Abantunse Baleonaula Ifilengwa na Lesa

JANE GOODALL, UWANGWA SANA KU KUCINGILILA IFILENGWA NA LESA, ATILE: “Pali lelo abantunse e bafwile ukupeelwa umulandu pa fyo imisango ya filengwa na Lesa ileloba lubilo lubilo.”

PE SONDE paba ifya mweo ifingi kabili ifyashintilila pali cimo ne cibiye. Fwe bantunse twaba pali ifi fya mweo. Twashintilila pa fya mweo fya pe sonde ku fya kulya no muti, umwela wa oxygen tupeema, ne fintu fyapanga umubili wesu. Ubushiku fye bumo, abantunse pe sonde babomfya ifya mweo fimbi ukucila 40,000. Ifintu fyonse ifyaba pe sonde fingi, fya kupapusha kabili fyalyampana bwino.

Lelo, abantu abengi abasoma pa filengwa na Lesa baleti fili mu bwafwa! Nalimo mwalyumfwako ukuti bacipembele, imbwili, inama beta ati panda, na masabi beta ati whale fileloba. Basayantisti bamo batunga ukuti amapesenti 50 aya fimenwa fyonse ne nama kuti fyaloba pe sonde mu myaka 75. Abafwailisha balatiina ukuti imisango imo iya filengwa na Lesa kuti yaloba bwangu nga nshi, nalimo imiku 10,000 ukucila ifyo basayantisti beta ati ukuloba kwalinga. Incenshi imo yatile ifilengwa na Lesa fileloba nalimo ilyo papita amaminiti 10 ukufika kuli 20.

Basayantisti basumina ukuti kale sana, icalelenga ifilengwa na Lesa ukuloba masanso yalengwa ne fyabumbwa pe sonde. Lelo, batila muno nshiku icilenga ni cimbi. Nacimoneka fye apabuuta tutu ukuti abantunse e balenga ifintu ukuloba pali lelo. Sayantisti umo aitile abantunse ati e “bonaushi bwa filengwa na Lesa.”

Bushe cine cine abantunse e balelenga uku kuloba kwa misango yalekanalekana iya filengwa na Lesa? Nga e bo, balecita shani ifyo? Bushe kuti twatwalilila abomi ukwabula imisango ya fibumbwa fyalekanalekana pe sonde? Bushe pali ifilecitwa ku kulesha ico abengi baletila ubwafya bwa kulofya ifilengwa na Lesa?

Ifibumbwa Fyalekanalekana Fileloba

Ku ca bulanda, te mulanda no kuba ne fibumbwa fisuma kabili ifyalekanalekana, bakafwailisha bamo batila abantunse balelofya sana ifibumbwa. Bushe balefilofya shani?

◼ Ukonaula ubwikashi bwa fibumbwa. Uyu e musango ukalamba ulenga ifilengwa na Lesa ukuloba. Usanshamo ukuteme miti ya kushitisha, ukwimba imikoti, ukuteme miti pa kuti balelishishapo ing’ombe pali ico cifulo, e lyo no kwimba ifishiba no kupanga imisebo pa ncende pali impanga kale. Ilyo ifilengwa na Lesa filecepelako, ifibumbwa filalufya ifintu fikabila pa kutwalilila ifya mweo. Impanga ilebikwamo ifibumbwa ifingi pa ncende shinono, ukufilenga ukukanabomba bwino, no konaulwa. Ifibumbwa filapumfyanishiwa ku fyo fifwile ukwenda. Imisango yalekanalekana iya fibumbwa ileloba. Ifibumbwa fyaba muli iyo ncende tafingapusuka ilyo kwaba ubulwele nelyo amafya yambi. E co, icicitika ca kuti ifi fibumbwa filafwa cimo cimo.

Ukuloba kwa fibumbwa fimo kuti kwalenga ne fibumbwa fimbi ukuloba, pantu ilyo umusango umo uwa filengwa na Lesa walofiwa, ifibumbwa fimbi kuti fyaculilamo. Ukuloba kwa fibumbwa fyacindama—pamo nga filya ifitandanya ubuluba—kuti kwalenga ifibumbwa fimbi ifingi nga nshi ukuloba.

◼ Ifibumbwa fya kukushisha fye ku cifulo Cimbi. Nga bantunse batwala ifibumbwa ku cifulo cimbi, ifyo fibumbwa baleta kuti fyapoka iyo ncende umwaba ifibumbwa fimbi. Na kabili kuti fyaalula sana ico cifulo ica kuti ifibumbwa fya muli cilya cifulo fyafumamo, nelyo kuti fyaleta amalwele ayo ifyaba muli ilya ncende fishingapolako. Maka maka pa fishi, apo ifibumbwa fimo fyaikala fye fyeka pa myaka iingi nga nshi kabili tafyaikalapo ne fibumbwa fimbi, ifibumbwa fya kuli ico cifulo nalimo teti fyaluke no kutwalilila ifya mweo.

