Bushe Ifya Kulya Mulya Fyaba fye Bwino?

BUSHE mulya imiku itatu cila bushiku? Nga e fyo mulya, inshita mukafisha imyaka 70, ninshi mwalilya imiku ukucila pali 75,000. Ku mwina Bulaya, ici kuti capilibula ukulya amani nalimo 10,000, imikate 5,000, imifuko ya fyumbu 100, ing’ombe shitatu, ne mpanga shibili. Bushe uku kulya konse mulimo wayafya? Awe nakalya! Ala tulasansamuka ukumfwa amashiwi ya kuti “ni mwe ndeita mukwai”! Umukalamba we sukulu apo basambilila ifya kwipika atile fye no kuti: “Ifya kulya e fyacindamisha pano calo.”

Ilingi, kuti twatontonkanya ukutila ifya kulya tulya fyaliba fye bwino kabili fya mulyo. Lelo, nga ca kuti fye umuku umo pa miku 75,000 twalya icishili bwino, kuti twalwala icabipisha. Bushe kuti twashininkisha ukutila ifyo tulya fyaliba fye bwino? Muno nshiku, cimoneka kwati abantu abengi balatwishika pali ici. Mu fyalo fimo, abantu balasakamikwa sana ulwa fya kulya balya nampo nga fyaliba fye bwino nelyo iyo. Mulandu nshi?

Ifilenga Amasakamika

Cila mwaka, amalwele yalengwa ne fya kulya yalwalika abantu ba ku Bulaya abengafika nalimo amapesenti 15. Ku ca kumwenako, ku kutendeka kwa ba 1980, amafuta ya kwipikila umwali sumu mu Spain yaipeye abantu nalimo 1,000 kabili yalwalike icabipisha na bambi 20,000. Mu 1999 abantu ba mu Belgium balitiinine ilyo cashimikwe ukuti ifya kulya pamo nga amani, inkoko, cheese, na butter fyalikoweshiwe na sumu baleita ati dioxin. Nomba line fye, abena Britain balitiinine icibi—kabili utwampani twaleshitisha inama twaliseelwe—ilyo ing’ombe shalwele ubulwele bwabipisha. Lyene kwali ubulwele bwa nama ubwa ku mabondo na ku kanwa, ubwalengele ukwipaya no kupoosa ing’ombe, impaanga, inkumba, ne mbushi ishingi nga nshi.

Nangu ca kuti aya mafya yalibipisha, kwaba na fimbi ifisakamika abantu pa fya kulya. Abashita ifya kulya balasakamikwa pa nshila shipya shilebomfiwa nomba mu kulima no kupekanya ifya kulya. Akabungwe ka European Commission kalembele mu 1998 ati: “Inshila shipya pamo ngo kupisha imyengelele mu fya kulya no kwalula ifimenwa shalenga ukukansana ukwingi.” Bushe ishi nshila shipya isha basayansi shaliwamya ifya kulya fyesu nelyo ukufikowesha? Kabili cinshi twingacita ku kucingilila ifya kulya fyesu ku malwele?

Cinshi Tulecita ku Fya Kulya Fyesu?

UKWALULA ifya kulya te lelo kwatendeka. Na kuba, abantunse balilamuka mu kwalula ifya kulya pa myaka iingi. Inshila shisuma isha kupangilamo ifintu shalenga kube imisango ipya iya fimenwa, ing’ombe, ne mpaanga. Ca cine, umwiminishi wa kabungwe ka U.S. Food and Drug Administration atile “nalimo ifya kulya fyonse ifyo mushita fyalyalulwa.”

Kwaba inshila ishingi sha kwalwilamo ifya kulya. Abapanga ifya kulya balisanga inshila ishingi isha kwalwilamo nelyo ukupangilamo ifya kulya, nampo nga kufwaya ukuti fileumfwika bwino nelyo filemoneka bwino nelyo pa kuti fileikala inshita ntali. Abantu balibelela ukulya ifya kulya ifyaalulwa mu nshila imo.

