UWAFWILWA umo alembo kuti: “Ilyo nali umunono mu England, nasambilishiwe ukukanalangisha ukuyumfwa kwandi pa bantu. Ndeibukisha tata, uwali kale umwaume wa mu fita, ukusosa kuli ine ilyo asumenye ameno incecete ukuti, ‘Wilalila!’ lintu icintu cimo cankalifye. Nshileibukisha nampo nga mayo alitalile afyompapo nelyo ukukumbatila uuli onse uwa ifwe fwe bana banono (twali bane). Nali ne myaka ya bukulu 56 lintu namwene tata afwa. Naumfwile ukulufya ukukalamba. Lelo, pa kubalilapo, nshali na maka ya kulila.”

Mu ntambi shimo, abantu balalangisha ukuyumfwa kwabo apabuuta. Nampo nga bali aba nsansa nelyo aba bulanda, bambi baleshiba ifyo baleyumfwa. Pa lubali lumbi, mu mbali shimo isha calo, maka maka ku kapinda ka ku kuso aka ku Bulaya na Britain, abantu, ukucilisha abaume, babeleshiwa ukufisa ukuyumfwa kwabo, ukushimaisha inkuntu shabo. Lelo lintu wapita mu kulufya uwatemwikwa, bushe mu nshila imo caliba icalubana ukulangisha ubulanda bobe? Cinshi cintu Baibolo isosa?

Abo Abalilile Muli Baibolo

Baibolo yalembelwe ku baHebere aba mu citungu ca ku kabanga ka Mediterranean, abali bantu baleilumbulwila. Yakwatamo ifya kumwenako fya bantu abo abalangishe ubulanda bwabo apabuuta. Imfumu Davidi yalooseshe ukulufya kwa mwana wa iko uwaipaiwe Amnone. Na kuba, ‘alilile ukulila kukalamba nga nshi.’ (2 Samwele 13:28-39) Alooseshe fye ne mfwa ya mwana wakwe uwa kufutika Abishalomu, uwali naesha ukutaasha bumfumu. Ubulondoloshi bwa Baibolo butwebo kuti: “Awe imfumu [Davidi] yalitenkene, yalanina yalaya ku ŋanda ya pa mutenge, no kulila: e fyo yatile mu kuya kwa iko, We mwana wandi Abishalomu! we mwana wandi, mwana wandi Abishalomu! Iye, nga ine napeelwo kufwila iwe, we Abishalomu, umwana wandi, umwana wandi!” (2 Samwele 18:33) Davidi alooseshe ifingaloosha wishi uuli onse umutuntulu. Kabili yalifule miku iyo abafyashi batontonkanya ukuti kanshi nga e bafwile mu cifulo ca bana babo! Cimoneka icishili ca cifyalilwa nga nshi ku mwana ukufwa pa ntanshi ya mufyashi.

Ni shani fintu Yesu ayankwileko ku mfwa ya kwa cibusa wakwe Lasaro? Alililile lintu alepalamina ku nshishi yakwe. (Yohane 11:30-38) Pa numa, Maria umwina Magadala alililile ilyo alepalamina ku nshishi ya kwa Yesu. (Yohane 20:11-16) Ca cine, Umwina Kristu uwakwata ukumfwikisha kwe subilo lya Baibolo ilya kubuuka taloosha ica kuti te kuti asansamushiwe, filya bamo bacita abashakwata icishinte ca mu Baibolo icaumfwika ica fisumino fyabo ukulosha ku mibele ya bafwa. Lelo ngo muntunse uwakwata ukuyumfwa ukutuntulu, Umwina Kristu wa cine, nelyo fye mu kuba ne subilo lya kubuuka, alomfwo bulanda kabili alaloosha pa kulufya umutemwikwa uuli onse.—1 Abena Tesalonika 4:13, 14.

