Bushe ni Bani Babomfya Imiti Ikola?

KU ULEMBA LOLENI! MU SOUTH AFRICA

“BONSE balabomfya imiti ikola.” Aya mashiwi ya kulanda kwa mu cinkumbawile kuti yabomfiwa ku kubeleleka abapumbu ku kweshako ukunwa imiti yabindwa. Lelo ukulingana ne fyo tulondolola “imiti ikola,” aya mashiwi kuti yaba aya cine panono.

Amashiwi ya kuti “imiti ikola” yalondololwa ukuti: “Muti onse, nampo nga wafuma ku fyapangwa na Lesa nelyo uwa kupanga fye pa kusakanya imiti ingi, uwingabomfiwa ku kwalula amaka ya kwiluka, inkuntu nelyo imibele imbi iya muntontonkanya.” Uku kulondolola kwa mu cinkumbawile ukwa miti yalula umuntontonkanya nelyo imicitile kusuma, nangu ca kuti takulondolola imiti yonse ibomfiwa ku kundapa amalwele.

Ukulingana no ku kulondolola, ubwalwa muti ukola. Ubwafya bwaba kunwa ubwalwa ukucilamo, kabili kulelundulukilako fye. Ukufwailisha pa makoleji na mayuniversiti mu calo cimo icikaankala kwalangile ukuti “ukunwensha ubwalwa e bwafya bumo ubwakakala ku basambi ba pa koleji na pa mayuniversiti.” Ukufwailisha kwalangile ukuti abasambi amapesenti 44 ni bacakolwa.a

Nge fyo caba ku bwalwa, fwaka na yo yalisuminishiwa, nangu ca kuti yalikwata sumu wabipa, uo beta ati nicotine. Ukulingana na kabungwe ka World Health Organization, ukupeepa fwaka kulepaya abantu nalimo amamilioni yane cila mwaka. Lelo, abashitisha sana fwaka bantu ba fyuma, abacindikwa mu bwikashi. Kabili kulaba ukukunkuma sana ku kupeepa fwaka, nalimo ukucila na ku kunkuma ku kunwa imiti ikola ishasuminishiwa.

Mu myaka yapita, ifyalo ifingi fyalilesha ukusabankanya fwaka no kubikako ifibindo fimbi. Lelo, abantu abengi bamona ukupeepa fwaka nge cintu icaba fye bwino mu bwikashi. Abapanga amafilimu batwalilila ukulanga ukupeepa nge cintu icisuma nga nshi. Mu kufwailisha kwa pa University of California mu San Francisco pa lwa mafilimu yapangile sana indalama pa kati ka 1991 na 1996 basangile ukuti amapesenti 80 aya baume balumbwike mu mafilimu balepeepa fwaka.

Ni Shani pa lwa Miti “Yaba fye Bwino”?

Imiti ya kundapila yalyafwa abengi, lelo kuti yabomfiwa bubi bubi. Badokota inshita shimo kuti balembela umulwele umuti ukwabula ukusakamana, nelyo kuti bapatikishiwa ku balwele ukubalembela imiti ishilekabilwa. Dokota umo atile: “Badokota te lyonse baba sana no mulwele pa kuti beshibe ifilengele ifishibilo fya bulwele. Calyanguka ukutila, ‘Nwa uyu muti.’ Lelo tababombela pa bwafya bukalamba.”

Nangu fye miti iyo badokota bashilembela, imiti pamo nga asprin na paracetamol (Tylenol, Panadol), nga yabomfiwa bubi bubi kuti yalenga amafya yakakala ku bumi. Ukucila pa bantu 2,000 balafwa mwi sonde lyonse cila mwaka pa mulandu wa kukanabomfya bwino umuti wa paracetamol.

Ukulingana ne fyo tulondolwele pa kubala, caffeine yaba muli tii na kofi na yo muti ukola, nangu ca kuti tatuimona ifyo ilyo tulenwa tii nelyo kofi twatemwisha pa mwikulo. Kuti caba kukanapelulula bwino ukumona ifya kunwa pamo nga tii na kofi ifyo abantu bonse mu bwikashi bamona ukuti fyaliba fye bwino nge fyalingana ne miti yabipisha pamo nga heroin. Ici kuti caba kwati kulinganya ka pushi kanono akatekwa pa ng’anda ku nkalamo iikali. Lelo, ukulingana ne ncenshi shimo ishasambilila pa bumi, nga mwabelesha ukunwa amakapu 5 aya kofi nelyo 7 aya tii cila bushiku, kuti yamuletela amafya. Na kabili, nga mwaleka fye pa muku umo ukunwa sana, ifingamucitikila kuti fyapala ku fyacitikile umo uwalenwa sana tii uwatendeke ukuluka, ukukalipwa sana umutwe, no kukanaumfwa bwino nga aya mu lubuuto.