Lelo abantu abengi balepapa pa cilecitwa ku fya kulya tulya. Mulandu nshi? Bamo balatiina ukuti inshila sha nomba isho balebomfya kuti shaonaula ifya kulya. Bushe uyu mwenso waba fye bwino? Natumone imbali shitatu ishilelenga amasakamika.a

Imiti Ikusha Bwangu Inama ne Ipaya Utushishi

Ukutula muli ba 1950, imiti ya kwipaya utushishi (antibiotics) ilabikwa ku fya kulya fya nkoko, inkumba, ne ng’ombe mu fifulo fimo. Ico bacitila ici kucefyako amalwele, maka maka mu ncende umo inama shikala ishingi mu mo mwine. Mu fyalo fimo babika imiti (hormone) ku fya kulya fya nama pa kuti shikule bwangu. Batila iyi miti ibili ilacingilila inama ku malwele kabili ilenga ubulimi ukuleta indalama nga nshi, kabili abantu balamwenamo pantu imitengo ilabako eyefilya.

Ifyo twalandapo fileumfwika kwati fili fye bwino. Lelo bushe umunani bafumya ku nama balisha iyi miti ulaleta amafya ku bantu? Akabungwe ka Economic and Social Committee of the European Communities katile kuti cacitika ukuti utushishi te kuti tufwe ku muti kabili kuti twaingila mu bantu. Abalefwailisha basangile ukutila “utushishi tumo nalimo e tulenga amalwele yabipisha ku bantu ukupitila mu fya kulya.” Kabili, ni shani nga ca kuti mu fya kulya muli utushishi e lyo no muti uwashele ku fya kulya? Abengi balatiina ukuti ici kuti calenga utushishi tulwalika abantunse ukukanafwa ku miti.

Ni shani pa nama balisha imiti ilenga inama ukukula bwangu? Uwasoma sana uwa mu Munich, ku Germany, Dokota Heinrich Karg, atile: “Incenshi shonse shilasuminishanya ukuti umunani ufuma ku nama balisha imiti ilenga inama ukukula bwangu taingaleta amalwele, cikulu fye bakonka amafunde pa kucite fyo.” Lelo, nyunshipepala beta Die Woche yashimika ati ukukuma ku munani wa nama balisha iyi miti, “abafwailisha balifilwa ukusuminishanya pa myaka 15 iyapita.” Nga ni ku France kwena balikaninina fye ndai ukubika iyo miti mu fya kulya fya nama. Batila, ‘Iyi miti taifwile ukubomfiwa!’ Kanshi twamona ukuti ukupaashanya takwapwa.

Ifya Kulya Bapishamo Imyengelele

Ukutula apo batendekele ukwesha mu Sweden mu 1916, ifyalo nalimo 39 fyalisuminisha ukupisha imyengelele mu fya kulya pamo nge fyumbu, amataba, ifisabo, ne nama. Mulandu nshi? Batila imyengelele ilepaya utushishi utwingi utuleta amalwele, ukulenga ukuti uwashita ifyo fya kulya elwala amalwele yafuma mu fya kulya. Kabili kulenga ifya kulya ukwikala inshita ntali ukwabula ukubola.

Kwena, incenshi shitila ifya kulya tulya fifwile ukuba ifya busaka kabili tafifwile ukukokola. Lelo ni banga batekanya ukupekanya ifya kulya fisuma lyonse? Magazini wa Test atile abantu abengi bapoosa “amaminiti 10 ukupekanya umwikulo na maminiti 15 ukupekanya ica kulya ca kasuba no mulalilo.” Kanshi e mulandu wine abantu abengi batemenwa ifya kulya fyaipikilwa kabela kabili ifingekala inshita ntali. Lelo bushe ifya kulya bapishamo imyengelele fyaliba fye bwino?