Ukulila Nelyo Ukukanalila

Ni shani pa lwa kwankulako kwesu ilelo? Bushe ulacisanga icakosa nelyo ica kulenge nsoni ukulangisha ukuyumfwa kobe? Cinshi cintu ifiŋombe fitasha? Imimwene yabo iya muno nshiku ilingi line isuminishanya fye na mano ya pa kale aya Baibolo ayapuutwamo. Fitila tulingile ukulangisha ubulanda bwesu, te kunyanyantila bwene. Ici citucinkulako ulwa baume ba busumino aba pa kale, pamo nga Yobo, Davidi, na Yeremia, abo ukulumbulula kwabo ukwa bulanda kusangwa muli Baibolo. Mu kushininkisha tabashinshibalike ukuyumfwa kwabo. Muli ifyo, tacaba ica mano ukuitalusha ukufuma ku bantu. (Amapinda 18:1) Kwena, ukuloosha kulangishiwa mu nshila shapusanapusana mu ntambi shapusanapusana, na kabili ukushintilila pa fisumino fya butotelo ifyayanana.a

Ni shani nga ca kuti wayumfwa ngo ulefwaya ukulila? Caba lubali lwa cifyalilwa ca buntunse ukulila. Ibukisha na kabili pa nshita ya mfwa ya kwa Lasaro, lintu Yesu ‘ashinshimukile mu mutima wakwe no . . . kulile ifilamba.’ (Yohane 11:33, 35) Muli ifyo alangishe ukuti ukulila kwankulako kwa cifyalilwa ku mfwa ya mutemwikwa.

Ici cafwilishiwa mu mulandu wa kwa nyina umo, Anne, uyo uwalufishe akanya kakwe ka Rachel kuli SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). Umulume wakwe alandilepo ukuti: “Ica kupapusha cali ca kuti atemwa Anne nelyo ine tatwalilile pa cililo. Uuli onse umbi alelila.” Kuli ici, Anne ayankwileko ukuti: “Ee, lelo nalilililako ifwe bonse babili imiku ne miku. Ndemona mu cituntulu camponeshe pa musao imilungu inono pa numa ya busanso, lintu mu kupelako nali neka kasuba kamo mu ŋanda. Nalilile kasuba konse. Lelo ndetunganya calingafwile. Naliyumfwileko bwino. Nali no kuloosha ukulufya kwa kanya kandi. Mu cituntulu nalisumina ukuti ulingile ukuleka abantu abali no bulanda ukulila. Nangu ca kuti caba kwankulako kwa cifyalilwa kuli bambi ukusoso kuti, ‘Mwilalila,’ ico mu cituntulu tacafwa.”

Fintu Bamo Bankulako

Ni shani fintu bamo bayankulako lintu babongololwa ku mfwa ya mutemwikwa? Ku ca kumwenako, languluka Juanita. Alishiba ifyo cumfwika ukulufya akanya. Aali napoosa amafumo imiku isano. Nomba ali ne fumo na kabili. E co lintu ubusanso bwa muli motoka bwamupatikishe ukuteekwa mu cipatala, cili icaumfwika ukuti aali uwasakamikwa. Imilungu ibili pa numa alikomenwe fumo—ukwabulo kukumanya imyeshi. Mu kwipipa pa numa Vanessa munono alifyelwe—ukufina ukucila fye panono pa makilogramu 0.9. “Nali uwacankwa icibi,” e fibukisha Juanita. “Mu kupelako nali nacifyashi!”

Lelo insansa shakwe shali sha pa kashita akepi. Inshiku shine pa numa Vanessa alifwile. Juanita ebukisho kuti: “Nayumfwile uwabulwamo akantu nga nshi. Bunacifyashi bwandi bwalipokelwe ukufuma kuli ine. Nayumfwile uwapelebela. Cali ca kukalifya ukubwela ku ŋanda mu muputule twapekanishishe Vanessa no kulolesha utwa kufwala namushitile. Pa myeshi inono iyakonkelepo, naleelenganya ubushiku afyelwe. Nshalefwaya ukubishanya no uli onse.”

Ukwankulako kwacishamo? Kuti pambi cabe cakosa kuli bambi ukumfwikisha, lelo abo, ukupala Juanita, abapitamo balondolola ukuti bakwete ubulanda pa kanya kabo kwati fye fintu bengaba no bulanda pa muntu uwaikeleko pa nshita yalepako. Inshita yalepa pa ntanshi umwana talafyalwa, basoso kuti, alatemwikwa ku bafyashi bakwe. Kulaba icikakilo caibela na nyina. Lintu kalya kanya kafwa, nyina ayumfwo kuti umuntu wa cine cine nalufiwa. Kabili ico e cintu bambi bakabila ukumfwikisha.

Fintu Ubukali no Kuyumfwo wa Mulandu Fingakwambukila

Nyina na umbi alumbulwile ukuyumfwa kwakwe lintu bamubikwilile imfwa ya mu kupumikisha iya mwana wakwe uwa myaka mutanda pa mulandu wa bulwele bwa ku mutima ubwa cifumanda. “Napitile mu kukonkana kwa kwankulako—ukutalalila, ukukanasumina, ukuyumfwo wa mulandu, no bukali ukulola ku mulume wandi na dokota pa kukanailuka ifyo imibele yakwe yali iyakakala.”

