mulandu wine asondwelele ukuti ukukampuka kwesu pa kuwamya icumfwano na bambi “kwalikatama pa kupusuka!”—Amapinda 18:1.

Nalyo line, nga fintu tulandile mu cipande cifumineko, ubwafya bwingabapo bwa kuti abanenu bamo balaleka ukumutandalila. Pa kuti cingamuwamina, mulingile ukucincintila ukuba mweka. Mu nshila nshi? Pa kulaalika abanenu ukumutandalila.

Lengeni ukutandala kwabo kube inshita isuma.b Kuti yabe isuma nga tamulelanda fye pa kulwala kwenu ica kuti abeshile ku kumupempula banaka ukumfwa pa kulwala kwenu. Umwanakashi umo uwalwele umutatakuya apwishishe ubu bwafya pa kulinga inshita ya kulanda no mulume wakwe pa lwa kulwala kwakwe. Umwanakashi atile: “Tatwali no kulalanda fye pa kulwala kwandi.” Cine cine, ukulwala takufwile ukucilikila fyonse ifyo mwingalanshanya. Umo uwaile ku kupempula umunankwe uwalele umulambalamba, pa numa ya kulanshanya nankwe amalyashi ya kulenga ifikope, imilandu ya kale, ne fyamulenga ukuba ne citetekelo kuli Yehova Lesa, atile: “Ukulwala kwakwe takwamupeseshe amano. Caliweme icibi ukulanda nankwe.”

Ukusekako ilyo abanenu bamutandalila kukalenga ukuti baleumfwa bwino no kulashokelako pa mwenu. Na kuba, ukuseka kusuma ku mubili wenu. Umwaume wali no bulwele bwa Parkinson atile, “ukuseka kulafwilisha ukushipikisha amafya ayengi aya mu kati na ku nse ya mubili.” Na kabushe, ukuseka kuti kwaba muti wine wine. Amapinda 17:22 yatila: “Umutima wa nsansa muti usuma.” Ukusekako fye nangu panono kuli no kumucitile cisuma. Kalemba wa fitabo Susan Milstrey Wells, uwalwala ubulwele bwa mutatakuya alundapo na fimbi ukuti, “ukupusanako ne miti imbi iyo twesha, ukuseka takwakwata bwafya, takwaba na sumu, kabili kwaba kuipakisha. Ilyo tuleseka ukubipilwa kulafumapo.”

Fwayeniko inshila sha kunashishamo ukukanshika. Ukufwailisha kulangilila ukuti ukukanshika kuti kwalenga ifishibilo fya bulwele ukubipilako, lelo ukunashako ukukanshika kulafwilisha ukushipikisha ifishibilo fya bulwele. E co, mu nshita mu nshita citeniko fimbi. (Lukala Milandu 3:1, 4) Mwilalanguluka fye lyonse pa kulwala kwenu. Nga muli bakwikala fye pa ng’anda, kuti mwanashako ukukalipwa kwa nkuntu shenu pa ku kutika ku nyimbo shilelila panono, ukubelenga icitabo, ukupoosako inshita pa kusamba, ukulembako amakalata nelyo imishikakulo, ukulengako icikope, ukulishako ifilimba, ukulanda na cibusa mwacetekela, nelyo ukobelwa ne milimo yapalako. Nangu ca kutila ukucite fyo takwingapwisha ubwafya bwenu, lelo kuti kwamuletela ukwilulukwa kwa pa kashita kanono.

Nga mulenda, endeniko, kashiteniko fimo, akulimeniko, ensheniko motoka nelyo, nga mwingaya ku kwangalako, kabiyeni. Kwena, ukuya pa bulendo kuti kwaba cintu cayafya pa mulandu wa kuti mucili abalwele, lelo ukupekanishisha libela no kucitako fimo, kuti kwapwishako amafya. Ku ca kumwenako, Lex na Tineke, abacilumbulwa pa kwamba, baile ku calo cimbi. Lex atila, “pa kubala calyafishe, lelo twaliipakishe sana ukuya tulatandala!” Cine cine, nangu ca kutila tamwakapole mpaka fye ne mfwa, ukulwala kwenu takufwile ukwandatila ubumi bwenu bonse.

Icitetekelo nacimukoshe. Abena Kristu ba cine abashipikisha ukulemana kwabipisha balanda ukuti icitetekelo cabo muli Yehova Lesa no kubishanya kwabo ne cilonganino ca Bwina Kristu e fibaletela insansa lyonse no bukose.c Ifi e fyo basosa pa lwa bucindami bwa kupepa, ukubelenga Baibolo, ukwetetula pa nshita ya ku ntanshi, no kusangwa ku kulongana kwa Bwina Kristu ku Ng’anda ya Bufumu.