Mu 1999, akabungwe ka World Health Organization kasabankenye ukufwailisha kwacitilwe ne bumba lya ncenshi ukufuma ku fyalo ifingi. Basangile ukuti ifya kulya bapishamo imyengelele “fyaliba fye bwino kabili fya mulyo.” Abatila ifi fya kulya fyaliba fye bwino bapashanya ukupisha imyengelele mu fya kulya ku kuwamya insalu sha kukaka pa cilonda—ukucitwa ukubomfya imyengelele—nelyo ukupisha ifipe muli cimashini ca malaiti ico babomfya pa kubebeta ifipe pa cibansa ca ndeke. Lelo, abalengulula bakosapo fye ukusosa ati ukupisha imyengelele mu fya kulya kulacefya umulyo wa fya kulya kabili kuti mwaba amafya yashaishibikwa pali nomba.

Ifya Kulya Fyaalulwa

Napapita inshita nomba ukutula apo abasambilila ifya mfyalo batendekele ukufumya imfyalo mu cibumbwa cimo no kubika mu cibumbwa cimbi ica musango umo wine. Lelo, muno nshiku abasambilila ifya mfyalo kuti bacita ifyacilapo. Ku ca kumwenako, kwaba amatunda (amastrawberry) na tomato ifyaalulwa ukubomfya imfyalo shafuma kwi sabi, ukulenga ifi fisabo ukukanaonaika ilyo kwatalala sana.

Kwaba ifingi ifyo balanda ku kutasha nelyo ukusuusha uyu musango wa fya kulya.b Abatemwa ifi fya kulya batila uyu musango waliba bwino kabili walyanguka ukucila inshila shibomfiwa isha kuliminamo ifimenwa, ukuti ulafwa ukusombola ifingi no kucefya ifipowe. Lelo bushe ifi fya kulya fyaliba fye bwino?

Icitabo calelanda pa fya kulya fyaalulwa nga fyaliba bwino nelyo iyo calilembelwe ne bumba lya basayantisti abaleimininako abasoma ba mu England na United States pamo na ba ku Brazil, China, India, Mexico, ne fyalo fimbi ifipiina. Ici citabo casabankanishiwe mu July 2000, catile: “Ukufika pali nomba, ukucila pa mahekita amamilioni 30 aya fya kulya fyaalulwa yalilimwa kabili takwaba amalwele yakuma abantu ayasangwa ayalengwa ne fi fya kulya nelyo ifyo bapanga ukufuma kuli ifi fya kulya.” Mu ncende shimo ifi fya kulya fimonwa ukuti fyaba fye bwino nge fya kulya fimbi ifyo abantu abengi basumina ukuti fyaba fye bwino.

Lelo, kumbi balafitwishika. Mu Austria, Britain, na France, bamo balatwishika nga nshi ifi fya kulya. Umwina Denmark waba mu fikansa fya calo alandile pa fya kulya fyaalulwa ukutila: “Kwaba imisango imo iya fya kulya iyo tushatemwa fye.” Abalengulula ifi fya kulya nabo balepusha ifipusho kabili balanda na pa mafya ifi fya kulya fingaleta ku bantu.

Basayantisti bamo batila ifya kulya fyaalulwa e lyo fye filetendeka no kuti ukwesha na kumbi kulekabila ukucitwa pa mafya fingaleta ku balya ifi fya kulya. Ku ca kumwenako, akabungwe ka British Medical Association katila ukwalula ifya kulya kuti kwaleta ubusuma ubwingi nga nshi ku bantu. Lelo, kasosa no kuti fimo ifisakamika—pamo nga malwele yengafuma muli ifi fya kulya—filanga ukuti “ukufwailisha na kumbi kulekabila ukucitwa.”

Ukusala Bwino mwe Bene

Mu fyalo fimo, ifya kulya nalimo amapesenti 80 ifyo abantu balya filalulwa. Ilingi line kwaba imiti ibomfiwa ku kuwamyako imyumfwikile ne mimonekele ya fya kulya, kabili pa kuti fileikala inshita ntali. Na kuba, ulupapulo lumo lwatile “ifya kulya ifingi, pamo nga ifishakwata sana amafuta, ifya kulya fyaanguka, ne fya kulya fyaanguka ukupekanya no kulya, te kuti fibeko ukwabula imiti babikamo.” Kabili mu fya kulya fya musango yo kuti mwaba ne fyo bayalula.

