Ilyo Mwatebelelwa no Kulwala

John, pa numa ya kwishiba ukuti ali no bulwele bwa kumulemanika, atile: “Nalipelenganishiwe nga nshi.”

Beti, pa numa ya kwishiba ukuti ubulwele akwete bwalibipishe, atile: “Umwenso walinjikete.”

UKWISHIBA ukuti nukwata ubulwele bwa mutatakuya kabili ubukakulemanika nelyo ukucenekwa mu busanso ukwingakusha icilema filapelenganya nga nshi. Ilingi line takuba ukusumina apo pene fye lintu bamweba ukulwala kwenu mwi ofeshi lya kwa dokota nelyo mwaisanga mu muputule bondapila abalwalishe. Takwaba ifimupekanishisha ukwisashipikisha ukukalipwa kwa nkuntu yenu ilyo mwafulunganishiwa ku mulandu wa kulwala kwabipisha.

Ukupelenganishiwa

UMWAUME umo uwa cikoloci ebukisha ukuti, “pa numa ya kunjeba ukuti nali no bulwele bwabipisha, naeseshe ukusuulako, lelo ukukanaishiba ica kucita kwalimpeseshe.” Aya mashiwi yakwe yakosha icishinka ca kuti ubulwele bwabipisha bulakalifya umubili ne nkuntu kumo. Nalyo line, e ko baba abantu abashipikisha ukukalipwa kwa musango yo. Abengi pali aba kuti batemwa ukumushimikilako ico mwingacita pa kushipikisha ilyo muleshingwana no bulwele bwa mutatakuya. Lelo lintu tushilalanda pa fyo mwingacita, natubale tulandeko pa kukalipwa kwa nkuntu uko mwingakwata pa kwamba.

Ukukanashininkisha, Ukukanasumina, no Bulanda

Ukukuntukilwa kwenu kuti kwapusana sana no kwa bambi. Nalyo line, incenshi sha butuntulu bwa bumi na balwala batila abantu batebelelwa ku bulwele ilingi line ukukuntukilwa kwabo kuba cimo cine. Pa kwamba kulaba ukupelenganishiwa, ukukanashininkisha lyena napamo ukukanasumina, no kusosa ukuti: ‘Babepa fye.’ ‘Bafwile nabalufyanya.’ ‘Nalimo te fyandi bapimine.’ Umwanakashi umo pa kulondolola ifyo aumfwile ilyo bamwebele ukuti alikwete ubulwele bwa kansa, atile: “Naumfwile kwati kufimbana fye icisalu ku mutwe, kabili lintu nalafimbula ndesanga fyonse nafipwa.”

Nangu cibe fyo, lintu mwatendeka ukwishiba icilecitika, ukukanasumina kuleta ubulanda, ubwa kwishiba ukuti imfwa nomba yapalama. Ifipusho fya kuti ‘Bushe nkaba no mweo ukufika lilali?’ ‘Bushe ukucula kwandi kukatwalilila fye mpaka ne mfwa?’ ne fipusho fimbi ifyapalako kuti fyayamba ukwisamo. Napamo kuti mwafwaisha ukubwelela ku fyo mwali ilyo bashilamupima, lelo te kuti mubweleleko. Mu kwangufyanya kuti mwaisanga mu kukalipwa ukukalamba kabili ukwabipisha ukwa nkuntu. Kukalipwa nshi uko?

Ukutwishika, Ukusakamikwa, no Mwenso

Ukulwala kwabipisha kuletako ukutwishika kukalamba no kusakamikwa mu bumi bwenu. Umwaume walwala ubulwele bwa Parkinson atila: “Ukukanaishiba bwino ifyo ukulwala kwandi kukaba limo limo kulampelenganya sana. Cila bushiku, ndolela ukuti mone ifyo calaba.” Ubulwele bwenu napamo kuti bwamutiinya. Nga bwapumikisha fye, kuti mwaumfwa umwenso sana. Nangu cibe fyo, nga ca kutila ubulwele bwenu bwaishibikwa pa numa ya kupimwa libe mwalikala na bo imyaka iingi iyo bushalemoneka lintu bapima, umwenso kuti wamwikata sana. Pa kubala, kuti mwailulukwa pa kwishiba ukuti abantu nomba balasumina ukuti cine cine mwalilwala kabili tamwalebepa. Nalyo line, ilyo pashilakokola, ukwilulukwa kuti kwaleta umwenso pa fyo bamupimine.

Kuti mwasakamikwa pa kukaanaba na maka pa fyo mulefwaya ukucita. Maka maka nga mwabelesha ukuicitila ifyo mulefwaya, kuti mwaba no mwenso uukalamba uwa kukanafwaya ukubombelwa. Kuti mwasakamana ukuti ukulwala kwenu kwatendeka ukumutungulula no kumweba ifya kucita.