Ica kumwenako cimenwa beta alga, Caulerpa taxifolia, icileonaula fimbi ifyaba muli Bemba wa Mediterranean. Ici cimenwa caletelwe ukwabula ukwishiba ukufuma ku lulamba lwa Monaco, nomba cilemena nga nshi pa nshi ya bemba. Ici cimenwa calikwata sumu, kabili taciliwa. Alexandre Meinesz, uwasoma sana pa fya muli bemba ubombela pa University of Nice, ku France, atile: “Nalimo kuti yaba ni ntendekelo ya kayofi ku filengwa na Lesa.”

◼ Ukubomfya kwacilamo. Ici na co calilenga ifilengwa na Lesa ifingi nga nshi ukuloba. Ica kumwenako twingalanda cuni capala icipeele ico beta ati passenger pigeon. Ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 19, ifi fyuni e fyafulile sana mu North America. Ilyo fyalefuma ku cifulo cimo ukuya kuli cimbi—ninshi nalimo fili bilioni umo nelyo ukucilapo—mu muulu mwalefiita na fititi pa nshiku ishinono. Lelo, ku mpela ya mwanda wa myaka uwalenga 19, bafilungile ica kuti fyapene filobe, kabili mu September 1914, mu cifulo batekela ifitekwa mu Cincinnati, icuni ca kulekelesha pali ifi fyuni fitwa passenger pigeon na co califwile. E fyo cali na ku nama beta American bison, nelyo imboo, iisangwa mu Mawanga yaba pa kati ka United States na Canada na yo yapene ilobe pa mulandu wa kuilunga.

◼ Ukufulisha kwa bantunse. Pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 19, abantunse bali bilioni umo. Ilyo papita imyaka 150, abantu bali amabilioni 6 kabili abantunse baletwishika nampo nga bali no bwafya bwa kufula ukucila ifintu bengabomfya. Cila mwaka, ilyo abantunse balefulilako fye, imisango ya filengwa na Lesa ileloba bwangu nga nshi.

◼ Ukukabisha kwe sonde. A kabungwe ka Intergovernmental Panel on Climate Change, kasobele ati isonde kuti lyakaba nga nshi muli uno mwanda wa myaka. Uku kukaba kuti kwacitika bwangu nga nshi ica kuti ifilengwa na Lesa fimo teti fipusuke. Ukulingana na bafwailisha, cilemoneka kwati ukukaba na ko kulelenga incende shikalamo ifya mweo mu menshi ukonaika.

Basayantisti batila nga ca kuti amenshi ya muli bemba yaisulisha kuti yaonaula inika ishingi ishabela ku lulamba lwa bemba, umwaba ifibumbwa fyalekanalekana ifingi nga nshi. Bamo basumina ukuti ukukaba kwe sonde nalimo kulekuma incende shatalala umwaba amenshi makasa. Nga ca kuti amenshi makasa kuli ishi ncende yalisungulwike, kuti kwaba akayofi mu calo.

Icikuko ca Kulofya

Bushe ifilengwa na Lesa fileloba shani? Ifyasuko kuli ici cipusho tafyafikapo sana. Basayantisti na nomba tabaishiba ifilengwa na Lesa ifingi ifileloba. Intanshi bafwile ukushininkisha imisango ya filengwa na Lesa iyabako. John Harte, sayantisti wasoma pa filengwa na Lesa uubombela pa University of California, mu Berkeley, atile “kwaba nalimo imisango 1,500,000 iya filengwa na Lesa pe sonde iyaishibikwa, lelo twalishiba ukuti imisango iingi tayaishibikwa, kabili impendwa yonse iya misango ya filengwa na Lesa kuti yaba pa kati ka mamilioni 5 na 15.” Bamo batila kwaba imisango nalimo amamilioni 50 nelyo ukucilapo. Ukwishiba impendwa ya cine cine nalimo teti cicitike pantu “ifingi fikaloba ilyo fishilaishibwa no kulondololwa,” e fyasosele sayantisti Anthony C. Janetos.

Sayansi ya muno nshiku tailati itendeke ukumfwikisha ifilengwa na Lesa ifilenga ifibumbwa ukutwalilila ukubomba bwino. Bushe nga ca kuti abantunse tabaishiba imisango ya filengwa na Lesa iyabako, kuti baumfwikisha shani ifilengwa na Lesa ne fyo filofiwa? Bushe kuti baishiba shani ico ukuloba kwa filengwa na Lesa kwingacita ku fintu fyacindama ku bumi?