Pa myaka iingi, ubulimi mwi sonde lyonse bucitwa mu nshila isho abantu abengi bamona nge shabipa. Ukubomfya imiti yakwata sumu e ca kumwenako cimo. Kabili, abapanga ifya kulya balabomfya imiti iyo nalimo yalwalike bamo abashita ifyo fya kulya. Bushe inshila shipya babomfya pa kupekanya ifya kulya shalibipa ukucila iyi misango baliminamo? Nangu fye ni ncenshi te kuti shisuminishanye ifya kwasuka ici cipusho. Na kuba, ifyo basayantisti abengi bashimika filatungilila nelyo ukusuusha uyu mulandu kabili fimoneka kwati filenga abantu ukusumina ifyalekanalekana.

Pa mulandu wa kumona ukuti takwaba ishila bengakaninamo ifya kulya bapanga ukubomfya inshila sha muno nshiku nelyo pantu bamona ukuti ifintu fimbi fyalicindama ukucila pa fya kulya, abantu abengi lelo basala ukukanasakamana pa fya kulya. Lelo, bambi balisakamikwa sana. Cinshi mwingacita nga imwe no lupwa lwenu tamushininkishe pa kulya ifya kulya fimoneka nge fyaalulwa nga nshi ukubomfya inshila shipya ishiliko lelo? Kuli ifyo mwingacita, fimo ifili mu cipande cikonkelepo. Lelo, intanshi kuti caba bwino ukushininkisha ukutila tulemona bwino uyu mulandu.

Ukusunga bwino ifya kulya kwaba ngo kucingilila ubumi. Takwaba inshila pali nomba iyo twingabelamo abapwililika. Ukulingana na magazini wa ku Germany uwa natur & kosmos, nangu fye ni ku bantu abaishibikwa ukuti balyangwa sana ku kusala no kupekanya bwino ifya kulya, ilingi tabapoosako amano ku fya kulya fisuma. Icingawamina umuntu umo umbi kuti camubipila. Bushe kanshi teti ciwame ukulatontonkanya bwino pali uyu mulandu no kukanafwaya ifyacilamo?

Kwena, Baibolo taitweba ifyo tufwile ukucita pa fya kulya fya muno nshiku. Lelo, ilatweba pa mibele tufwile ukukwata iikatwafwa muli uyu mulandu. Abena Filipi 4:5 batila: “Icongwe cenu cishibikwe ku bantu bonse.” Icongwe kuti catwafwa ukupingula bwino no kukanatontonkanya pa fyacilamo. Kuti catwafwa ukukanaeba bambi ifyo bafwile ukucita ne fyo bashifwile ukuti ukukuma ku fya kulya. Kabili kuti catwafwa ukukanaipoosa mu kulanshanya kwa fye kabili ukupaatukanya na bambi abashiletontonkanya nge fyo tuletontonkanya pali uyu mulandu.

Kwena, tufwile ukusumina ukuti amafya ayengi ayafuma ku fya kulya tayalenga sana ukukansana. Bushe mafya nshi yamo, kabili finshi mwingacita pa kuicingilila?

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 4]

Bushe abashita ifya kulya balakumwa ku miti iikusha ifintu bwangu na ilya ipaya utushishi iyo balisha ing’ombe?

[Icikope pe bula 6]

Caliba bwino ukubelenga bwino utupepala tuba pa fya kulya

[Icikope pe bula 7]

Mwaba ubusuma ubwingi mu kushita lyonse ifya kulya fishakokwesha

Ifya Kucingilila Ifya Kulya Mulya

BUSHE ukulya kwalibipa? Ifipendo fimo kuti fyamulenga ukusumina ukutila kwalibipa. Ukulingana na kabungwe ka World Health Organization (WHO), abantu nalimo amamilioni 130 mu ncende ya ku Bulaya iyangalilwa na ba WHO balalwala cila mwaka ku malwele yaletwa ne fya kulya. Mu United Kingdom mweka, mu 1998 bashimike ukuti abantu ukucila pali 100,000 baliile ifya kulya fishali bwino—ukulenga abantu 200 ukufwa. Batunganya ukuti mu United States, abantu nalimo amamilioni 76 balalwala cila mwaka pa mulandu wa malwele yalengwa ne fya kulya kabili pali aba, 325,000 balabateka mu cipatala kabili 5,000 balafwa.