● “Limo limo, ndapopomenwa. Nga cabe fyo, ndapepa kuli Yehova, kabili alapepemuna umupampamina wandi uwa kutwalilila ukubomba apapelela amaka yandi.”—Amalumbo 55:22; Luka 11:13.

● “Ukubelenga Baibolo no kwetetula pa fyo nabelenga kulangafwa sana ukusungilila umutende wandi uwa mutontonkanya.”—Amalumbo 63:6, 77:11, 12.

● “Isambililo lya Baibolo linjibusha ukuti ubumi bwine bwine bucili ku ntanshi kabili nshakabelelele uwalemana.”—Esaya 35:5, 6; Ukusokolola 21:3, 4.

● “Ukuba ne citetekelo mu nshita ya ku ntanshi iyalaiwa mu Baibolo kulampela ubukose bwa kubomba na mafya yaba mu mikalile aya bushiku bumo na bumo.”—Mateo 6:33, 34; Abena Roma 12:12.

● “Ukusangwa ku kulongana ku Ng’anda ya Bufumu kulenga amatontonkanyo yandi ukutonta pa fintu fya kukoselesha kabili te pa kulwala kwandi.”—Amalumbo 26:12; 27:4.

● “Ukubishanya kwa kukoselesha na ba mu cilonganino kutalalika umutima wandi.”—Imilimo 28:15.

Baibolo itulaya ukuti: “Yehova musuma ku bamulolela, kwa kushinako mu bushiku bwa kumanama; kabili aishiba aboba muli wene.” (Nahumu 1:7) Ukukonena kuli Yehova Lesa no kubishanya ne cilonganino ca Bwina Kristu filaletela icisansamushi no bukose.—Abena Roma 1:11, 12; 2 Abena Korinti 1:3; 4:7.

Ipeeleni Inshita

Umwanakashi umo uubomba incito ya kwafwa abantu ifya kwikala no bulwele bwa mutatakuya atile, ukushipikisha no bulwele bwabipisha nelyo ubulema “kwisa pa numa ya nshita takwisa fye apo pene iyo.” Incenshi imbi yapandile amano ukuti, ipeeleni inshita, pantu mucili mulesambilila “umulimo uupya: e kuti ukwishiba ifya kucita ilyo muleikala no kulwala kwabipisha.” Ishibeni ukuti nangu mwalishipa, kuti kwaba inshiku shimo nelyo imilungu ilyo ukulwala kwingamunasha. Mu kuya kwa nshita, nangu cibe fyo, kuti mwayamba ukumfwako bwino. E fyo cali ku mwanakashi umo, uwatile: “Nalitemwa sana lintu naikele akasuba konse ukwabula ukutontonkanya pali kansa. . . . Ku numa uku, nshatontonkenye ukuti ico kuti cacitika.”

Cine cine, nga mwacimfya umwenso wa pa kubala kabili mwaimika ne fikongwani ifipya, kuti mwapapa pa fyo mwingashipikisha amafya—nga fintu icipande cikonkelepo cilelangilila.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 7]

Ukusambililapo fimo pa lwa kulwala kwenu kuti kwamwafwa ukushipikisha

[Icikope pe bula 8]

Bambi balafwilisha ba Helen ukulemba amakalata ya kukoselesha

[Icikope pe bula 8]

“Ndaba ne nsansa lintu ndeebako bambi imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa”

[Ifikope pe bula 9]

“Nasangile ukuti nangu nali no bulebe, nali na maka ya kucita ifingi ukucila pa fyo naletontonkanya.”—Lex

Ukucimfya Ifipindami Ukupitila mu Kwimika Ubuyo

ING’ANDA ya ba William (Bill) Meiners na bena mwabo ba Rose, yabela mupepi ne cibansa ca ndeke ica La Guardia Airport mu musumba wa New York. Ba Rose abali ne myaka mupepi na 75, balaba ne nsansa pa kusengela umweni wabo ku ng’anda. Lintu fye umweni aingila mu ng’anda no kumona ifyo bayemfya umuputule wa pa kati kuti asumina ukuti cine cine ba Rose balikwata insansa. Amaluba yacebusha ayo batantika bwino mupepi no mwinshi e lyo ne fikope fyalengwa ubusaka ifyo bakobeka ku fibumba filanga ukusekelela no kuipakisha ubumi.