Ni Shani pa lwa Kubomfya Imiti Ishasuminishiwa?

Umulandu uwakakala sana waba kubomfya imiti ikola mu mangalo. Ici cacitike maka maka pa kucimfyanya kwaleitwa Tour de France (ukucimfyanya kwa pa ncinga) ukwaliko mu 1998 ilyo bakacofa wa macinga 9 abali mwi bumba lyalecimfya sana batamfiwe pa mulandu wa kubomfya imiti ikola ilenga aba fyangalo ukucita bwino sana. Abangala ifyangalo balisanga inshila shalekanalekana isha kuleukilamo ukwikatwa ku bapima imiti ikola. Magazini ya Time, ishimika ukuti bamo balifika fye na ku “‘kukuusha imisu,’ e kuti ukubula imisu ya muntu umbi ‘umushili imiti ikola’ no kubika mu cisu cabo ukubomfya icibombelo beta ati catherer. Ilingi line ukucita ci cintu kulaleta ubukali bwabipisha.”

Tatulati tulande pa miti ikola iingi iya kupapusha ishasuminishiwa ibomfiwa pa “kukokoloka.” Iyi miti isanshamo ibange, ecstasy (methylenedioxy-methamphetamine, nelyo MDMA), LSD (lysergic acid na diethylamide), uppers (ilenga ukucincimuka iyapala cocaine na amphetamines), downers (icefyako ubulanda iyapala umuti banwa ku kucefyako amasakamika), na heroin. Fimbi ifyo tushifwile ukulabako fya kupeepa fyalekanalekana, pamo nga glue na petrol, ifyaseeka sana ku bacaice. Kwena, ifi fya kupeepa tafyabindwa kabili filasangwa ukwabula ubwafya.

Icisambilisho caseeka ica kuti umuntu wa kunkuma ku miti ikola alonda kabili aisalila fye mu ka muputule ka busanku ilyo aleilasa inyeleti kuti calufya umuntu. Abantu abengi abakunkuma ku miti ikola balabomba fye bwino lyonse mu bwikashi, nangu ca kuti ukukunkuma kwabo kufwile kulakuma imikalile yabo. Lelo, te kuti tucefyeko amafya yaba mu kubomfya imiti ikola. Kalemba umo alondolola ifyo bamo ababomfya cocaine “‘bengailasa inshindano’ ishingi mu nshita fye inono, no kulenga imibili yabo ukuba iyalasaulwa, iya kantaikwa ku mulopa, kabili iyacenwa.”

Ukubomfya imiti ikola iyabindwa kuleingilishiwako mwi sonde lyonse, nangu ca kuti kwalicepeleko ku mpela ya ba 1980. Magazini wa Newsweek yatile: “Abalashi nabasakamikwa pa kuseeka kwa kushitisha imiti ikola ukushili kwa mwi funde, ukufula kwa balebomfya imisango nalimo yonse iya imiti no kubula kwa ndalama—ne fyebo—ifikabilwa ku kwansha ubu bwafya.” Inyunshipepala ya The Star iya ku Johannesburg, ku South Africa, yatile ukulingana ne fipendo fya buteko, “umuntu umo pa bantu bane mu South Africa alikunkuma ku bwalwa nelyo imiti ikola.”

Akabungwe ka UN Research Institute for Social Development kalandile ukuti “abapanga imiti ikola na bashitisha ukwabula ukukonka ifunde . . . baliiteyanya ukushinguluka icalo conse kabili babika indalama ishingi isho bapanga mu misumba yakwata amabanki na makampani ayengi ayapeela icibwesha ca mu bumfisolo kabili icisuma. . . . Abashitisha imiti ikola nomba balenga indalama banonka pa kubomfya inshila shishili sha mwi funde ukumoneka nge sha mwi funde pa kushisalanganishisha mwi sonde lyonse ukubomfya amakompyuta pa kuti tashilebebetwa sana ku buteko.”