Calyafya ukwishiba bwino ifyo caba mu calo conse. Lelo, ba WHO bashimika ukuti mu 1998, abantu nalimo 2,200,000 bafwile ku malwele ya kupolomya—kabili pali aba 1,800,000 bali bana abanono. Bashimike no kuti: “Abengi pali aba, bafwile pa mulandu wa kulya ifya kulya fyakowela no kunwa amenshi yakowela.”

Ifi fipendo kuti fyamoneka ukukulisha. Lelo bushe ifipendo fifwile ukumulenga ukusakamikwa nampo nga ifya kulya fyenu fili bwino nelyo iyo? Awe. Moneni ica kumwenako na cimbi. Mu Australia, cila mwaka abantu 4,200,000 balalwala pa mulandu wa fya kulya—nangu tutile fye abantu nalimo 11,500 cila bushiku! Nomba ifi fipendo kuti fyaumfwika ifikalamba sana. Lelo tontonkanyenipo na kabili. Abena Australia balya imiku amabilioni 20 cila mwaka; nomba pali iyi miku amapesenti fye 20 e yalengele ukulwala. E co kuti twatila, amafya yengafuma mu fya kulya yanono sana.

Lelo, amafya e ko yaba kabili ici ca bulanda nga nshi. Cinshi cilenga ifya kulya ukulwalika abantu, kabili cinshi mwingacita ku kucefyako amafya?

Ifilenga Amalwele Yafuma mu fya Kulya

Amalwele ayengi kuti yapishiwa mu fya kulya, e kutila ukucila pa malwele 200, e fyasosele ulupapulo lutila Emerging Infectious Diseases. Lelo utushishi tulenga amalwele yonse aya te twingi sana. Dokota Iain Swadling, uupeela ifyebo pa fya kulya uwaba mu kabungwe ka International Food Information Service, atile amalwele ayengi nga nshi ayafuma mu fya kulya yalengwa “nalimo ne misango ishafika na kuli 24” iya tushishi tunono nga nshi. Bushe utushishi tulenga amalwele twingila shani mu fya kulya?

Dokota Swadling alondolola inshila shisano umo ifya kulya fikoweshiwa, e kuti: “Ukulya ifya kulya ifishaipikwa ifili ne fiko; abantu abalwele ukupekanya ifya kulya; ukukanakwata umwa kusungila ifya kulya umusuma pamo no kupekanya ifya kulya ilyo kushele amaawala ayengi ukuti mulye; ukukowesha ifya kulya pa kufipekanya; ukukanaipikisha nelyo ukukanakafya sana ifya kulya.” Nangu ifi twalanda kuti fyaumfwika ifya kusakamika, nafikwata ilyashi ilisuma nga nshi. Amalwele ayengi ayalengwa ne fya kulya kuti yacincitilwa. Pa kumona ifyo mwingacita pa kushininkisha ukutila ifya kulya fyenu fili bwino, moneni umukululo pa mabula 8 na 9.

Ukusala Bwino

Pa mulandu wa mafya na masakamika ya fya kulya, abantu abengi muno nshiku bapingulapo ukupoosako inshita pa kushita, ukupekanya, no kulya ifya kulya fishakokwesha. Nga kuti mwatemwa ukucita cimo cine, fwayeni amatuuka nelyo imishiika mu ncende mwikala uko bashitisha ifya kulya fishakokwesha kabili ifyo bashayalula. Icitabo cimo icipanda amano pa fya kushita cilondolola ati: “Abantu abengi abashita bafwaya ukumonana na baleta ifya kulya—nampo nga ni pa mishiika besula umuku umo mu mulungu [apo bashitisha ifya kulya fishakokwesha] nelyo uko fifuma—pa kuti bengashita ifya kulya ifishilakokwesha no kumona imipangilwe ya fya kulya no ko fyafumine.” Ici kuti cayafwa ilyo muleshita inama.