Umuputule wakonka pa wa pa kati ka ng’anda emo ba Bill, aba myaka 77, balambalala pali mateleshi ya kufyutula. Nga bamona abeni, amenso yalabeka kabili balamwentula sana. Bafwaisha ukwima, ukufunkana, no kuikumbatila, lelo balafilwa. Ba Bill balwala ubulebe ukwambila mu mukoshi ukwisa na kwi samba, kuboko fye kwa ku kuso e kwashala ukutuntulu.

Apo ba Bill balilwala amalwele ayengi ukutula ilyo bali ne myaka 26, babepwishe ukulondolola icabafwa ukushipikisha aya malwele pa myaka ukucila pali 50. Ilyo bashilayasuka ba Bill na ba Rose batalile baloleshanya e lyo bamwentula. Ba Rose bena kuponena na mu nseko ica kuti no muputule onse waisulamo fye sheka sheka, pa numa e pa kutila: “Pali ifwe tapali umulwele!” Ba Bill pa kumfwa ayo mashiwi mukwai amenso yabeeka ku nsansa; basekela fye mu kati no kupukunya umutwe pa kusuminisha ifyalanda abena mwabo. Mwi shiwi lya nkulilishi, ba Bill na bo batila, “pano tapali umulwele.” Awe ba Rose na ba Bill balayankulana fye pa kulanda ifya kusekesha, kabili tapakokwele, umuputule onse waisulamo fye inseko. Camoneke fye apabuta ukuti icitemwiko cali pali ba Bill na ba Rose lintu bakumene mu September 1945 na lelo line cili icakosa na ndi. Ba Bill babepwishe na kabili ati: “Mwifitwala mu nseko, shi twebeniko fye ukulwala kwenu? Nga cinshi camwafwa ukushipikisha no kucetekela ukuti ifintu fili no kuwama ku ntanshi?” Pa numa ya kubacincisha mu cikuuku, ba Bill basumina ukushimika. Ifi mwalabelenga e fimo fimo ifyo bakalemba ba Loleni! balanshenye na ba Bill e lyo na bena mwabo.

Ukulwala Kwatendeka

Mu October 1949—imyaka itatu pa numa ya kuupa ba Rose kabili imyeshi itatu ukutula apo bafyalile Vicki umwana wabo umwanakashi—ba Bill baebelwe ukuti bali na kansa wa pa mukolomino, kabili balibombelwe ne calemena califumishiwe. Ilyo papitile imyeshi ya kupenda, dokota wa ba Bill abebele ukuti bali no bulwele na bumbi, umukolomino onse walyandatilwe na kansa. “Banjebele ukuti nga nshibombelwe, e kuti ukufumya akalikoliko konse, ninshi nali no kufwa mu myaka ibili iyali no kukonkapo.”

Ba Bill na ba Rose balyebelwe ifyali no kutumbuka muli kulya kubombelwa. Akalikoliko katendekela panshi ya lulimi no kuyapelela pa kapunda ka mwela. Mu kalikoliko mwine e mwaba inshinga shibili ishipanga ishiwi. Ilyo umwela ulefuma kuli bapwapwa upita mu nshinga shipanga ishiwi, shilasunkana no kupanga iciunda ce shiwi. Nga bafumya akalikoliko, akapunda ka mwela kalasuntinkana ne cipunda apafumine akalikoliko pa mukoshi. Pa numa ya kubombelwa, umulwele atendeka ukupemena kuli ici cine cipunda—lelo ishiwi lyakwe lilaya.

Ba Bill batile, “ilyo naumfwile ubu bulondoloshi, nalikalipe. Umwana mwanakashi twakwete ali munono, nali ne ncito iisuma, twalecetekela ukuti imikalile yesu yali no kuba iisuma sana, lelo fyonse ifyo naleenekela epo fyapwilile.” Lelo apo kubombelwa fye e kwali no kupususha umweo wabo, ba Bill balisumine ukubabombela. Ba Bill bashimika ukuti, “Pa numa ya kubombelwa, nalefilwa ukumina. Nshalelanda icili conse. Nasangwike cibulu.” Ilyo ba Rose baile mu kupempula ba Bill, pa kulanshanya ba Bill balelemba amashiwi yabo pe pepala. Yali ni nshita ya kumanama. Pa kucefyako ubu bwafya, baimike ubuyo bumo.