Ubukali kuti bwaba cishibilo na cimbi ica bulanda. Kuti pambi caba kufulilwa badokota na banasi, ukuyumfwa ukuti nga balicitile ifyafulilako mu kusakamana umuyashi. Nelyo kuti caba kufulilwa ifibusa na balupwa abo, cilemoneka kwati, balesosa nelyo ukucita ifintu fyalubana. Bamo bafulilwa uufwile pa kulekelesha ubutuntulu bwakwe ubwa bumi. Stella ebukisho kuti: “Ndeibukisha ukufulilwa umulume wandi pantu nalishibe ukuti nga calipuseneko. Ali nalwalisha, lelo alisuulile ukusoka kwa badokota.” Kabili inshita shimo shimo kulabako ukufulilwa uufwile pa mulandu wa fisendo ifyo imfwa yakwe ileta pa ushele.

Pa mulandu wa bukali, bamo bayumfwa aba mulandu—uko e kuti, kuti pambi baisenuka abene pantu bali abakalipa. Bambi balaipeela umulandu pa mfwa ya mutemwikwa wabo. “Nga tafwile,” e fintu baishinina, “nga ca kuti fye namupatikishe ukuya kuli dokota mu kwangufyanyako” nelyo “nga namupatikishe ukumonana na dokota umbi” nelyo “nga namupatikishe ukusakamana ubutuntulu bwakwe mu kuwaminako.”

Kuli bambi ukuyumfwa uwa mulandu kulacila apo, ukucilisha nga ca kuti umutemwikwa wabo afwile mu kupumikisha, ukwabulo kwenekela. Batampa ukwibukisha inshita lintu bafuliilwe uufwile nelyo lintu bapaashenye na wene. Nelyo kuti pambi bayumfwa ukuti mu cituntulu tabaali nga fintu baalingile ukuba ku muyashi.

Imibombele ya kumfwo bulanda iyaleepa iya banyina abengi yafwilisha incenshi ishingi shisosa, ukuti ukulufya kwa mwana kuletako umucene ubelelela mu bumi bwa bafyashi, ukucilisha kuli nyina.

Lintu Walufya Umwina Mobe

Ukulufya umunobe wa mu cupo kwaba musango na umbi uwa ca kukalifya, maka maka nga ca kuti bonse babili baletungulula ubumi ubwacincila capamo. Kuti capilibula impela ya musango wa bumi onse uo baleyakana, iya nyendo, incito, ifya kusekesha, no kushintilila pali umo no munankwe.

Eunice alondolola icacitike lintu umulume wakwe mu kupumikisha afwile ku lupumo lwa ku mutima. “Umulungu wa kubalilapo, nali mu mibele ya kutalalila kwa mu nkuntu, kwati nalilekele ukubomba. Nshali fye na maka ya kusonda nelyo ukununsha. Lelo, amaka yandi aya kupelulula yatwalilile mu nshila ya kuitalushako. Apantu nali no mulume wandi lintu baleesha ukumushikatalika ukubomfya CPR (inshila ya kupuupuutwilamo umutima na bapwapwa) ne miti, nshakumenye ifishibilo fya lyonse ifya kukanalolenkana ne mibele. Nangu ni fyo, kwaliko ukuyumfwa kwaluma ukwa kufulunganishiwa, kwati naletamba motoka alekunkulukila pa mukonko kabili takwali icili conse ningacita pa lwa cene.”

Bushe alililile? “Kwena nalililile, ukucilisha lintu nabelengele imyanda ya makardi ya ndoosha ayo napokelele. Nalilile pali imo imo iya yene. Calingafwile ukulolenkana ne nshita yasheleko iya kasuba. Lelo tapali nangu cimo icali no kwaafwa lintu libili libili naipushiwe ifyo naleyumfwa. Takuli kutwishika, nali uwa bulanda nga nshi.”

Cinshi cayafwile Eunice ukupula mu bulanda bwakwe? “Ukwabula ukwiluka cene, ukwabulo kwishiba nacitile ukupingulapo kwa kutwalilila no bumi bwandi,” e fintu asosa. “Nangu cibe fyo, icitwalilila ukunkalipa ni lintu naibukisha ukuti umulume wandi, uwatemenwe ubumi nga nshi, talipo ku kuipakisha bwene.”

