Ica Namba 1: Ifyacindama

“Mwishibe bwino bwino ifyacilapo ukucindama.”—Abena Filipi 1:10.

Umo calola. Mu fyupo umwaba insansa, abaupana babika sana amano ku filefwaya umwina mwabo ukucila ku fyo abene balefwaya, nangu ukubika sana amano ku fyuma, ku ncito, ku fibusa, nelyo ku fyo balupwa balefwaya. Abalume na bakashi bafwile ukulaba pamo inshita iikalamba no kulapoosa inshita iikalamba pamo na bana. Bonse babili bafwile ukulaipeelesha ukucita ifingalenga ulupwa ukuba ne nsansa.—Abena Filipi 2:4.

Umulandu cacindamina. Baibolo yalicindika sana ulupwa. Na kuba, umutumwa Paulo alembele ukuti umuntu uushisakamana ulupwa lwakwe “abipa ukucisha no ushatetekela.” (1 Timote 5:8) Lelo mu kupita kwa nshita, umuntu kuti alekelesha ifyo alemona kale ukuti fyalicindama. Ica kumwenako fye, icimbusa camwene ukuti abengi abaishile mu kufundwa balemoneka nga babikile sana amano ku ncito balebomba ukucila ku lupwa. Alandile ukuti “abengi bale-enekela ukusambilila ifya kupwisha amafya ya lupwa bwangu bwangu pa kuti balabako no kubika amano ku ncito.” Cinshi twingasambililako kuli ifi? Ico twingasambililako ca kuti, calyanguka ukulanda ukuti twalibika amano ku lupwa lelo calyafya ukucita ifyo.

Esheni ukucita ifi. Muipushe ifipusho fyakonkapo pa kuti mumone nga mwalibika amano ku lupwa.

◼ Ilyo umwina mwandi nelyo umwana alefwaya ukulanda na ine, bushe ndangufyanya ukubika amano ku fyo alefwaya ukunjeba?

◼ Nga ndelanda na bambi ifyo momba, bushe ilingi line ndalanda pa fyo ncita na ba mu ng’anda yandi?

◼ Bushe kuti nakaana imilimo na imbi (ku ncito nangu kumbi) nga ca kuti aba mu ng’anda balefwaya ndeeba na bo?

Nga ca kuti icasuko cenu caciba ee ku fipusho ifili pa muulu, nalimo kuti mwamona kwati mwalibika amano ku ba mu ng’anda yenu. Nomba bushe abena mwenu nangu abana benu, bena kuti balanda shani? Ifyo tuimona fwe bene te fyo twingeshibilako fye ukuti twalibika amano ku lupwa lwesu. Kabili ici cine e cishinka ico tufwile ukulaibukisha na kuli fimbi ifyacindama ifingalenga ulupwa ukuba ne nsansa ifyo tuli no kulandapo pa mabula ayalakonkapo.

Pangeni ifyo muli no kucita. Tontonkanyeni pa nshila imo nelyo shibili umo mwingalanga ukuti mwalibika sana amano ku ba mu ng’anda yenu. (Ica kumwenako fye: Kuti mwatontonkanya pa kucefyako inshita mupoosa ku fintu fimbi ifilenga mwilaaba sana na bena mwenu e lyo na bana.)

Mulandu nshi mushingebelako aba mu ng’anda yenu ifyo mulefwaya ukucita? Nga ca kuti umo uwa mu ng’anda aitemenwa ukwaluka muli fimo, bambi na bo kuti bacita cimo cine.

[Icikope pe bula 3]

Umufyashi pa kuti afikilishe imilimo yakwe afwile ukubika amano ku mwina mwakwe na ku bana

Ica Namba 2: Ukuipeelesha

“Ico Lesa alundenye, umuntu ecilekanya.”—Mateo 19:6.

Umo calola. Abaupana abaikala bwino baishiba ukuti icupo cifwile ukubelelela. Nga bakwata ubwafya, balesha ukubupwisha ukucila ukubupanga akabepekesho ka kulekaninapo. Abaupana nga nabaipeelesha, balaba ne nsansa. Balacetekela ukuti abena mwabo bakatwalilila ukuba ne cishinka mu cupo.