Bucibulu no Kuleka Incito

Ukubombelwa kwa mukolomino kwalengele ba Bill ukusanguka cibulu no kuleka incito. Balebomba umulimo wa kupanga ifyela mu cikuulwa calimo fimashini, lelo apo nomba balepemena ku kapunda batulile pa mukoshi, ulukungu ne cushi kuti fyaonaula bapwapwa. Balekabila ukusangako fye incito imbi. Nangu ca kutila tabalelanda, balembeshe mwi sukulu lya kusambilila ifya kupanga inkoloko. Ba Bill batila, “iyi ncito yalipalene ne ncito nalebomba kale. Nalishibe ifya kukonka pa kukaka ifyela, na pa kupanga inkoloko na po peene, kulaba ukukaka utu fyela. Icapuseneko fye ca kuti utu fyela twali utunono!” Pa numa fye ya kupwisha isukulu lya kupanga inkoloko, basangile incito ya kupanga inkoloko. Bafikile pa buyo bumo ubo balefwaya.

Pa nshita ba Bill balesambilila ifya kulungisha inkoloko, balesangwa na kwi kalasi lya kulandila pa mukolomino. Muli uku kulanda, iciunda tacipangwa ne nshinga she shiwi lelo cipangwa no kutenkana kwa mumino, mulya mupita ifya kulya ukwambila pa mukolomino ukuyashinta na mu nda. Icibalilapo, kuba ukusambilila ifya kucibula umwela no kuupatikisha ukuti upite pa mumino. Lyene, ukuubyola panono panono. Ilyo umwela ulefuma, inkanda sha mumino shilasunkana. E cilenga no muminino ukupanga iciunda, ici ciunda e co akanwa ne milomo fipangamo amashiwi.

Ba Bill no kumwentula kwabo batila, “kale, nalebyola fye nga nindya sana, lelo pali nomba lyonse fye ndabyola nangu fye nshilile. Pa kubala, nalelumbula fye ishiwi limo pa nshita imo, ne fyo caleba ni fi: ‘[nakula umwela, naucibula, nabyola] mu [nakula umwela, naucibula, nabyola] li [nakula umwela, naucibula, nabyola] shani?’ Caleyafya. Lyene, kafundisha wandi anjebele ukunwesha ifya kunwa fitwa ginger ale pa kungafwilishako ukubyola. E co lyonse fye Rose na Vicki nga baya mukololako amolu, naleshala ndenwa no kubyola, ukunwa no kubyola. Naliposeleko sana amano ukucite fyo!”

Nelyo ca kutila abalwele abengi ukufika ku mapesenti 60 ababombelwa pa mukolomino balafilwa ukwishiba ifya kulanda, ba Bill bena tabafililwe. Vicki, uwali ne myaka ibili pali ilya nshita, taishibe ukuti ewalengele ba Bill ukulanda. Ba Bill bashimika ifyo cali abati: “Vicki aleti nga alanda andolesha, ukufwaya ukuti ngasuke. Lelo nalefilwa ukumwasuka. Ena aletwalilila fye ukulanda, lelo ine ukumwasuka nakalya. Vicki alekalipa, no kuya kuli banyina ukubeba ati: ‘Ebeni Batata banjasuke!’ Ifyo alelanda fyalefika pa mutima wandi icanengele no kukosapo ukuti kano fye nkalande na kabili.” Ba Bill balitendeke ukulanda, kabili Vicki, ba Rose, na bambi balisekelele. Ubuyo na bumbi bwalifishiwepo.

Ukuponenwa no Bwafya na Bumbi

Ilyo umwaka wa 1951 walepwa, ba Bill na ba Rose baponenwe no bwafya na bumbi. Badokota baumfwile umwenso pa kumona ukuti ubulwele bwa kansa ubo ba Bill balwelepo kale, bwalefwaya ukubwela, e co baebele ba Bill ukuti baye bondapwe ukundapa kwa kubomfya imyengelele. Ba Bill balisumine. Ilyo baundepwe, balefwaisha ukukonkanyapo no bumi bwabo. Tabaishibe ukuti ubwafya na bumbi bwali mupepi no kubaponena!