Cimoneka kwati abena Amerika abengi kuti baikata cocaine cila bushiku, lelo ukwabula ukwishiba. Icipande cali muli magazini ya Discover calondolwele ukuti indalama ishingi isha ku Amerika shilakwatako imiti ikola.

Icishinka ca kuti pali ndakai ukubomfya imiti ikola ne ya kundapila, ukusanshako fye ne yabindwa, kwalipokelelwa ku bengi, ukukumona nge cintu caba fye bwino. Apo natumona ukusabankanya kwacitwa mwi sonde lyonse pa mafya imiti ikola yabindwa na fwaka no bwalwa fyaleta, icipusho cacindama ni ci, Mulandu nshi abantu babomfesha imiti ikola? Ilyo tuletontonkanya pali ici cipusho, kuti caba bwino ukwetetula pa fyo ifwe tumona imiti ikola.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 3]

Bucakolwa e bwafya bukalamba pa makoleji ayengi

[Icikope pe bula 5]

Abengi bamona fwaka ne miti ikola “iya kunwa pa kukokoloka” ukuti fyaba fye bwino

Mulandu Nshi Abantu Bashibomfesha Bwino—Imiti Ikola?

“NALI ne myaka 13, kabili bushiku bumo mu nshita ya cungulo nkashi ya munandi atulaalike ku mwabo. Bonse batendeke ukupepa ibange. Pa kubala, nalikene ukupepako, lelo pa numa ya kuntambika imiku iingi, nasukile napeepa.” Ifi e fyo Michael, umwina South Africa alondolwele ifyo atendeke ukubomfya imiti ikola.

“Nafuma ku lupwa ulukonka sana imyata ya cikaya ulwimba inyimbo pa kusanga umwakulila. Nalelisha ifilimba mwi bumba lya bakemba, kabili umo uo twalelisha na o ifilimba alepeepa ibange libili libili ilyo tuletuusha. Pa myeshi ingi, alempako ukuti na ine mpeepeko. Nasukile napeepako kabili natendeke ukupeepa libili libili.” E fyo Darren, umwina Canada, atendeke ukubomfya imiti ikola.

Aba babili, batendeke ukubomfya imiti ikola imbi, pamo nga LSD, opium, ne ipeela amaka. Apo nomba balileka ukubomfya imiti ikola, ilyo bebukisha ifyacitike, balasumina ukuti icalengele sana ukuti batendeke ukubomfya bubi bubi imiti ikola mupatikisha wa fibusa. Michael atila: “Nshabalile ntontonkanya ukuti nkabomfyapo imiti ikola, lelo balya bacaice e banandi fye nakwete, kabili ilingi kulaba ukubakonkelesha.”

Ifya Kusekesha

Icikalamba icilenga abengi ukutendeka ukubomfya imiti ikola kukonkelesha ifibusa, kabili abaice maka maka e bo cayangukila ukucite fyo. Na kabili, balakumbwa abantu bamoneka mu fya kusekesha, ababa na maka ya kutemuna abacaice babatamba no kwalula ifyo batontonkanya ne fyo bacita.

Ubukwebo bwa fya kusekesha bwaisulamo fye ukubomfya bubi bubi imiti ikola. Abalumbuka sana mu kwimba limo limo balabomfya bubi bubi imiti ikola iyakalipisha pa kubomba umulimo wabo. Abengi abalumbuka mu mafilimu balabomfya sana imiti ikola.

Abacita ifya kusekesha kuti balanga ukuti imiti ikola isuma kabili yaliba fye bwino kabili ici cilenga abaice ukufilwa ukutalukako. Mu 1996, magazini ya Newsweek yatile: “Imisebo ya ku Seattle yaisulamo fye abaice baya kulya pa kuti balebomfya heroin, pantu fye Cobain [kemba wa nyimbo sha rock] na o alaibomfya.”

Ukubomfya imiti ikola kulalangwa ngo kwaba bwino muli ba magazini, mu mafilimu, na pa televishoni. Na kabili, bamo abalumbuka mu kupanga ifya kufwala batemwa aba mafashoni abaonda, abamoneka kwati balwele, pa kupashanya abakunkuma ku miti ikola.

Mulandu Nshi Bamo Bakunkumina ku Miti Ikola?