Kabili, kuti caba bwino ukushita ifilyo ku ncende mwabela inshita fisangwa, pantu e lyo fingaba bwino sana. Lelo, ishibeni ukuti ilyo mwacita ici, tamwakakwate sana ifisabo ne misalu iingi ifya kusalapo umwaka onse.

Bushe mufwile ukulya fye ifya kulya bashabikamo muti? Umuntu umwine e ufwile ukuisalila. Kwaba abantu abengi abatemwa ifya kulya fya musango yo, bamo pa mulandu wa kukanatemwa inshila shipya balebomfya mu kupanga ifya kulya. Lelo te bonse basumina ukuti ifya kulya fya musango yo fyaliba bwino.

Te mulandu no musango wa fya kulya mwasala, mulebebeta bwino ifyo mwashita. Incenshi imo, iyo balandile mu nyunshipepala ifuma cila mulungu iyo beta Die Zeit, atile: “Abashita balolesha fye pa mutengo wa fya kulya ilyo baleshita.” Kwena ukufwaya ifya mutengo wanakako cisuma, lelo mulebebeta ne fyaba muli ifyo fya kulya. Batunga ukuti abantu bamo abashita ifya kulya mu fyalo ifikankaala tababelenga pa fyalembwa pa tupepela tuba pa fya kulya. Kwena, ca cine ukutila mu fyalo fimo utu tupepala tatuba bwino sana. Lelo nga mulefwaya ifya kulya fisuma, lyena tukuteni ukubebeta ifyaba muli ifyo fya kulya.

Te mulandu no musango wa fya kulya mwasala, nalimo mukakabila ukwaluka limo limo, ukulingana ne fyo caba ku calo mwikala. Ku bantu abengi muno nshiku, ici te kuti cicitike kabili ukufwaya fye ukushininkisha ukutila balelya fye ifya kulya ifyaba bwino monse fye kuti kwaba ukwa mutengo nga nshi, ukusenda sana inshita, no kulenga amafya.

Bushe muleti uku kulanda pa filecitika muno nshiku kulengulula? Kwena kuli fye bwino. Lelo, ilyashi lisuma lya kuti nomba line fye ifintu fikaaluka no kuwama nga nshi.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 8]

Ifya Kucingilila Ifya Kulya Ku Tushishi Tuleta Amalwele

■ Sambeni. Shininkisheni ukusamba ku minwe na menshi yakaba na sopo ilyo mushilatendeka ukupekanya ifya kulya. Lyonse mulesamba ku minwe nga mwafuma ku cimbusu, ilyo mwapwa ukusakamana nelyo ukuwamya umwana (pamo ngo kumufula amatebela nelyo ukumuwamya pa mona), nelyo nga mwafuma mu kwikata inama yonse, kumo ne sho muteka mu ng’anda. Samfyeni ifipe fyonse, ifya kuputwilapo, na pa muulu wa kabati na menshi ya kaba umuli sopo ilyo mwapwa ukupekanya ifya kulya—maka maka pa numa ya kwikata inama ibishi, inkoko, nelyo isabi. Magazini ya Test itila “samfyeni ifisabo no musalu mu menshi ya cifulefule,” ku kufumyako utushishi ne miti. Ilingi line, ukuuba ifya kulya no kufiipika e nshila yawamisha iya kuwamishamo ifilyo. Nga ni letesi na kabeji fyena kuti mwafumyako fye amabuula ya ku nse no kupoosa.

■ Ipikeni sana. Nga ifya kulya fyakabisha ilyo muleipika, nangu fye pa nshita inono, utushishi tonse kuti twafwa. Inkoko yena ifwile ukwipikwa sana. Ifya kulya mulekafya na fyo fifwile ukukaba sana. Mwilalya inkoko, amani nelyo isabi ifishipile sana.