Mupepi no mwaka umo walipwile. Lyene, bushiku bumo ba Bill baumfwile iminwe yabo yakwata icifungalashi. Icakonkelepo batendeke ukufilwa ukunina amatabo. Ukufuma apo, tapakokwele baliponene panshi ilyo baleenda kabili bafililwe ukwiminina. Ilyo babapimine basangile ukuti ukundapa kwa kubomfya imyengelele uko ba Bill bapokelele (pa nshita ilya takwali nga fintu kuli ilelo) kwaonawile umongololo wabo. Baebelwe libela ukuti ubulwele bwabo bwali no kubipilako. Dokota umo abebelepo fye ukuti nga bakapusuka “ni katwishi.” Ba Bill na ba Rose balipelenganishiwe nga nshi.

Nalyo line, pa kucefyako ubu bwafya, ba Bill baingile mu cipatala mu kundapwa ukwabula ukubomfya imiti pa myeshi 6. Nangu ca kutila ukundapwa mu cipatala takwanashisheko ukukalipwa kwa mubili, kwayalwile ubumi bwabo—ukwaluka uko kuli pele pele kwabalengele ukwishiba Yehova. Cali shani?

Ukukoshiwa pa Mulandu wa Kutesekesha Icilenga Amafya

Pali ilya myeshi 6 iya kuba mu cipatala ca baYuda, ba Bill bali mu muputule umo wine na balwele babulebe bambi 19—aba bonse bali baYuda ba ciOrthodox. Lyonse akasuba aba baume balelanshanya ifya mu Baibolo. Ba Bill, abalepepa ku Baptist, bena balekutikako fye. Lelo pa nshita bafumine mu cipatala, balyumfwile ifingi ifyabalengele no kwishiba ukuti Lesa Wa maka yonse aba fye umo kabili icifundisho ca kuti kwaba Balesa Batatu muli umo tacabamo mu Baibolo. E co, ba Bill tabatalile ababwelela ku calici cabo. Nalyo line, balishibe ubucindami bwa kutungululwa no mupashi pa kushipikisha amafya ya mu mikalile. Ba Bill batila, “natwalilile ukulomba Lesa ukuti angafwe, kabili amapepo yandi yalyaswikwe.”

Bushiku bumo pa Cibelushi mu 1953, ba Roy Douglas, abaume bacikalamba abali bena mupalamano babo kale baumfwile ukulwala kwa ba Bill, kabili balibatandalile. Ba Roy, abali ni Nte ya kwa Yehova, baipwishe ba Bill ukusambilila na bo Baibolo, kabili ba Bill balisumine. Ifyo ba Bill babelengele mu Baibolo na mu citabo ca “Lekeni Lesa Abe Uwa Cine”a fyabashibwile amenso. Baebeleko ba Rose ifyo basambilile, kabili na bo batampile ukusambilila. Ba Rose pa kwibukisha ifyo cali batila: “Mu calici batusambilishe ukuti ukulwala kuba kukanda kufuma kuli Lesa, lelo mwi sambililo lyesu ilya Baibolo te fyo twasambilile. Kwali kwilulukwa.” Ba Bill balundapo ukuti: “Ifyo twasambilile mu Baibolo pa cilenga amafya yonse ukubako, kumo no kulwala kwandi kwine, kabili no kwishiba ukuti inshita yawamisha ileisa ku ntanshi fyatwafwile ukushipikisha ukulwala kwandi.” Mu 1954, ba Bill na ba Rose bafikile pa cikongwani na cimbi. Bonse babili balibatishiwe no kuba Inte sha kwa Yehova.

Ukuteuluka Kumbi

Pali iyi nshita, ubulebe bwakwete ba Bill bwalikoseleko ica kuti nomba balekele ne ncito balebomba. Pa kusanga umwa kuliila, ba Bill na ba Rose bakabushenye imilimo: ba Bill e batampile ukushala na Vicki pa ng’anda, e lyo ba Rose batendeke ukubomba incito ku kampani kalepanga inkoloko—babombeleko imyaka 35!

Ba Bill bashimika ukuti, “ukusunga umwana wesu umwanakashi kwalindetele ubuseko. Na ka Vicki na ko kalintemenwe sana. Kalecankwa sana pa kweba abo kakumanya ukuti: ‘Nine nsunga Batata!’ Mu kuya kwa nshita, ilyo atendeke ukuya ku sukulu, nalemwafwako ukucita ifyo balemupeela ukubombela ku ng’anda, kabili ilingi naleyangala nankwe ifisela. Icawamishe, cali ca kuti nalikwete ishuko lya kumusambilisha ifya mu Baibolo.”