“Wileka Bambi Ukulama . . .”

Bakalemba ba Leavetaking—When and How to Say Goodbye bapanda amano ukuti: “Wileka bambi ukulama fintu ulingile ukubomba nelyo ukuyumfwa. Imibombele ya kumfwo bulanda ibomba mu kupusanapusana kuli umo na umo. Bambi kuti pambi batontonkanya—no kukuleka wishibe ifyo baletontonkanya—ukuti nucishamo ukuloosha nelyo tauleloosha mu kufikapo. Beleeleko kabili suulako. Pa kwesha ukuipatikisha we mwine ukwingila mu cikombola icapangwa na bambi nelyo icapangwa no bwikashi mu cinkumbawile, utusha ukulunduluka kobe ukulola ku butuntulu bwa mu nkuntu ubwabukululwa.”

Kwena, abantu bapusanapusana babomba no bulanda bwabo mu nshila shapusanapusana. Tatuleesha ukutubulula ukuti inshila imo lyonse yaliwamapo ukucila imbi ku muntu uuli onse. Nangu cibe fyo, ubusanso bwimako lintu ukukutumana kwaingilila, lintu uwapumwa ku bulanda tali na maka ya kuba uwawikishiwa ku mibele ya cine cine. Lyene ukwaafwa kuti pambi kwakabilwa ukufuma ku fibusa fya cililishi. Baibolo itila: “Icibusa citemwa mu nshita yonse, kabili munyina afyalilwo kumanama.” E co te kwesha ukutiina ukufwaya ukwaafwa, ukulanda, no kulila.—Amapinda 17:17.

Ubulanda bwaba kwankulako kwa cifyalilwa ku kulufya, kabili tacalubana ku bulanda bobe ukuba ubwamonekesha kuli bambi. Lelo ifipusho fyalundwapo filekabila ukwasukwa: ‘Ni shani fintu ningekala no bulanda bwandi? Bushe ca cifyalilwa ukupita mu kuyumfwa uwa mulandu no bukali? Ni shani fintu ningabomba no ku kuyumfwa? Cinshi cinganjafwa ukushipikisha ukulufya no bulanda?’ Iciputulwa cikonkelepo cili no kwasuka ifyo fipusho ne fyalundwapo.

“NAUMFWILE ukutitikisha ukukalamba pali ine ukwa kushimaisha ukuyumfwa kwandi,” e fyalondolola Mike pa kwibukisha imfwa ya kwa wishi. Kuli Mike, ukushimaisha ubulanda bwakwe bwali e bwaume. Lelo pa numa aishileiluka ukuti alilubile. E co lintu cibusa wa kwa Mike alufishe wishikulu, Mike alishibe ica kucita. Asoso kuti: “Imyaka inono iyapitapo, nga namupampanshishe fye pa kubeya no kusoso kuti, ‘Shipa uli mwaume.’ Nomba namwikete pa kuboko no kusoso kuti, ‘Uyumfwe mu nshila iili yonse ulefwaya ukuyumfwilamo. Calakwaafwa ukubombapo. Nga ulefwaya mfumepo, nalafumapo. Nga ulefwaya mbepo, nalabapo. Lelo wiyumfwa uwa mwenso ukulumbulula ukuyumfwa.’”

MaryAnne na o wine ayumfwile ukutitikisha kwa kushimaisha ukuyumfwa kwakwe lintu umulume wakwe afwile. “Nali uwasakamikwa nga nshi pa lwa kuba ica kumwenako cisuma kuli bambi,” e fintu ebukisha, “ica kuti nshaisuminishe ne mwine ukukwata ukuyumfwa kwa cifyalilwa. Lelo mu kupita kwa nshita naishileishiba ukuti ukwesha ukuba uluceshi lwa bukose kuli bambi tacalengafwa. Natendeke ukupimununa imibele yandi no kusoso kuti, ‘Lila nga uli no kulila. Wiesha ukuba uwacilamo ukukosa. Cifumye muli iwe.’”

E co bonse babili Mike na MaryAnne batasha ukuti: Ileke we mwine ukuba no bulanda! Kabili balilungika. Mulandu nshi? Pantu ukumfwo bulanda e mpeemeno ikabilwa iya nkuntu. Ukufumya ukuyumfwa kobe kuti kwailululako ukutitikisha uli na ko. Ukulumbulula kwa cifyalilwa ukwa nkuntu, nga ca kuti kwasaakana no kumfwikisha ne fyebo fyalungikwa, kukuleka ukubika ukuyumfwa kobe mu mimwene yalinga.