Umulandu kwacindamina. Ukuipeelesha kulakosha sana icupo mu nshila fye ishingi. Lelo nga ca kuti abaupana balapusana sana, te kuti baipeeleshe no mweo onse. Ici cilenga bafilwa ukufikilisha amashiwi ya kuti “mpaka fye ne mfwa” ica kuti ico bafwaya fye kulekana inshita iili yonse. Nalimo te kuti babutuke abena mwabo, lelo kuti limbi bababutukila mu mano—nga bakwata amafya ayakalamba, te kuti limbi bafwaye ukulalanshanya na bena mwabo, kuti baletalala fye tondolo.

Esheni ukucita ifi. Muipushe ifipusho fyakonkapo pa kuti mumone nga mwali-ipeelesha.

◼ Nga tuleumana, bushe ndalanguluka ukuti cinshi kanshi naupanine nankwe?

◼ Bushe ilingi line ndatontonkanya pa muntu umbi ukucila ifyo ntontonkanya pa mwina mwandi?

◼ Bushe limo limo ndeba umwina mwandi ukuti “nkakubutuka” nelyo “Ndi no kufwayako uwantemwa”?

Pangeni ifyo muli no kucita. Tontonkanyeni pa cintu cimo nelyo fibili ifingalenga mutwalilile ukuipeelesha mu cupo. (Fimo ifyo mwingacita ni fi: Limo kuti muletuminako abena mwenu utukalata, kuti mwasenda ifikope fya bena mwenu ku ncito pa kuti muleloleshapo, limbi na lyo kuti mulebatuminako foni cila bushiku ilyo muli ku ncito pa kuti mulelanshanya.)

Cinshi te kuti mwebeleko abena mwenu ifyo mulepanga ukucita no kubepusha ifyo bengatemwapo sana?

[Icikope pe bula 4]

Ukuipeelesha kwaba nge ca kucingilila icingalenga icupo ukutwalilila

[Abatusuminishe]

© Corbis/age fotostock

Ica Namba 3: Ukubombela Pamo

“Ukuba babili kwawama ukucila ukuba weka. . . Pantu umo nga awa, umunankwe kuti amwimya.”—Lukala Milandu 4:9, 10.

Umo calola. Abaupana abekala bwino balacindika ubutungulushi ubo Lesa abikako nga filya calembwa mu Baibolo. (Abena Efese 5:22-24) Lelo kwena, umulume no mukashi balishiba ukuti calicindama ukubombela ifintu pamo ukucila ukuti cila muntu aleicitila ifyo alefwaya fye. Nga ca kuti balebombela pamo, umulume no mukashi tabakalecita ifintu kwati bacili abashimbe. Baibolo ilanda ukuti baaba “umubili umo,” iyi nsoselo tayalola fye mu kuti icupo cifwile ukubelelela epela, lelo yalola na mu kuti abaupana bafwile no kutemwana sana.—Ukutendeka 2:24.

Umulandu cacindamina. Nga ca kuti tamulebombela pamo na bena mwenu, na mafya fye ayanono kuti bwangu bwangu yaba ayakalamba pantu kuti mulefwailisha fye ifilubo mu bena mwenu mu nshita ya kupwisha ubwafya. Lelo nga mulebombela pamo na bena mwenu, kuti caba kwati ni filya kensha wa ndeke no uulemwafwako babombela pamo pa kuya ku cifulo cimo, tamwakabe kwati ni bakensha ba ndeke babili abale-ensha indeke shibili ishilepita umwa kuti no kupunkana kuti shapunkana. Nga mwapusana, mufwile ukufwaya inshila isuma iya kupwishishamo ubwafya ukucila ukonaula inshita na maka ukulasontana fye iminwe.

Esheni ukucita ifi. Asukeni ifipusho fyakonkapo pa kuti mumone nga ca kuti mulabombela pamo.

◼ Bushe nga nafola indalama imona fye ukuti shandi neka pantu nine nashibombeele?

◼ Bushe ndaitalusha kuli balupwa ba mwina mwandi, nangu ca kutila ena alibatemwa sana?

◼ Bushe pa kuti ntuushe sana, mfwile ukuya kumbi ukusha umwina mwandi?

Pangeni ifyo muli no kucita. Tontonkanyeni pali cimo nelyo fibili ifyo mwingacita pa kuti mulebombela sana pamo na bena mwenu.