Ukusangwa ku kulongana kwa Bwina Kristu ku Ng’anda ya Bufumu kwalelenga ulupwa lwa ba Bill ukuba ulwa buseko. Pa kufika ku Ng’anda ya Bufumu ukufuma ku mwabo, ukuyabalesunta balepoosa iawala limo, lelo tabalepuswa ku kulongana. Mu kuya kwa nshita, ilyo bakukiile ku ncende imbi mu musumba umo wine, ba Bill na ba Rose bashitile motoka uunono, kabili ba Rose baleyensha ulupwa lwabo pa kuya ku Ng’anda ya Bufumu. Nangu ca kuti ba Bill tabalelanda inshita iitali, balilembeshe mwi Sukulu lya Butumikishi bwa Teokrasi. Ba Bill balondolola ukuti: “Nalelemba ilyashi lyandi, e lyo munyina umbi ayalanda. Pa numa ya lyashi, kangalila we sukulu aleshimpa ukufunda kwakwe pa filembelwe pe pepala.”

Aba mu cilonganino na bo baleafwa ba Bill lyonse ukubombako umulimo wa kushimikila. Kabili, bonse abamwene ukuipeelesha kwabo tabapapile pa kumona ba Bill basontwa ukuba umubomfi utumikila mu cilonganino. Lyena, lintu amolu yabo yabipileko kubulebe, balekele ukufumina pa nse kabili mu kuya kwa nshita bali fye ba pa busanshi. Bushe ubu bwafya bwalinashiweko?

Ukuipakisha Umulesha Citendwe

Ba Bill batila, “ukwikala pa ng’anda akasuba konse kwalicililemo fye, e co nafwaileko ica kuleseshamo icitendwe. Nalitemenwe ukukopa ifikope ilyo nshilati ndwale ubulebe. E co, natontonkenye ukwesha ukulenga ifikope, nangu ca kuti nshabalile nengapo icikope nelyo cimo ukutula pa kufyalwa kwandi. Kabili, nalebomfya ukuboko kwa kulyo, lelo ukuboko kwandi ukwa ku kulyo konse ne minwe ibili iya ku kuboko kwandi ukwa ku kuso fyalilekele ukubomba. Nangu cibe fyo, Rose anshitile amabuuku ayengi ayalelanda pa fya kulenga. Naliyabelengele kabili natendeke ukulenga no kuboko kwandi ukwa ku kuso. Ifingi ifyo nalelenga fyali fya kupoosa fye mu mulilo, lelo mu kuya kwa nshita nayambile ukwishiba.”

Ifikope fisuma ifyayemfya ing’anda ya ba Bill na ba Rose filangilila ukuti ba Bill balisambilile ukulenga ukucila pa fyo baleenekela. Ba Bill na kabili batila, “mupepi ne myaka isano iyapita, ukuboko kwandi ukwa ku kuso kwayambile ukukanka ica kuti nalekele no kulenga, lelo pa myaka iingi naleipakisha ukulenga.”

Ubuyo Bwashalako

Ba Bill bashimika ukuti: “Imyaka ukucila pali 50 nomba naipita ukutula apo ukulwala kwandi kwayambile. Ukubelenga Baibolo kucili kulansansamusha, maka maka nga nabelenga Amalumbo ne buuku lya kwa Yobo. Kabili ndaipakisha ukubelenga ne mpapulo sha ba Watch Tower Society. Kabili ndakoseleshiwa sana lintu abo twaba na bo mu cilonganino na bakangalila benda batutandalila no kutushimikilako ifya kukumanya fya kupupuutula. Na kabili, lamya wafuma ku Ng’anda ya Bufumu anenga ukukutika ku filelandwa pa kulongana, kabili balandetela na tepu wa vidio uwa maprogramu ye bungano.

“Ndetasha pa kuba no mukashi uwantemwa. Pa myaka iingi, aba ni cibusa wine wine. Umwana wesu umwanakashi na o, uulebombela Yehova pamo no lupwa lwakwe, acili alatuletela ubuseko bwine bwine. Ndetasha maka maka Yehova pa kungafwa ukutwalilila ukupalamina kuli wene. Ilelo, ilyo umubili wandi ne shiwi fileya filenakilako fye, ilingi ndatontonkanya pa mashiwi ya mutumwa Paulo ayatila: “Tatunenuka; lelo nelyo ubuntu bwesu bwa ku nse boonaika, ubwa mu kati bwena bulengwa cipya cipya ubushiku no bushiku.” (2 Abena Korinti 4:16) Cine cine, ubuyo bwandi, kutwalilila ukuba uwalola lwa ku mupashi lintu ndi no mweo.”