■ Mwilabika ifya kulya pamo. Te kwesha ukubika inama, inkoko nelyo isabi ifibishi pamo ne fya kulya fimbi—ilyo muleshita, ilyo mwafibika, na lintu mulepekanya. Mwileka amenshi ya munani umo ukutonena ku munani umbi. Kabili, te kwesha ukubika ifya kulya fyaipikwa pa mbale apaciba inama ibishi, isabi nelyo inkoko, kamo fye nga iyo mbale mwaciisamfya sana na menshi yakaba umuli sopo.

■ Sungeni bwino ifya kulya. Furigi kuti yaafwa ukucilikila utushishi tulenga amalwele ukukanafula, lelo ifwile ukutalala amadigiri 4. Furigi ifwile ukutalala amadigiri -17. Mulebika mu furigi ifya kulya fingabola ilyo pashilapita amaawala yabili. Nga mwapekanishisha calimo ifya kulya ilyo inshita ishilafika, kupikenipo pa kuti balunshi tabekelepo.

■ Cenjeleni ilyo mulelya ku nse. Bamo batungile ukutila, amalwele ayengi ayapishiwa mu fya kulya mu fyalo fimo ifikankaala yafuma mu fya kulya fipikwa no kushitwa kumbi. Shininkisheni ukutila icifulo conse ico bashitishako ifya kulya ico mwayako cili ica busaka ukulingana ne fyo ifunde lifwaya. Shiteni inama iipikwe bwino. Ukukuma ku fya kulya fya kushita no kulila kumbi, shininkisheni ukufilya ilyo pashilapita amaawala yabili apo mwafishitila. Nga papita inshita ikalamba, fikafyeniko sana.

■ Pooseni ifya kulya muletwishika. Nga muletwishika nampo nga ifya kulya fimo fili bwino nelyo nafyonaika, cawama ukupoosa no kukanalwala. Kwena, te cisuma ukonaula ifya kulya fisuma. Lelo, ukulwala pa mulandu wa kulya ifya kulya ifibi kwena kwabipa no kucila.

[Abatusuminishe]

—Ifyebo ifingi fyafumine mu lupapulo lutila Food Safety Tips, ulwafuma ku kabungwe ka Food Safety Technology Council mu United States.

Ifya Kulya Fisuma Kuli Bonse

UKULYA ifya kulya fisuma kulawama nga nshi. Lelo nge fyo tumwene, ifya kulya fya musango yo te lyonse cayanguka ukufisanga. Cimbi icabipisha ca kuti abantu iminshipendwa bakwata fye ifya kulya ifinono ica kuti tabasakamana nampo nga ifya kulya fyabo fili fye bwino kabili ifya mulyo. Bangwa fye ku kusanga ifya kulya fyalinga pa kutila befwa ku nsala. Bushe kuti twatila nalimo ni Lesa e wafwaile ukutila ifintu fibe fi?

Tontonkanyeni. Ilyo Lesa abikile umwaume no mwanakashi pe sonde, bushe pali icali no kubalenga ukusakamikwa pa fya kulya? Awe nakalya! Ibuuku lya mu Baibolo ilya Ukutendeka litila: “Yehova Lesa ameseshe mu mushili no muti onse uo bengatemwo kumona kabili uwawama ku kulya.” (Ukutendeka 2:9) E co Adamu na Efa balikwete ifya kulya fisuma ifyalekanalekana kabili ifingi. Lesa uwabalengele alishibe bwino ifya kulya balekabila; kabili alishibe ne cali no kubaletela insansa. Kwena, tatwaba mwi bala lya Edene. Lelo bushe Lesa alyalula ubufwayo bwakwe ku bantunse ne sonde?