Ilyo basayantisti baesha ukupima apo ukuloba kufikile, ifyo batunganya, nangu ca kuti fyalipusanapusana, ilingi line fileta ubulanda. Kalemba umo atile: “Nalimo hafu wa fimenwa ne nama kuti fyaloba mu myaka 100.” Ukutunga kwa kwa Harte kwena kwacilapo ukubipa pantu atila: “Abasambilila pa fya bumi batunga ukutila ukuteme miti ya mu mitengo kukalenga hafu wa filengwa na Lesa ukuloba mu myaka 75.”

Ukulingana ne fyapendele sayantisti Stuart Pimm uwa pa University of Tennessee, magazini wa National Geographic atila “amapesenti 11 aya fyuni, nelyo imisango 1,100 pa misango nalimo 10,000 iya mu calo conse ileloba; kuli ukutwishika nampo nga iingi pali iyi misango 1,100 ikabako pa mpela ya [mwanda wa myaka uwalenga 21].” Iyi magazini imo ine yatile: “Ibumba lya bantu bacindikwa abasoma pa fimenwa nomba line fye batile icimenwa cimo pa fimenwa 8 kuti caloba. Pimm atile ‘ifileloba te fibumbwa fye fya pa fishi nelyo ifya mu mitengo nelyo fye ifyuni atemwa ifibumbwa ifikwata abana. Ni fyonse fye fileloba kabili ukuloba kulecitika fye konse. . . . Cili cikuko ca mwi sonde lyonse ica kulofya.’”

Bushe Tulakabila Imisango Yonse iya Filengwa na Lesa?

Bushe tufwile ukusakamana pa kuloba kwa fibumbwa fyalekanalekana? Bushe cine cine tulakabila ifyalekanalekana ifyafule ifi? Abasoma abengi balasumina ukutila ee tulafikabila. Ifyaba mwi sonde filenga abantunse ukuba ne fya kulya, imiti yacindama, ne fintu na fimbi no kufibomfya ku milimo imbi. Na kabili tontonkanyeni pa bunonshi ubo ifilengwa na Lesa fishaishibikwa fingaleta. Ku ca kumwenako, batunga ukuti pa miti 150 iyatashiwa sana iyo badokota balembela iibomfiwa mu United States, 120 ifuma ku filengwa na Lesa. E co, abantunse nga balofya ifimenwa ninshi balufya ne shuko lya kusanga imiti ipya iya mu cipatala ne miti imbi. Sir Ghillean Prance, umukalamba wa pa Kew Gardens mu London atile: “Lyonse ilyo twalofya icilengwa na Lesa, tulalufya icintu ico nalimo twingabomfya ku ntanshi. Tulalufya ifingaposha ubulwele bwa AIDS nelyo ukulofya icimenwa atemwa icibumbwa icishingonaulwa ku bulwele. E co tufwile ukucincintila ukulofya ifilengwa na Lesa, te pa mulandu we sonde lyesu lelo pa mulandu wa . . . fintu tukabila ukubomfya.”

Na kabili tulakabila ifilengwa na Lesa ku kucita ifintu fyacindama apo ifya mweo fyonse fyashintilila. Ukupangwa kwa mwela wa oxygen, ukusangulula amenshi, ukucingilila ku fikowesha umwela, no kucingilila ukonaula umushili usuma fyonse fyaba milimo yacindama icitwa ne filengwa na Lesa.

Utushishi tulatandanya ubuluba. Ifyula, isabi, no tuni filafwa ukuti utushishi twifula sana; icibumbwa ca mu menshi ico beta mussel ne fibumbwa fimbi ifya mu menshi filawamya amenshi tubomfya; ifimenwa no tushishi tunono sana filenga umushili ukufunda. Iyi milimo yonse yalicindama nga nshi. Akabungwe kayangwa ku kucingilila ifilengwa na Lesa katungile ukutila indalama shingafuma mu fibumbwa fyalekanalekana mu calo conse kuti shaba nalimo amadola amabilioni 3,000 cila mwaka, ukulingana ne fyo imitengo yali mu 1995.

Lelo, nangu ca kuti twashintilila pa kukwata ifya mweo fyalekanalekana, cili kwati icalo cili mu bwafya bwa kuloba uko nalimo kwingalenga twashala fye ukwabula ifya mweo fyalekanalekana. Pali ino nshita ilyo tuletendeka ukumfwikisha ubucindami bwa kukwata ifilengwa na Lesa fyalekanalekana, abantunse balefilofya sana ukucila ifyo balecita kale! Lelo, bushe abantunse kuti bapwisha ubu bwafya? Bushe cikaba shani ku ntanshi ku fya mweo fyalekanalekana pe sonde?