Kwena, te onse uulangisha ubulanda mu nshila imo ine. Kabili ifya kusangwilako fya musango yo ifya nampo nga umutemwikwa afwile mu kupumikisha nelyo imfwa yaishile pa numa ya kulwalilila kuti pambi fyakwata ukusonga pa kwankulako kwa mu nkuntu ukwa bashele aba mweo. Lelo icintu cimo cimoneka ukuba icashininkishiwa: Ukunyanyantila ukuyumfwa kobe kuti caba ica kucena lwa ku mubili na lwa mu nkuntu. Caliba icacilapo ubusuma ukufumya ubulanda bobe. Shani? Amalembo yakwatamo ukupanda amano kubomba.

Ukufumya Ubulanda—Shani?

Ukulanda kuti kwaba ca kwaafwa ukwilulula. Ukukonka pa mfwa ya bana bakwe bonse ikumi, pamo pene no tuyofi tumbi utwa pa lwakwe, icikolwe ca pa kale Yobo atile: “Ine ninkankamana ku mweo wandi; ndeleka [IciHebere, “ukukakula”] kutwalilile ukuŋwinta kwandi; ndesosa mu kulunguluka kwa ne mwine.” (Yobo 1:2, 18, 19; 10:1) Yobo taali na kutwalilila ukushinshibika ukuŋwinta kwakwe. Alekabila ukukakula kwene; ali no ‘kusosa.’ Mu musango umo wine, kalemba wa fyangalo umuNgeleshi Shakespeare alembele muli Macbeth ukuti: “Lumbulula ubulanda bobe; ubulanda ubo bushilumbululwa butootoosha ku mutima wafinininwa kabili butungulula wene ku kutobeka.”

E co ukulanda pa lwa kuyumfwa kobe kuli “cibusa” uyo akakutika mu kutekanya kabili mu kulangulukilako kuti kwaletako icipimo ca kutauluka. (Amapinda 17:17) Ukubika ifyo ulepitamo no kuyumfwa mu mashiwi ilingi line kulacilenga ukuba icayangukilako ukumfwikisha fyene no kubomba na fyo. Kabili nga ca kuti komfwa na o wine muntu wafwilwapo uwabomba no kulufya kwakwe kwine mu kufumamo cimo, kuti pambi waba na maka ya kutolamo imitubululo ibomba pa lwa fintu wingabombapo. Lintu umwana wakwe afwile, nyina umo alondolwele umulandu cabelele ica kwaafwa ukulanda ku mwanakashi umbi uwalolenkenepo no kulufya kwapalako ukuti: “Ukwishiba ukuti umuntu umbi alipitapo mu cintu cimo cine, kabili afuminemo fye umutuntulu, no kuti acili fye bwino kabili aletungulula fye ubumi ubutuntulu na co cine cali ca kukoselesha kuli ine.”

Ni shani nga ca kuti tauyumfwa bwino ukulanda pa lwa kuyumfwa kobe? Ukukonka pa mfwa ya kwa Shauli na Yonatani, Davidi ashikile ulwimbo lwa bulanda ulwa nkuntu shikalamba umo apongolwele ubulanda bwakwe. Uku kushika kwa ndoosha mu kupelako kwaishileba ulubali lwa calembwa ce buuku lya Baibolo ilya Samwele wa Cibili. (2 Samwele 1:17-27; 2 Imilandu 35:25) Mu kupalako, bamo bacisanga icayangukilako ukuilumbulwila abene mu kulemba. Mukamfwilwa umo acitile lipoti ukuti aali no kulemba ukuyumfwa kwakwe kabili lyene inshiku shimo pa numa ukubelenga ifintu aali alembele. Asangile ici ukuba ica kwilulwilamo ca kwaafwa.

Nampo nga ni mu kulanda nelyo mu kulemba, ukulanshanya ukuyumfwa kobe kuti kwakwaafwa ukufumya ubulanda bobe. Na kabili kuti kwakwaafwa ukufumyapo ukukanaumfwana. Nyina uwafwilwa alondolola ukuti: “Ine no mulume wandi twalyumfwilepo ulwa baupana bambi abalekene pa numa ya kulufya umwana, kabili tatwalefwaya ico ukutucitikila. E co inshita iili yonse twakalipe, ukufwaya ukufutukishanya, twali no kulanshanya cene. Ndemona mu cituntulu twalicililemo ukupalamana ukupitila mu kucite fyo.” Kanshi, ukuleka ukuyumfwa kobe ukwishibikwa kuti kwakwaafwa ukumfwikisha ukuti nangula ca kuti kuti pambi muli mu kulufya kumo kwine, bambi kuti pambi baumfwa ubulanda mu kupusanako—pa musenselo wabo abene kabili mu nshila yabo.

