Ifyo Akasuba Na Mapulaneti Fyaishilebako

FINGI fyalenga ukuti akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fibe ifyaibela. Akasuba naya amaplaneti fyabela mupepi na ku mpela ya cipinda bushiku cesu ica Milky Way ukushafula sana intanda. Intanda ishingi isho tumona ubushiku shaba ukutali sana. Nga mwabomfya amateleskopo ayakalamba shimoneka fye akashiminishi. Bushe akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fifwile ukuba pali iyi ncende apa shafula sana intanda?

Fwe bantu nga twaliba mu busanso icine cine nga ca kutila akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fyali lwa mupepi na pa kati ka cipinda bushiku cesu ica Milky Way apaba intanda ishingi sana. Ku ca kumwenako, ilyo icalo cileshinguluka, nga tacalepita mumo mwine fye nge fyo caba, ne ci kuti calenga ubumi bwa bantu ukuba mu busanso. Lelo akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fyaba pa ncende iyalinga sana mu cipinda bushiku, pa kuti kwilaba amasanso ukufuma ku ntanda ishipuulika ne fintu fimbi ififumya imyengelele ingalenga abantu ukufwa. Kabili ici cilalenga icalo ukukanapita mu makumbi ayakwata umwela uwakaba sana.

Akasuba lutanda ulusuma nga nshi ulutwafwa mu fintu ifingi ifyo tukabila. Lyonse fye lufumya icikabilila cimo cine, lwalibako pa mishipendwa ya myaka ukwabula ukupulika, kabili talwakulisha nelyo ukukabisha. Akasuba kalikulapo pa ntanda ishingi ishaba mu cipinda bushiku cesu, kabili ishi ntanda tashisanika ulubuto ulwalinga nelyo ukufumya icikabilila icalinga pa kuti shiletungilila ifya mweo pali planeti waba kwati calo. Na kabili pa mulandu wa maka yatinta, intanda ishingi shalibungana pamo kabili shilashinguluka kuli lumo no lunankwe. Lelo akasuba kena, kalipusanako, kaba fye keka, takashinguluka ku ntanda shimbi. Cimoneka kwati akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba tafyali no kulaenda bwino nga ca kutila fyaletintwa ku tusuba tubili nelyo ukucilapo.

Na cimbi icalenga ukuti akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fibe ifyaibela, ni ncende apabela amaplaneti ayakalamba. Amaplaneti ayakalamba yalashinguluka mu mpito sha yako, kabili tayatinta amaplaneti ayakwata amabwe nge sonde.a Lelo amaplaneti ayakalamba yalacingilila amaplaneti ayanono pa kulakula no kusunkila ku mbali ifintu ifingalenga ubusanso. Abasoma sayansi Peter D. Ward na Donald Brownlee mu citabo cabo icitila Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe batile: “Utumaplaneti utwacepesha e lyo ne fipimfya fya mabwe na menshi makasa, tafipunka sana mu calo pantu amaplaneti ayakalamba umwaba umwela wa busungu pamo nga Jupiter yalatucingilila.” Basayantisti balisanga utusuba tumbi pamo na maplaneti ayakalamba sana ayashinguluka kuli uto tusuba. Lelo ayo maplaneti yakalamba ayengi yakwata impito ishingaleta ubusanso ku maplaneti ayanono ayapale sonde.

Ifyo Umweshi Wabelako

Ukufuma fye na kale abantu balapapa nga bamona umweshi. Umweshi walilenga abalemba imishikakulo na bakemba wa nyimbo ukuulandapo sana mu milimo yabo. Ku ca kumwenako, kalemba wa kale umuHebere uwalelemba imishikakulo atile, umweshi ‘walipampamikwa umuyayaya . . . kabili ni nte iili mwi ulu iya cishinka.’—Amalumbo 89:37.

Cimo icacindama umo umweshi waafwa ifya mweo pa calo ni lintu umweshi utinta amabimbi pali bemba. Ukusela kwa mabimbi ya pali bemba kulalenga umwela uufuma pali bemba ukupanga imiceele yalekanalekana.

Icintu na cimbi icacindama ico umweshi wabelako ca kuti amaka ayatinta ayo umweshi wakwata yalabeyamika icalo, ne ci cilalenga icalo ukulashinguluka bwino ku kasuba. Magazini ilanda pali sayansi iyo beta ukuti Nature, itila ukwabula umweshi icalo nga tacabeyama kabili icalo nga cilalukaaluka ukufuma “kuli 0 digiri ukufika ku madigiri 85.” Lelo, bushe nga cali shani nga ca kutila icalo tacabeyeme? Imiceele nga tayalealukaaluka kabili nga takwaleba sana imfula. Ukubeyama kwa calo nako kulalenga kwilakaba sana nelyo ukutalala sana ica kuti fwe bantu twaloba. Jacques Laskar uwasambilila ifya maplaneti atile: “Ico imiceele yesu ibela bwino ni co kwaliba umweshi.” Imyeshi iya ku maplaneti ayakalamba yalicepa nga nshi nga kuilinganya ku fyo ayo maplaneti yakula. Nomba umweshi uushinguluka icalo walikulako kabili ici cilenga uletinta icalo pa kuti cilebeyama ilyo cileshinguluka ku kasuba.

Na cimbi ico umweshi wabelako ni cilya kalemba umo uwa ku kale alembele mwi buuku lya Ukutendeka ukutila, umweshi ubuutusha inshita ya bushiku.—Ukutendeka 1:16.

Lesa Afwaile Abantunse Ukuipakisha Ukwikala pa Calo

Bushe mwamona ukutila Lesa afwaile ukuti abantu baleipakisha ubumi pe sonde nge fyo Ibuuku lya Ukutendeka lyalondolola? Bushe calitala acimucitikilapo, lilya mwabuuka ulucelo mwasanga akasuba na kabalika, akamwela akasuma kalepuupa, mwayumfwa aba nsansa pa kuba abomi? Nalimo mwaletandala ukwaba amaluba, kabili mwalitemenwe ukumona amaluba ayasuma e lyo no kumfwa akacena ka yako akanunkila. Nelyo limbi mwaleenda mwi bala lya fitwalo, e lyo mwasaba ifitwalo fimo ifisuma nga nshi. Mukwai ifi fyonse twalandapo te kuti fibeko nga ca kutila (1) isonde talyakwete amenshi ayengi nga nshi, (2) takwaleba icikabilila no lubuuto lwalinga ukufuma ku kasuba, (3) takwali umwela uwalekanalekana uwalinga, na (4) umushili nga tawali na mufundo.

Fyonse fi twalandapo, tafyabako ku Mars, Venus, na maplaneti yambi ayashinguluka ku kasuba. Kanshi ifi fyonse tafyaishileko fye ku mankumanya. Kabumba alifibikileko pa kuti ifya mweo fingaipakisha ubumi.