Cinshi te kuti mwipushishe abena mwenu pa kuti na bo bengalanda ifyo balefwaya?

[Icikope pe bula 5]

Ukubombela pamo caba nga filya kensha wa ndeke no ulemwafwa babombela pamo pa kupwisha amafya

Ica Namba 4: Ukucindikana

‘Mwilaotoka . . . kabili mwilaba no musaalula.’—Abena Efese 4:31.

Umo calola. Mu ndupwa shonse umo bashumfwana no mo bomfwana mulaba ukupusana. Lelo mu ndupwa umo bomfwana nga bapusana balalanshanya no kuwikishanya ukwabula ukubomfya amashiwi ya kutumfya, nelyo aya nsele, atemwa amashiwi yambi aya musaalula. Ababa muli ishi ndupwa balacitila abanabo ifyo na bo bengatemwa ukubacitila.—Mateo 7:12.

Umulandu kwacindamina. Ifyo tulanda ku bantu kuti fyabacena kwati fye canso. Ipinda lya mu Baibolo litila: “Cawama ukwikala mu matololo ukucila ukwikala no mukashi wa lubuli uufiisha ku mutima.” (Amapinda 21:19) Ili pinda lilabomba na ku mwaume wa lubuli wine. Kabili Baibolo yalilanda na ku bafyashi bene ukuti: “Mwilakalifya abana benu, epali baba no bulanda.” (Abena Kolose 3:21) Abana abo abafyashi babo bebaula fye lyonse nalimo kuti balamona kwati tabakatale abacitapo icisuma ku bafyashi. Nalimo ici kuti calenga balekelela fye no kwesha ukucita ifyo abafyashi bengatemwa.

Esheni ukucita ifi. Asukeni ifipusho fyakonkapo pa kuti mumone nga mulacindikana mu ng’anda mu mwenu.

◼ Mu ng’anda mu mwesu nga mwaba ukupusana, bushe ilingi line kulaba uufumapo icipyu?

◼ Nga ndelanda ku mwina mwandi nelyo ku bana, bushe mbeeba amashiwi ya musaalula, pamo nga “mwalitumpa,” “tamwakwata mano,” nangu ayaba nga ya?

◼ Bushe ilyo naali umwaice naleikala na bantu abatemenwe sana ukulalanda amashiwi ya musaalula?

Pangeni ifyo muli no kucita. Tontonkanyeni pa cintu cimo nelyo fibili ifyo mulingile ukucita pa kuti mwilasaalula bambi mu milandile. (Ifyo mwingacita ni fi: Pangeni ukuti mwakulalanda ukuti “ine” tamwakulalanda ukuti “imwe.” Ica kumwenako fye, mwakulalanda ukuti “Cilankalipa nga mwa . . . ,” ukucila ukulanda ukuti “Imwe lyonse mu . . . ”)

Mulandu nshi te kuti mwebeleko umwina mwenu ifyo mulepanga ukucita? Nga papita imyeshi itatu, ipusheni abena mwenu pa kuti bamwebe nga mulebombela pa fyo mwapangile ukucita.

Tontonkanyeni pa fyo mwingalacita pa kuti ilyo mulelanshanya na bana benu tamulelanda amashiwi aya musaalula.

Mulandu nshi mushingalombela ubwelelo ku bana nga mwalilandapo kuli bena amashiwi yabipa nelyo aya musaalula?

[Icikope pe bula 6]

Ukubomfya amashiwi aya musalula kuti kwalenga mu lupwa mwaba ukupusana kwati ni filya amabimbi yalenga amabwe pali bemba ukutobaika

Ica Namba 5: Ukukanapampamina pa Cintu Cimo

“Lekeni abantu bonse beshibe ukuti muli ba mutembo.”—Abena Filipi 4:5.

Umo calola. Mu ndupwa umo bomfwana, abalume na bakashi balabelelana uluse. (Abena Roma 3:23) Kabili tabapampamina fye pa fyo balefwaya e lyo kabili tabasuminisha abana babo ukucita fye fyonse ifyo balefwaya. Balabikako amafunde ayalinga ayo aba mu ng’anda bafwile ukulakonka. Nga balesalapula abana, ‘babasalapula ukusalapula ukwalinga.’—Yeremia 30:11.