Icintu cimbi icingangushako ukufumya ubulanda caba kulila. Kwaliba “inshita ya kulila,” e fisosa Baibolo. (Lukala Milandu 3:1, 4) Mu kushininkisha imfwa ya untu twatemwa iletako inshita ya musango yo. Ukulukusha ifilamba fya bulanda cimoneka ukuba ulubali lwakabilwa ulwa mibombele ya kundapa.

Umukashana umo alondolola fintu cibusa wapalamisha amwaafwile ifya kubombapo lintu nyina afwile. Ebukisho kuti: “Cibusa wandi lyonse alebapo. Alelila na ine. Alelanda na ine. Naleba fye uwakakuka ne nkuntu shandi, kabili ico cali icakatama kuli ine. Nshali no kuba na nsoni pa lwa kulila.” (Mona Abena Roma 12:15.) Kabili taulingile ukuyumfwa uwa nsoni pa lwa filamba fyobe. Nga fintu tumwene, Baibolo yaisulamo ifya kumwenako fya baume ba busumino na banakashi—ukusanshako na Yesu Kristu—abo abalukwishe ifilamba fya bulanda apabuuta ukwabula ukulengwe nsoni ukwamonekesha ukuli konse.—Ukutendeka 50:3; 2 Samwele 1:11, 12; Yohane 11:33, 35.

Kuti pambi wasanga ukuti pa nshita imo inkuntu shobe shikaba ishishingasobelwa mu nshila imo. Ifilamba kuti fyakonkoloka ukwabula ukusoka kwakumanina ukwa mu kubangilila. Mukamfwilwa umo asangile ukuti ukuya ku matuuka ku kushita (icintu ico ilingi line alecita no mulume wakwe) kwali no kumulenga ukulila, ukucilisha lintu, mu cibelesho, abuulile ifipe ifyo umulume wakwe atemenwe. Utekanye. Kabili wiyumfwa ukuti ufwile ukushinshibika ifilamba. Ibukisha, fyaba lubali lwa cifyalilwa kabili ulwakabilwa ulwa kuba no bulanda.

Ukubomba no Kuyumfwa uwa Mulandu

Nga fintu cimwenwe mu kubangilila, bamo balayumfwa aba mulandu pa numa ya kulufya umutemwikwa mu mfwa. Ici kuti pambi caafwa ukulondolola ubulanda bwacilamo ubo umuntu wa busumino Yakobo ayumfwile lintu alengelwe ukusumino kuti umwana wakwe Yosefe alitaakaniwe ku “nama mbi.” Yakobo umwine e watumine Yosefe ku kuyamona bamunyina nga bali umutende. E co Yakobo mu kupalishako alicushiwe ku kuyumfwa uwa mulandu, pamo nga ‘Mulandu nshi natumine Yosefe eka? Mulandu nshi namutumine mu ncende isenyamo inama mpanga?’—Ukutendeka 37:33-35.

Napamo uyumfwa ukuti umulekelesha obe unono walisangwilileko ku mfwa ya mutemwikwa obe. Ukwiluka ukuti ukuyumfwa uwa mulandu—napamo nga kwa cine cine nelyo kwaelenganishiwa fye—kwaba kwankulako kwa cifyalilwa ku bulanda kuti kwaba kwa kwaafwa mu kwine kweka. Pano napo, wiumfwa ukuti ufwile ukusungilila uku kuyumfwa kuli we mwine. Ukulanda pa fintu uleyumfwa uwa mulandu kuti kwapayanya ukwilulukwa uko kukabilwa nga nshi.

Ba uwaibukila, nangula ni fyo, ukuti te mulandu na fintu twatemwa umuntu umbi, te kuti tulame ubumi bwakwe, kabili te kuti tucilikile “inshita ne ca mankumanya” ukufuma ku kuponena abo twatemwa. (Lukala Milandu 9:11) Pa mbali ya ico, ukwabulo kutwishika inkuntu shobe tashali ishabipa. Ku ca kumwenako, pa kukanamutwala kuli dokota mu kwangufyanya, bushe amapange yobe yali ya kuti umutemwikwa obe alwale no kufwa? Kwena iyo! Lyene bushe mu cituntulu uli uwa mulandu wa kulenga imfwa ya uyo muntu? Iyo.