Kwaliba na fimbi ifingi ifilenga abantu abengi ukubomfya imiti ikola. Pa filenga paba ukulengwa insoni, ubulanda, no kukanaishiba ico ubumi bwabelako. Fimbi mafya ya ndalama, ukubulwa incito, ne fya kumwenako fyabipa ifya bafyashi.

Bamo abo cafya ukuba na bantu bambi babomfya imiti ikola pa kuti bengekala na bantu. Basumina ukuti imiti ikola ibalenga ukushipa no kubalenga ukuyumfwa abacenjela kabili abatemwikwa. Bamo bamona ukuti calyanguka ukubomfya imiti ikola ukucila ukusambilila ifya kuisakamana.

Icitendwe na co cilalenga abaice ukutendeka ukubomfya imiti ikola. Icitabo ca The Romance of Risk—Why Teenager Do the Things They Do cilanda pa citendwe no kukanatungululwa na bafyashi ukuti: “Abalumendo na bakashana ilyo bainuka ku sukulu besa ku mayanda ukushili abantu. Te ca kupapa ukuti balatalalilwa kabili tabafwaya ukuba beka. Abanabo balabatandalila, lelo na lintu bali na banabo ilingi balaba ne citendwe. Balatamba televishoni na mavidio ya nyimbo ukwabula ukuleka nelyo ukufwayafwaya pali Intaneti ukumona nga pali ifingabasekesha. E co batendeka no kupeepa, ukubomfya imiti ikola, no kunwa ubwalwa.”

Michael, uo twacilandapo pa kutendeka, alandile pa lwa kubulisha ubutungulushi bwa bafyashi pa ng’anda ukuti: “Ulupwa lwandi lwali ulwa nsansa. Twali ulupwa ulwaikatana sana. Lelo, abafyashi bandi bonse balebomba kabili takwaleba uwa kutwangalila akasuba. Kabili abafyashi besu balitupeele sana ubuntungwa bwa kucita ifyo tulefwaya. Tabaletusalapula. Abafyashi bandi tabaishibe ukuti nalebomfya imiti ikola.”

Ilyo bakunkuma, abengi batwalilila ukubomfya imiti ikola pa mulandu fye umo: Balaipakisha. Michael, uwalebomfya imiti ikola cila bushiku, alandile ifyo yamulengele ukucita ati: “Naleelenganya fye ifintu. Nshaletontonkanya pa mafya nakwete. Nshaletiina. Fyonse fyalemoneka fye bwino.”

Umbi uwalebomfya bubi bubi imiti ikola kale, ni Dick, umwina South Africa, uwalondolwele ifyo ibange lyamucitile ilyo atendeke ukulibomfya ninshi ali ne myaka 13, atila: “Nga naumfwa ifya mipulwe fyonse naleseka. Fyonse fyalensekesha.”

Cimoneka kwati ukusoka pa mafya yengesa pa kubomfya imiti ikola takutiinya abaice. Batontonkanya ati “tacakancitikile.” Icitabo ca Talking With Your Teenager cilondolola umulandu abaice basuulila ukusoka kwa kuti imiti ikola kuti yaonaula ubumi bwa bantu, aciti: “Bateku kabili baba no lupikwe ica kuti tabasumina ukuti ubumi bwabo kuti bwaonaika. Ukuyumfwa ‘uwacingililwa’ kwaliseeka sana ku baice. Abaice bamona kansa ya kuli bapwapwa, bucakolwa, no kukunkuma icabipisha ku miti ikola, nge fintu ificitikila abakalamba, te bena iyo.” Abengi tabaishiba fye amafya yabamo, nge fyo cilangwa ku fyo umuti ukola beta ecstasy waseeka. Bushe ecstasy cinshi?

Umuti wa Ecstasy ne Ficitika pa Fiila fya Kucinda

Ecstasy, umuti ukola uwa MDMA uwapangwa na amphetamine, ulabomfiwa sana pa tushita twa kucinda kwa bushiku bonse uko beta ifiila fya kucinda. Abashitisha iyi miti balenga abantu ukusumina ukuti ukunwa ecstasy ni nshila isuma iya kukwatilamo insansa na maka ya kucinda ubushiku bonse. Uyu muti ulafwa abalecinda ukutwalilila ukucinda pa nshita ntali ukufikila baba ico kalemba umo aitile “ukuba mu tulo lelo ulemona no kumfwa ifilecitika.” Umusepela umo alondolwele ifyo ecstasy icita ati: “Ukumfwa bwino kutendekela ku tukondo kwayakulenina mpaka kwafika ku mutwe, no ku kulenga ukucincimuka.”