Twalikwata ifingi ifya kutulenga ukusumina ukuti nomba line pe sonde pakaba ifya kulya fya mulyo, ifisuma, kabili ifingi! Ukusumina ici kuti kwatwafwa sana ukutontonkanya bwino pa kukwata ifya kulya fisuma lelo. Isubilo lya musango yo, nga lyaba ilya cine cine kabili ilyakosa, kuti lyatwafwa ukukanaba bankosamutwe nelyo ukwelenganya ifyacilamo.

Mulandu nshi twingacetekela ukuti ifintu fyalaswa fyaluke? Abasambi bapimpa aba Cebo ca kwa Lesa balishiba ukutila tuleikala mu “nshiku sha kulekelesha” isha buno bwikashi. Amano ya bantunse e yatungulula buno bwikashi, amano ayashashininkishiwa mu mbali ishingi isha mikalile kabili aya kweshaesha fye. Ukukuma ku nshila babomfya pa kupanga ifya kulya, kwaliba ukutwishika nampo nga shaliba fye bwino nelyo kuti shaleta amafya. Ukutwishika kwa musango yo kulenga umwenso, ukukanaumfwana, no kukanaikatana.—2 Timote 3:1-5.

Kalenga wa bantunse alaya ukupyanika ubwikashi bupya pa bulipo nomba. Ubufwayo bwakwe ubwa pa kubala—ubwa kuti isonde lyonse libe paradise ukupala ibala lya Edene, umwaba abantunse ba nsansa kabili aba bumi busuma—bukafishiwapo. Lyene amaka yekatanya aya mano yapwililika aya kwa Lesa yakesula mwi sonde. (Esaya 11:9) Amano ya bantunse ayashafikapo te yakalatungulula. Ubwikashi bupya ubukapangwa na Lesa bukafumyapo ukutwishika konse pa fya kulya. Bushe tamuli amano ukutila Lesa uwalengele abantunse kuti aishiba ne fya kulya tukabila?

Ifya Kulya Fyafikapo Ukufuma Kuli Kalenga

Muli Baibolo mwaba ukusesema kwa cine cine ukulanda ifyo imikalile ikaba mu bwikashi bupya ubuli ku ntanshi. Kasesema Esaya alembele ati: “[Lesa] akapeele mfula ya mbuto shenu, isho mukatanda mu mushili; ne ngano, icibwesha ca mu mushili, shikabe shalelema kabili ishateketa. Muli ubo bushiku ifitekwa fyenu fikamemo mulemfwe wa mu mpanga iyapabuka; ing’ombe shilume ne mpunda shilume ishilimo mushili shikalye calungwamo umucele, ifyaulushiwa ku mpampa no mutunkulo.”

Ukusesema kwa kwa Esaya kabili kwatila: “Yehova wa milalo akacitile nko shonse umutebeto wa fya mafuta, umutebeto wa myangashi ya pa fisekwa, ifya mafuta ifyaisulamo ubufyompo, imyangashi ya pa fisekwa iyalengululwa.” Baibolo wa The New American Bible ipilibula amashiwi ya kulekelesha ati, “umutebeto wa fya kulya fisuma no mwangashi usuma.”—Esaya 25:6; 30:23, 24.

Bushe mwatemwa aya mashiwi? Ukusesema kwa kwa Esaya kutulaya ukutila bonse abakatekwa mu bwikashi bupya ubwa kwa Lesa bakakwata ifya kulya ifingi. Bushe fikaba ifisuma? Ukwabula no kutwishika. Ukusesema kumbi kutulaya ukuti abantu ba kwa Lesa “bakekalo muntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe, kabili mwi samba lya mukunyu wakwe, tapakabe na wa kututumya.” (Mika 4:4) Umutelelwe wa musango yo ukabako ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa ubwa bu Mesia bukalateka, ubukatendeka ukuteka isonde nomba line fye. (Esaya 9:6, 7) Takwakabe na kabili ukutwishika nampo nga ifya kulya fili bwino nelyo iyo.

[Amashiwi pe bula 12]

Nomba line pe sonde pakaba ifya kulya fya mulyo, ifisuma, kabili ifingi

[Icikope pe bula 10]

Lesa alaya ifya kulya fisuma kabili ifya mulyo ku bantu bonse