Nyina umo asambilile ifya kubomba no kuyumfwa kwakwe uwa mulandu pa numa umwana mwanakashi wakwe afwile mu busanso bwa pa musebo. Alondololo kuti: “Nayumfwile uwa mulandu pa kuti nalimutumine. Lelo naishileiluka ukuti tacalimo ukupelulula ukuyumfwa muli iyo nshila. Tapali icili conse icalubene ukutuma wene na wishi ku kuyacita fimo. Cali fye mankumanya yabipisha.”

‘Lelo kuliko ifintu ifingi ifyo nanguluka ukuti kanshi nga nalisosele nelyo ukucita,’ e fintu pambi wingasosa. Ca cine, lelo ni ani uwa muli ifwe uwingasosa ukuti twaliba bawishi, banyina, nelyo umwana wapwililika? Baibolo itucinkulako ukuti: “Ifwe bonse tuipununa apengi. Umuntu nga taipununa mu kusosa, wene muntu uwapwililila.” (Yakobo 3:2; Abena Roma 5:12) E ico sumina icishinka ca kuti tawaba uwapwililika. Ukutwalilila ukutontonkanya kwa “kanshi nga” takwakalule icili conse, lelo kuti pambi calenga ukupuupuutuka kobe ukuba ukwakokomoka.

Nga ca kuti nukwata imilandu iituntulu iya kucetekelo kuti ukuyumfwa kobe uwa mulandu kuli kwa cine cine, te kwa kwelenganya fye, lyene languluka icintu cacilishapo ukukatama pali fyonse mu kutandula ukuyumfwa uwa mulandu—ukulekelela kwa kwa Lesa. Baibolo itwebekesha ukuti: “Amampuulu nga mwayamwensekesha, mwe Yehova, mwe Shikulu, ni ani uwingeminina? Pantu kuli imwe kwabo kulekelela.” (Ilumbo 130:3, 4) Te kuti ubwelele ku fyapita no kwalula icili conse. Nangu ni fyo, kuti walomba ukulekelela kwa kwa Lesa pa filubo fyapita. Lyene cinshi? Cisuma, nga ca kuti Lesa alaya ukulekelela ifilubo fyapita, bushe na iwe wine taulingile ukuilekelela we mwine?—Amapinda 28:13; 1 Yohane 1:9.

Ukubomba no Bukali

Bushe na kabili ulayumfwa uwakalipa panono, napamo ukufulilwa badokota, banasi, ifibusa, nelyo fye uufwile? Ishiba ukuti uku na ko kwankulako kwaseeka ku kulufya. Napamo ukukalipa kobe mu cifyalilwa cintu cendela pamo no kuyumfwa kobe ukwa kuba uwacenwa. Kalemba umo atile: “Ni pa kuba fye uwaibukila pa lwa bukali—te pa kubomba pali bwene lelo ukwishiba ukuti ulebumfwa—e lintu wingalubukako ku kwambukila kwa buko ukwa konaula.”

Na kabili kuti pambi caafwa ukulumbulula nelyo ukulanda pa bukali bobe. Shani? Mu kushininkisha te mu kububuka kushalamwa. Baibolo ilasoka ukuti ubukali bwatantalishiwa bwaliba ubwa busanso. (Amapinda 14:29, 30) Lelo kuti pambi wasanga icisansamushi mu kulanda pa lwa bwene kuli cibusa uulangulukilako. Kabili bamo basanga ukuti ukutukusho mubili ukwapambana lintu bakalipe ca kwilulwilamo ca kwaafwa.—Mona na kabili Abena Efese 4:25, 26.

Ilintu caliba icakatama ukuba uwakakuka kabili umufumacumi pa lwa kuyumfwa kobe, ukusoka kuli ukwalinga. Paliba ubupusano ubukalamba pa kati ka kulumbulula ukuyumfwa kobe no kufumisha kwene pali bambi. Takuli umulandu wa kufutukisha bambi pa mulandu wa bukali bobe no kufulunganishiwa. E co ibukisha ukulandapo pa lwa kuyumfwa kobe, lelo te mu nshila ya bulwani. (Amapinda 18:21) Kwaliba ica kwaafwa capulamo cimo mu kubomba no bulanda, kabili nomba e co twalalandapo.