Ifikope fya bongobongo wa babomfya lyonse ecstasy fishinina ukuti tawaba muti usuma nge fyo abashitisha batunga. Ubushininkisho bulangilila ukuti umuti wa ecstasy ulonaula imishipa ya kuli bongobongo kabili ulacefyako ifyaba mu mulopa ifyo beta ati serotonin. Ukonaulwa kwa musango yu kuti kwabelela. Ici kuti caleta na mafya pamo nga ukuba no bulanda ne cilafi. Bashimika ukuti bamo ababomfya ecstasy balafwa. Kabili, bamo abashitisha imiti ikola balatobenkanya ecstasy na heroin pa kuti bengalenga ababashita ukukunkuma.

Bushe Calyanguka Ukusanga Imiti Ikola?

Mu fyalo ifingi imitengo ya miti ikola yalibwela pa nshi pantu ilasangwa sana. Cimo icalenga ici mulandu wa kwaluka mu fya mapolitiki ne fya bunonshi. Icalo ca South Africa e ca kumwenako cisuma, pantu ukwaluka mu fya mapolitiki kwalenga ubukwebo no kukabushanya ne fyalo fimbi ukulundulukilako. Ici pamo no mulekelesha ku baceeceeta pa mipaka ya calo fyalenga ubukwebo bwa kushitisha imiti ikola ukulunduluka. Pa mulandu wa kubulwa incito ukwanene nga nshi, abantu abengi bashintilila pa kushitisha imiti ikola pa kusanga umwa kulila. Ilyo imiti ikola yafulisha, e lyo no lukakala ne misoka fifulisha. Ukulingana ne fyo nyunshipepala imo yashimike, abana ba masukulu mu Gauteng, ku South Africa—bamo abali fye ne myaka 13—balabasopa kuli bakapokola pa mulandu wa kushitisha imiti ikola. Amasukulu yamo muli iyi ncende yalitendeka ukupima abana be sukulu ukumona nga balabomfya imiti ikola.

Cinshi Maka Maka Icilenga?

Kwaba ifingi ifilenga abantu ukubomfya bubi bubi imiti ikola. Lelo ifi fyaba fye fishibilo fya bwafya bukalamba, ubulenga sana ukuti abantu balebomfya imiti ikola. Kalemba Ben Whitaker alandile pali uyu mulandu ati: “Ubwafya bwa kufulisha kwa miti ikola buli cishibilo ca kusoka ukuti kuli ubunake ne filubo mu bwikashi bwesu, pantu nga twafumyako ukutalalilwa no kufuupulwa: nga kanshi cinshi cingalenga abantu abengi abalamuka kabili abakwata ififulo fisuma ukusalapo ukubomfya imiti ikola ukucila ifintu ifingi ifyabako lelo?”

Ici cipusho cisuma, citulenga ukwiluka ukuti icalo cesu icatemwisha ifikwatwa kabili icifwaisha ukutunguluka ilingi cilafilwa ukutupeela ifyo tukabila mu matontonkanyo na lwa ku mupashi. Nangu fye mipepele iingi yalifilwa ukupeela ifi fintu pantu yalisuula icilenga amafya ya bantunse.

Tufwile ukwishiba no kuba abashipa pa kubombela pali ubu bwafya ilyo tushilasanga inshila imo fye ibelelela iya kupwishishamo ubwafya bwa kubomfya imiti ikola. Twalalanda pali ico mu cipande cikonkelepo.

[Icikope pe bula 7]

Abantu balumbuka balenga ukubomfya imiti ikola ukumoneka nge cintu icisuma sana

[Ifikope pe bula 7]

Inyimbo sha nomba shaisulamo fye ukubomfya imiti ikola

[Ifikope pe bula 8]

Umuti ukola beta ecstasy ulasangwa ilingi pa fiila fya kucinda

[Abatusuminishe]

AP Photo/Greg Smith

Gerald Nino/U.S. Customs

Kwaliba Inshila ya Kupwishishamo Ubwafya bwa Miti Ikola!