Umulandu kwacindamina. Baibolo itila ‘amano ayafuma ku muulu yalenga umuntu ukukanapampamina fye pa cintu cimo.’ (Yakobo 3:17) Lesa tenekela abantu abashapwililika ukuba abapwililika, nomba mulandu nshi abaupana bena bengalafwaila abena mwabo ukuba abapwililika? Nga ca kutila lyonse mulelanda fye pa ifilubo ifinono ifya bena mwenu, kuti calenga mwapatana kabili ne fintu kuti fyabipa. Cisuma ukusumina ukuti “ifwe bonse tulaipununa imiku iingi.”—Yakobo 3:2.

Abafyashi abomfwana bwino na bana babo, baaba no mutembo. Tabacishamo ukusalapula abana, kabili ‘taba-afya.’ (1 Petro 2:18) Balasuminisha abana imisepela ukucita ifyo balefwaya nga bamona ukuti bele balekula mu mano. Tabalungika abana mu fintu fye fyonse kumo na mu tunono. Icitabo cimo catile abafyashi nga balelungika abana imisepela muli tonse fye, “ciba kwati ni filya mu ntambi shimo abantu bashana sana pa kuti imfula iloke. Umuntu kuti anaka fye mu kushana, lelo imfula yena te kuti iloke.”

Esheni ukucita ifi. Asukeni ifipusho fyakonkapo pa kuti mumone nga tamupampamina fye pa kucita ifyo mulefwaya.

◼ Ni lilali mwalekelesheko ukutasha abena mwenu?

◼ Ni lilali mwalekelesheko ukulengulula abena mwenu?

Pangeni ifyo muli no kucita. Nga ca kuti cacimwafya ukwasuka icipusho ca kubalilapo ukucila icalenga bubili, tontonkanyeni pa fyo mwingapanga ukucita pa kuti muleke ukupampamina fye pa fyo mulefwaya.

Mulandu nshi mushingalanshanishisha na bena mwenu ifyo mwingapanga ukucita?

Tontonkanyeni pali fimo ifyo mwingasuminisha umwana wenu umusepela ukulaicitila nga mwamona ukuti atendeka ukukula mu mano.

Mulandu nshi mushingalanshanishisha no mwana wenu inshita iyo afwile ukulabwela pa ng’anda?

[Icikope pe bula 7]

Nga filya fine namutekenya uwensha bwino ashipampamina fye pa co alefwaya, na ba mu ng’anda na bo tabafwile ukupampamina fye pa co balefwaya

Ica Namba 6: Ukweleela

“Muleshipikishanya no kubelelana uluse.”—Abena Kolose 3:13.

Umo kwalola. Abaupana ababa ne nsansa balasambililako ku filubo fyacitike kale; lelo tabebukisha ifi filubo pa kuti bale-ebawilapo abena mwabo ukulanda amashiwi pamo nga “Mulacelwa lyonse” nelyo “Tamukutika.” Bonse babili umulume no mukashi balishiba ukuti ‘ukusuulako fye ku filubo e cawama.’—Amapinda 19:11.

Umulandu kwacindamina. Lesa ‘ali-iteyanya ukwelela,’ nomba abantunse bena te lyonse beleela abanabo. (Amalumbo 86:5) Ukukanawikishanya kuti kwalenga ifilubo fya banenu ukufula sana ica kuti cayafya ukubelelana uluse. Nga caba ifi abaupana kuti baleka ukulaebako abena mwabo ifyo baletontonkanya kabili kuti baleka fye no kubalangulukilako. Bonse bakalaumfwa nga bekeetwe mu citeyo pa mulandu wa kuti mu cupo cabo tamwaba citemwiko.

Esheni ukucita ifi. Tambeni ifikope ifyo mwakopelwe pamo na bena mwenu ilyo mwaupene fye nelyo lintu mwaleishishanya. Bwesheni icitemwiko ico mwatemenwe abena mwenu ilyo amafya mukwete tayalabako ayalengele ukuti icitemwiko cipwe. Tontonkanyeni na pa calengele ukuti mutemwane ilyo mwaishibene fye.

◼ Mibele nshi iyo mwatemwa sana mu bena mwenu?