Ukwaafwa Ukufuma Kuli Lesa

Baibolo itwebekesha ukuti: “Yehova aba mupepi na ku baputuke misana, kabili abafunshike mitima alabapususha.” (Ilumbo 34:18) Ee, ukucila pa cili conse cimbi, ukwampana na Lesa kuti kwakwafwa ukubomba ne mfwa ya untu watemwa. Shani? Imitubululo yonse ibomba iitambikwe ukufika pali ino nshita ishimpilwe pa Cebo ca kwa Lesa, Baibolo, nelyo ili mu kumfwana na cene. Ukubomfya yene kuti kwakwafwa ukubombapo.

Mu kulundapo, te kwesha ukucefya ubucindami bwe pepo. Baibolo itucincisha ukuti: “Poosa pali Yehova icisendo cobe icafina, wene alekulama.” (Ilumbo 55:22) Nga ca kuti ukulanda pa lwa kuyumfwa kobe na cibusa wa cililishi kuti kwaafwa, fintu ukupongolola umutima obe pali “Lesa wa cisansamushi conse” kwingacilapo ukukwaafwa!—2 Abena Korinti 1:3.

Te mu kuti ipepo mu cituntulu litulenga ukuyumfwa bwino. “Komfwa we pepo” alaya ukupeela umupashi wa mushilo ku babomfi bakwe abo abalomba wene mu kufumaluka. (Ilumbo 65:2, NW; Luka 11:13) Kabili umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, nelyo amaka yabomba, kuti wakupangasha mu kuba no “kucishamo kwa maka” ku kwabuka ukufuma ku bushiku bumo ukuya ku bubiye. (2 Abena Korinti 4:7) Ibukisha: Lesa kuti aafwa ababomfi bakwe aba busumino ukushipikisha impika iya musango onse kabili iili yonse iyo bengalolenkana na yo.

Umwanakashi umo uwalufishe umwana mu mfwa ebukisha ifyo amaka ye pepo yaafwile wene no mulume wakwe ukupita mu kulufya kwabo. “Nga ca kuti twali pa ŋanda ubushiku kabili ubulanda bwaishile ubwakulisha, twali no kupepa capamo mu kupongomoka,” e fintu alondolola. “Inshita ya kubalilapo twali no kucita icili conse ukwabula umwana mwanakashi wesu—ukulongana kwa cilonganino ukwa kubalilapo uko twaileko, ibungano lya kubalilapo twasangilweko—twali no kupepela ubukose. Lintu twashibwike ulucelo kabili bucine cine bwa kulufya bwamoneke ubushingashipikishiwa, twali no kupepa kuli Yehova ku kutwaafwa. Pa milandu imo, cali mu cituntulu ica kulengo kushutika kuli ine ukwingila mu ŋanda yandi neka. Kabili muli ifyo inshita iili yonse naishile ku ŋanda neka, nali fye no kupepa kuli Yehova ku kupaapaatila ukunjafwa ukusungilila umusango umo uwa kutekanya.” Ulya mwanakashi wa busumino mu kushangila kabili mu kulungama acetekela ukuti yalya mapepo yalikwete ukwambukila kusuma. Na iwe wine kuti pambi wasanga ukuti mu kwankula ku mapepo yobe aya mukoosha, ‘umutende wa kwa Lesa uwapulamo mu kwiluka konse, ukalalinda umutima obe na mapange yobe.’—Abena Filipi 4:6, 7; Abena Roma 12:12.

Ukwaafwa uko Lesa apeela kwena kulakwata ukwambukila kusuma. Umutumwa wa Bwina Kristu Paulo alondolwele ukuti Lesa ‘alatusansamusha pali conse ica bucushi icituponena, ku kulenga ifwe tukose ku kusansamusha abali mu ca bucushi.’ Ca cine, ukwaafwa kwa bulesa takufumyapo ukukalipwa, lelo kuti kwalenga kwene ukuba ukwayangukilako ukushipikisha. Ico tacilepilibula ukuti nomba tawalelila nelyo ukuti ukalabako ku mutemwikwa obe. Lelo kuti wapuupuutuka. Kabili ilyo ulepuupuutuka, ico wakumanya kuti cakulenga ukuba uwacilapo ukulangulukilako kabili uwa cililishi mu kwaafwa bambi ukubomba no kulufya kwapalako.—2 Abena Korinti 1:4.