“COCAINE Yabindwa Iingi Yaikatwa mu Mabotolo ya Mwangashi.” Icipande ca muli nyunshipepala icashimike pali uyu mutwe calondolwele ifyo bakapokola mu Johannesburg, ku South Africa, baikete icibokoshi cikalamba ica kusendelamo ifipe umwali amabotolo 11,600 aya mwangashi wa ku South America. Umwangashi wasankanishiwemo na cocaine iyafinine amakilogramu pa kati ka 150 na 180. Batile ukufika pali nomba, iyi e cocaine yabindwa iyafulisha iyo baingishe mu calo.

Nangu ca kuti ilyashi lya musango yu kuti lyaba ilya kukoselesha, icine ca kuti bakapokola bekata fye amapesenti 10 ukufika ku 15 mwi sonde lyonse aya miti ikola iyabindwa. Ku ca bulanda, ici capala fye ku mulimi uletimpula amankumba yamena bwangu lelo alesha imishila mu mushili.

Indalama ishingi ishaba mu miti ikola shilacilikila ukubombesha kwa buteko ukwa kucefyako ukupanga no kushitisha imiti ikola. Batunganya ukuti mu United States mweka, imiti ikola apengapooswa amabilioni ya madola ilashitwa no kushitishiwa cila mwaka. Apo mwaliba indalama ishingi isha musango yo muli ubu bukwebo, te ca kupapa ukuti bakapokola na balashi ba buteko, ukusanshako fye na bambi abakwata ififulo fikalamba, balanakila kuli uyu musango wabipa.

Alex Bellos, uulembako muli nyunshipepala ya The Guardian Weekly, alembele ku Brazil ukuti ukulingana no kufwailisha kwa ng’anda ya mafunde, “bapolitishani batatu, abafwilisha bacilolo ba buteko 12 na ba mwine mushi batatu balilembelwe . . . pa mutande wa bantu ukucila 800 abatunganishiwa ukuipoosa mu kuteyanya imisoka no kushitisha imiti ikola iyabindwa mu Brazil.” Pali uyu mutande na kabili pali na mashina ya “bakapokola, bashimafunde, bashimakwebo, na balimi mu fitungu 17 pa fitungu 27.” Uwasoma sana ifya mapolitiki pa Brasília University alandile pali ifi fyasangilwe ukuti: “Ici cili kupeela umulandu ku bantu bonse ababa mu ncende shapusanapusana mu Brazil.” Kuti twasosa cimo cine na pa lwa bantu baba mu fifulo fimbi ifingi ifyaandatilwa ne miti ikola. Amafunde ya bukwebo pa lwa kushita no kushitisha e yalenga ukuti ubwafya bukulileko.

Pa mulandu wa kufilwa kwa fibindo fya mwi funde, bamo bafwaya imiti ikola imo ukusuminishiwa mwi funde. Abengi batila abantu bafwile ukusuminishiwa ukukwatako inono iyo bengalabomfya abene. Basumina ukuti ukucite fi kuti kwayangushishako ubuteko ukulama ubu bwafya kabili kuti kwacefyako indalama abashitisha imiti ikola bapanga.

Bamo Balileka

Ukwafwa ababomfya imiti ikola kuti kwalenga baleka ukubomfya imiti ikola no kuwamyako ubumi bwabo. Ku ca bulanda, icingacitika ca kuti ilyo uwakunkuma abwelela ku mwakwe, kuti atunkwa ukutendeka ukubomfya imiti ikola na kabili. Kalemba Luigi Zoja alondolola umulandu cabele fi ukuti: “Te kuti muleshe umuntu umusango umo nga ca kutila tamwalwile ukutontonkanya kwakwe.”

Darren, uo tulandilepo mu cipande cifumineko, ayalwile “ukutontonkanya kwakwe” kabili ici cayalwile bumi bwakwe. Alondolola ati: “Nali mukanalesa umwine wine, lelo nangu ca kuti nalebomfya imiti ikola ukufuma ulucelo ukufika ubushiku, nasukile nailuka ukuti kufwile kwaliba Lesa. Pa myeshi ibili nangu itatu, naeseshe ukuleka ukubomfya imiti ikola, lelo abanandi tabalensuminisha ukuleka. Nangu ca kuti nalebomfya imiti ikola, natendeke ukubelenga Baibolo lyonse ilyo nshilalaala. Nshalebishanya sana na banandi. Ubushiku bumo icungulo, ine no munandi twaleikala nankwe twalikolelwe sana imiti ikola. Nalandile kuli wene pali Baibolo. Ubushiku bwakonkelepo ulucelo, atumine lamya ku mukalamba wakwe umwaume, uwali ni Nte ya kwa Yehova. Atwebele ukuyamona Nte uwaleikala mu musumba umo wine uo twaleikalamo, kabili nailemonana na wene.