◼ Tontonkanyeni pa fyo abana bakatemwa nga ca kuti mule-eleela bambi.

Pangeni ifyo muli no kucita. Tontonkanyeni pa cintu cimo nelyo fibili ifyo mulepanga ukucita pa kuti mulelaba ku filubo fya kale ica kuti tamulefibukisha ilyo mwapusana na bena mwenu.

Mulandu nshi mushingatashisha abena mwenu pa mibele yabo iisuma iyo mwatemwa?—Amapinda 31:28, 29.

Tontonkanyeni pa fyo muli no kucita pa kulanga ukuti namwelela abana benu.

Mulandu nshi mushingalanshanishisha na bana benu pa fya kweleela bambi, no kulanda pa busuma ubwaba mu kweleela bambi mu lupwa?

[Icikope pe bula 8]

Nga mwaeleela bambi, ciba kwati imisha yabo yapwa. Tamwakabeebe na kabili ukuti balipile imisha

Ica Namba 7: Umufula Uwakosa

Umo calola. Tacipilibula ukuti indupwa ishikala bwino tashabala ishikwatapo amafya ukutula apo shatendekeele ukwikala pamo, shaba nga filya ciba pa kuti icikuulwa ciikale imyaka iingi. Icikuulwa pa kuti cikose cifwile ukukwata umufula wakosa, kabili ifi fine e fyo ne ndupwa shakosa shaba. Indupwa ishaikala bwino shilakonka amafunde ayasuma.

Umulandu wacindamina. Abantu abengi abalemba amabuuku na bamagazini, e lyo na baba mu maprogramu ya pa TV, balafunda abantu ifya kuteka ing’anda. Ifimbusa fimo fifunda abaupana abakwete amafya ukuti baleshipikisha fye, e lyo bambi na bo babakoselesha ukupatukana nelyo ukulekana. Aba bantu abaishibikwa ukuti fimbusa, balaaluka mu fyo bafunda pali aya malyashi. Ica kumwenako fye, mu 1994, dokota walumbuka uwaishiba sana ifya kwishiba amafya ayo abana imisepela bakwata alembele ukuti ilyo atendeke umulimo wakwe, alemona kwati “caali bwino sana ku bana ukulaikala no mufyashi umushimbe uwa nsansa ukucila ukwikala na bafyashi babili abashumfwana. Nalemona kwati ukulekana kwalebapo bwino ukucila ukwikala mu cupo umushaba kumfwana.” Lelo ilyo papitile imyaka 20, alyalwike mu fyo aletontonkanya. Atile: “Ukulekana kulalenga abana abengi ukucula sana.”

Ifyo abantu batontonkanya kuti fyayaluka, lelo ifyebo ifisuma ifingafwa abaupana fifwile lyonse ukufuma mu Cebo ca kwa Lesa, Baibolo. Ilyo mwacilabelenga ifi fipande fikonkene ifilelanda pa ndupwa, mufwile namumona ukuti pe bula lyonse pali ilembo lya mu Baibolo ililembelwe pa muulu wa mabuula 3-8. Amalembo pamo nga aya yalyafwa indupwa ishingi ukulaikala bwino nga nshi. Kwena na bo bene balakwata amafya. Nomba icalenga ukuti baleikala bwino kukonka ifyalembwa mu Baibolo, e fyabaafwa ukukuula umufula wakosa uwa lupwa lwabo. Kwena ifi fine, e fyo cifwile fye ukuba pantu Umwine wa Baibolo, Yehova Lesa, e wapekanya ulupwa.—2 Timote 3:16, 17.

Esheni ukucita ifi. Lembeni umutande wa malembo ayambwilwe pa muulu we bula 3 ukufika kwi bula 8. Kabili mulundepo na malembo yambi ayamwaafwa. Sungeni uyo mutande wa malembo, kabili mulemonapo lyonse.

Pangeni ifyo muli no kucita. Pangeni ukulakonka ifyo Baibolo ifunda mu lupwa lwenu.

[Icikope pe bula 8, 9]

Ulupwa lwenu nga lulekonka ifyalembwa mu Baibolo, ninshi lukalashipikisha amafya kwati ni filya fine ing’anda iyakuulwa pa mufula wakosa ishingawa nga kwaisa icimwela nangu imfula iikalamba