Ubukali, Insoni, Ukutalalilwa

Ilyo mwatontonkanya pa kukanaibaka mwe bene kuti mwakalifiwa. Napamo kuti mwaipusha no kuti: ‘Mulandu nshi cancitikila? Cinshi nacitile pa kuti ndwale umusango yu?’ Ukulwala kwenu kuti kwamoneka kwati lufyengo kabili ukwabulamo amano. Insoni no kupelelwa na fyo kuti fyaisa. Uwalwele ubulebe umo ebukisha ukuti: “Nali ne nsoni pa fyancitikile pa mulandu wa kukalifiwa!”

Kuti mwatendeka no kufwaya ukuba mweka. Ukuba mweka kutalusha ku bantu. Ukulwala nga kwalenga mwalafilwa ukufuma pa ng’anda, ninshi ukubishanya ne fibusa fyenu ifya kale kwapwa. Lelo, iyi nshita, eyalinga ukumonana sana na bantu. Pa kwamba balapempula sana no kutuma balamya, lelo cilya papitako inshita abancepela fye e bacite fyo.

Apo cilakalipa ukumona abanobe baleka ukukupempula, nalimo kuti mwasalapo ukubataluka. Kwena, kuti mwakabila inshita ilyo bambi bashilatendeka ukumupempula na kabili. Lelo pali iyi nshita nga e po mwafwaya ukuitalusha sana kuli bambi, kuti mwalenga batampa ukukanaisa mu kumumona kabili na imwe te kuti mulefwaya ukubamona. Icili conse ica mucitikila pali ifi fyalandwa, ukucushiwa kwena kuti mulecushiwa pa mulandu wa kutalalilwa.a Limo limo, kuti muletwishika nampo nga mailo mukaba no mweo.

Ukusambililako Kuli Bambi

Nangu cibe fyo, isubilo e ko lyaba. Nga ca kuti mwalitebelelwa no kulwala pali ndakai, kwaliba ifyo mwingacita ifingamwafwa ukuba na maka ya kutwalilila no bumi bwenu.

Nalyo line, ifi fipande fikonkene tafyakapwishe ukulwala kwenu ukwa mutatakuya, te mulandu na fintu kuli. Lelo, ifyebo filimo kuti fyamwafwa ukumona inshila mwingekalilamo no bulwele bwenu. Umwanakashi wali no bulwele bwa kansa asupawile ifyo apitilemo muli yi nshila: “Pa numa ya kukanasumina nalikalipe sana lyena nayambile ukufwaya ica kucita.” Na imwe bene kuti mwafwaya ica kucita, ukwipushako abantu balweleko ubo bulwele kale no kusambililako ku fyo bamweba pa kuti mwingamwenamo no kuba na maka ya kucitako fimo. Napamo kuti mwaipusha no kuti: ‘Mulandu nshi cancitikila? Cinshi nacitile pa kuti ndwale umusango yu?’

[Futunoti]

Bushe Kuti Mwaikala Shani no Bulwele bwa Mutatakuya?

ISHIBENI ukuti ifyo muleumfwa napamo tafibipile. Nangu ca kutila umubili wenu e ulwele nelyo ukulemana, umuntontonkanya wenu wena tausumina ukuti muli balwele. Cimoneka kwati imwe no kulwala kwenu muli pa kulwishanya, ukulwishanya kwa fyo mwali kale na fintu pambi mwalaba. Kabili pali iyo nshita ukulwala kwenu e kulemoneka ukuba na maka ayengi ukumucila. Lelo, kuti mwayalula ukutontontonkanya kwa musango yo. Mu nshila nshi?

Dokota Kitty Stein atila, “lintu fimo fyalufiwa ku mulandu wa kulwala, cumfwika kwati wafwa fye.” E co, lintu mwalufya icacindamisha pamo nga ubutuntulu busuma, cili fye bwino ukuipeelako inshita mwe bene iya kuloosha no kulukusha ifilamba, nga filya fine mwingacita nga ca kutila umutemwikwa wenu afwa. Na kuba, ukulufya kwenu kuti kwasanshamo ifyacila na pa butuntulu bwenu. Kwati fintu umwanakashi umo alondolwele ukuti, “nalekele ne ncito. . . . Ubuntungwa naleipakisha bwalipwile.” Nalyo line, beni ne mimwene yalinga pa fyo mwalufya. Dokota Stein, uwalwala ubulwele bwa kuli bongobongo no mongololo, alundapo ukuti, “ulingile ukuloosha ico walufya, lelo ufwile no kwibukisha ifyo ushele na fyo.” Cine cine, nga mwacimfya ukukalipwa kwa pa kutendeka, mukamona ukuti na fimbi ifyacindama ifyo mwakwata ficili fye umo fyabela. Ku ca kumwenako, amaka ya kuteuluka mucili na yo.