“Twalanshenye ukufikila 23:00 koloko ya bushiku, kabili nafumineko ne mpapulo sha kwafwa ukusambilila Baibolo nalimo 12. Natendeke ukusambilila Baibolo na wene no kuleka ukubomfya bubi bubi imiti ikola no kupeepa fwaka. Ilyo papitile nalimo imyeshi 9, nalibatishiwe no kuba Inte ya kwa Yehova.”

Ukuleka umusango wa kubomfya imiti ikola takwayanguka. Michael, uo tulandilepo mu cipande cifumineko, alondolola amafya akwete ilyo alekele ukubomfya imiti ikola pa numa ya kuibomfya pa myaka 11 ati: “Calengafya ukulya, e co nalyondele. Na kabili naleumfwa ukulasa mu mubili, nalepiba, kabili nalemona abantu akashiminina. Nalefulukisha nga nshi ukutendeka ukubomfya imiti ikola na kabili, lelo ukupalamina kuli Yehova mwi pepo no kusambilila Baibolo kwalingafwile ukutwalilila ukutaluka ku miti ikola.” Aba balebomfya imiti ikola kale basumina ukuti calicindeme nga nshi ukuti balekelele ukubishanya ne fibusa fyabo ifya kale.

Umulandu Abantunse Bafililwa

Ukubomfya imiti ikola iyabindwa bwaba fye lubali lunono ulwa bwafya bukalamba ubwaba mwi sonde lyonse. Ukusonga kwakulisha ukwa bubifi, ulukakala, no bunkalwe kwaisula fye mwi sonde lyonse. Baibolo itila: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” (1 Yohane 5:19) Umutumwa Yohane alondolola uyu “Mubifi” pa Ukusokolola 12:9 ukuti: “Kabili icing’wena cikalamba capooselwe pa nshi, icisoka cikote iciitwa Kaseebanya kabili Satana, icilufya bonse abaikala mu calo conse; capooselwe pe sonde, na bamalaika wa ciko bapooselwe pamo na co.”

Umuntu afwile ukulwishanya no mulwani wa maka ilyo alelwishanya no bunake bwakwe. Satana e walengele abantu ukubembuka pa kubala. Apampamina pa kuseebanya abantunse no kubafumya kuli Lesa. Ukubomfya bubi bubi imiti ikola ukwa bantunse kufwile kwaba mu mapange yakwe. Alebomba ne cipyu cikalamba pantu alishiba ukuti “ali ne nshita inono fye.”—Ukusokolola 12:12.

Lesa Akapwisha Shani ubu Bwafya?

Baibolo ilalondolola ifintu fisuma Kalenga acita ku kulubula abantunse ku mibele yabo iya lubembu. Pali 1 Abena Korinti 15:22, twaebwa ukuti: “Ifyo fine ni muli Adamu e mo bonse bafwila, e fyo na muli Kristu emo bonse bakalengelwa aba mweo.” Yesu mu kuitemenwa aishile kwi sonde ngo muntu wapwililika no kupeela ubumi bwakwe ubwa pe sonde ku kulubula abantunse ku fyafuma mu lubembu ne mfwa.

Ukwishiba umulandu tufwila ne nshila ya kupwishishamo amafya ya bantunse kwalenga abantu abengi ukuba no mupampamina no bukose bwa kuleka ukubomfya imiti ikola. Lelo Baibolo ilacita na fimbi pamo no kutwafwa umo umo ukubombela pa bwafwa bwa kubomfya imiti ikola pali nomba. Ilanda pa nshita, pa numa ya kufumishiwapo kwa kusonga kwa kwa Satana, ilyo amafya yonse ayaba mwi sonde, ukusanshako ukubomfya imiti ikola, yakapwa ku ciyayaya.

Ibuuku lya Ukusokolola lilondolola “umulonga wa menshi ya Mweo, ayabengeshima nga krustali, yalefuma mu cipuna ca bufumu ca kwa Lesa ne ca Mwana wa mpaanga.” (Ukusokolola 22:1) Uyu mulonga wa mampalanya ulangilila ico Lesa apeela ukupitila muli Yesu Kristu pa kulenga abantunse ukuba no bumi bwapwililika na kabili muli paradise wa pe sonde. Ukusokolola kulondolola imiti ya mweo iyamena bwino mu lulamba lwa mulonga no kutila: “Amabuula ya muti yabela ku kuposhe nko.” (Ukusokolola 22:2) Aya mabula ya mampalanya yemininako ukuposha ukwa kwa Yehova ukwa kulenga abantunse ukuba ifyo bali pa kubalilapo lwa ku mupashi no kupwililika lwa ku mubili.

Abantu bakasuka bakalubulwe, te ku kubomfya bubi bubi miti ikola kweka fye lelo na ku mafya yonse na macushi ayacusha abantunse muli buno bwikashi bwabipa!

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 9]

Bushe Ibange Lyaliba fye Bwino?

Ifyalo fimo filefwaya ukusuminisha ukubomfya ibange, maka maka ukulibomfya ku kundapa amalwele. Basanga ukuti ibange lilapwisha umuseluselu ulengwa no kundapa kwa kubomfya imiti ku kwipaya insandesande ishilwani, kabili ubushininkisho bwabako bulanga ukuti lilafwa abalwele ba AIDS ukufwaya ukulya. Na kabili lilabomfiwa ku kucefyako ubukali.

Nangu ca kuti kwaliba ukupusana pa fyo basanga mu kufwailisha, ukupima kumo ukwalembelwe muli magazini wa New Scientist kwalangile amafya yamo ayaba mu kubomfya ibange.

Pa kupima uko bacitile pa Harvard University, balingenye abalepeepa ibange cila bushiku na balepeepa fye limo limo. Basangile ukuti ukutontonkanya kwabo takwapusene sana ne fyo kwaleba lyonse. Lelo, mu kupima kumbi pa lwa kwaluka, basangile ukuti abapeepa sana ibange cilabafya ukwaluka.

Abapima pa yuniversiti imbi bapimine abalepeepa ibange lyonse na balepeepa fye fwaka, pa myaka 15. Abalepeepa ibange balepeepa imishanga itatu nelyo ine cila bushiku, e lyo abalepeepa fwaka balepepa imishanga 20 nelyo ukucilapo ubushiku bumo. Impendwa imo ine pa mabumba yonse yabili balekoola ne cifuba calefwasa. Mu mabumba yonse yabili, basangile ukuti insandensande sha muli bapwapwa shalyonaike fye cimo cine.

Nangu ca kuti abalepeepa ibange balepeepa imishanga inono, basangile ukuti umushanga umo uwe bange ufumya icushi (tar) imiku itatu ukucila pali fwaka. Na kabili, magazini ya New Scientist yashimike ukuti: “Abapeepa ibange balakula sana icushi pa kupema no kufubata pa nshita ntali.”

Na kabili, insandesande shicingilila amalwele ishaba muli bapwapwa ba bapeepa ibange shalibulishe amapesenti 35 aya maka ya kucimfya utushishi tuleta amalwele ukucila abapeepa fwaka.

[Abatusuminishe]

U.S. Navy photo

[Akabokoshi pe bula 11]

“Ukupeela Umulandu Wabipisha” ku Bafyashi

Icipande ca muli nyunshipepala ya ku South Africa iya Saturday Star calandile pa fyo ukubomfya bubi bubi imiti ikola kuseekele icabipisha pa baice ba mu South Africa no kutila:

“Ifi abana besu balecita [ukubomfya imiti ikola] ilingi ciba kupeela umulandu wabipisha kuli fwe bafyashi na bekala calo bonse. Lyonse fye tulabombesha pa kuti tupange indalama, no kufwaisha ukutunguluka no kunonka ifikwatwa. Abana besu bakabila ukuti tulebasakamana no kubafwa. Bushe tulapoosa inshita ikalamba na bo? Calyanguka ukubapeela indalama pa kuti belatupumfyanya. Ukubapeela indalama kwalyanguka ukucila ukukutika kuli bene—e kuti ku fyo batiina, ifyo benekela, nelyo amafya yabo. Buno bushiku, ilyo twikele pe tebulo mu cikuulwa bashitisha ifya kulya nelyo ilyo tuletusha no kutamba televishoni, bushe kuti twaishiba shani ico abana balecita?”

Nelyo, bushe natwishiba ifyo baletontonkanya?

[Icikope pe bula 10]

Abengi balicincishiwa ukuleka ukubomfya imiti ikola