Kensha wa ngalaba te kuti anasheko inkuuka, lelo kuti apindulula ingalaba yakwe. E cimo cine na imwe, napamo te kuti munasheko ukulwala kwenu, lelo kuti mwashipikisha ukupitila mu kubakilila ubutuntulu bwenu, umuntontonkanya wenu, ne nkuntu. Cinshi cayafwa bambi abalwala ubulwele bwa mutatakuya ukucite fyo?

Ishibilenipo na Fimbi pa Bulwele Bwenu

Pa numa ya kukalipa pa fyo bamupima, abengi batila cilawama ukwishiba icintu cilekucusha ukucila ukutiina ico ushishibe. Nelyo ca kutila umwenso kuti wamulenga ukukanafwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo mulwele, ukwishiba ifilecitika pa mubili wenu nalimo kuti kwamwafwa ukutontonkanyako pa fyo mwingacita—kabili ukucite co ilingi line kulafwa sana. Dokota David Spiegel uwa pa Stanford University atile, “Moneni ifyo ciwama nga ca kuti mwasanga inshila ya kubombelamo icilemucusha. Ilyo mushilati mucite nelyo cimo, kuti mwanashako ukukalipwa nga ca kuti mwapangila libela ifyo mulefwaya ukucita.”

Kuti mwafwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo mulwele. Nga fintu ipinda lya mu Baibolo lisosa,“umuntu uwaishiba acilo watalila ku maka.” (Amapinda 24:5) Umwaume walelambalala pa busanshi apandile amano ati, “kabuleni ifitabo mu laibrari. Ishibilenipo ifingi pa bulwele bwenu ukufika apapelele amaka yenu.” Ilyo mwaishibilapo na fimbi pa lwa kundapa kwabako ne nshila sha kwikalilamo no bo bulwele, kuti mwasanga ukuti ukulwala kwenu napamo takubipile sana ukufika ku fyo mwaletiina. Napamo kuti mwasanga ne fingalenga mwaba ne subilo lya kupola.

Nalyo line, te kuti mupelele fye pa kutesekesha ubulwele bwenu. Dokota Spiegel alondolola ukuti: “Uku kufwailisha kwa fyebo kwaba ni nshila yakatama pa kumfwikisha ubulwele, no kuba ne mimwene yalinga.” Cilafya ukusumina ukuti ubumi bobe nabwaluka lelo buciliko kabili ilingi line kuba ukusumina panono panono. Lelo ukucite fyo—e kuti ukumfwikisha ukulwala kwenu no kulenga inkuntu shenu ukubupokelela—e cintu mufwile ukucita. Ni shani mwingacita ifyo?

Ukusanga Ukushikatala Kushayanguka

Napamo mulekabila ukwalula imimwene yenu iya mo calola ukusumina fye ukuti namulwala. Na kuba, nga mwasumina ukulwala kwenu tacipilibula ukuti ninshi mwafilwa iyo, kwati fintu uuleensha ingalaba nga asumina ukuti kuli inkuuka tacingapilibula ukuti ninshi afilwa ukwensha. Lelo, ukwishiba ukuti kuli inkuuka kwalamulenga ukucitapo cimo. E co, ukusumina ukulwala kwenu takuli kufilwa nakalya, lelo cilepilibula fye ukuti “mwalola ku ntunga imbi iipya,” nga fintu umwanakashi walwele ubulwele bwa mutatakuya asosele.

Nangu ca kutila amaka nayapwa, napamo mwe bene kuti mwaicinkulako ukuti umuntontonkanya wenu, inkuntu, na bumupashi tafikuminweko. Ku ca kumwenako, bushe mucili no mucetekanya na maka ya kutantika imilimo no kupelulula? Napamo ukumwentula kwenu ukusuma mucili na ko, mucili mulasakamana bambi, kabili mucili na maka ya kuba kakutika musuma kabili cibusa wa cishinka. Ne cacilapo, mucili ne citetekelo cenu kuli Lesa.

Kabili, muleibukisha ukuti nelyo tamwingalula fyonse ifilemucitikila, kuti mwaishiba ico mwingacitapo. Irene Pollin uwa pa National Cancer Institute atile: “Ni mwe mwaba na maka ya kucita ico mulefwaya pa bulwele bwenu. Mwalikwata aya maka te mulandu na fintu ubulwele bwenu bulemucusha.” Ba Helen, banakulu bantu ba myaka 70 ababa no bulwele bwa kuli bongobongo no mongololo, basuminisheko ukuti: “Te kulwala kwenu kulenga ukuti mwishibe nampo nga muli no kulatontonkanya bwino, lelo fintu mucitapo ilyo mwalwala.” Umwaume washipikishe ubulema bwakwe pa myaka iingi atile: “Isubilo lyaba kwati mongololo wa bwato uulenga ukuti bushikimane.” Cine cine, Amapinda 18:14 yatila: “Umutima wa muntu mumfiikilila mu bulwele bwakwe, lelo umutima uwatompoka nani engashipikishako?”