Imfwa Ilapesha Amano

Nicolle talelwalalwala. Lelo bushiku bumo alandile ukuti umutwe ulekalipa kabili abafyashi bakwe bamutwele ku cipatala. Icungulo cakonkelepo ilyo bacili balefwailisha ifyo aalwele, umutima wakwe walilekele ukubomba bwino. Pa numa, basangile ukuti Nicolle alikwete ubulwele ubushaseeka sana ubwasalanganine kuli bapwapwa, ku mfyo na ku mutima. Mu nshiku fye shibili Nicolle alifwile. Ali fye ne myaka itatu.

UMUNTU twatemwa nga afwa cilatukalipa pantu imfwa ilapesha amano. Ba Isabelle banyina ba kwa Nicolle batile: “Ndafuluka sana umwana wandi. Ndafuluka ifyo alenkumbatila, ifyo alenunkila ne fyo ali uwanakilila. Ndafuluka ifyo alempeela iluba cila bushiku kabili ndamutontonkanyapo lyonse.”

Bushe na imwe mwalifwilwapo umwana, abena mwenu, umwaice wenu, abakalamba benu, abafyashi, nelyo abanenu mwatemwa sana? Nga mwalifwilwapo finshi fingamwafwa ukushipikisha?

Ukusumina Ukuti Umutemwikwa Wenu Alifwa

“Ilyo naumfwile ukuti batata nabafwa calimpeseshe amano kabili nali no bulanda sana. Nalyumfwile sana ububi pantu nshaliko ilyo balefwa. Takwaba icikalipa nge mfwa ya muntu uo watemwa. Ala ndafuluka sana batata!”—E fyalandile ba Sara.

ABENGI cilabafya sana ukulanda pa mfwa te mulandu ne nkulilo yabo nelyo uko bapepa. Mu ndimi shimo, nga balefwaya ukulanda ati umuntu alifwa balabomfya amashiwi ya kusemfya pa kuti belaumfwa ububi sana. Mu nshita ya kulanda ati “balifwa,” mu Cibemba batila “balitusha” nelyo “baliyalala.”

Lelo nangu babomfye shani amashiwi ya kusemfya, tayalenga ubulanda ukucepako nga bafwilwa. Bamo balaba sana no bulanda ica kuti balafilwa ukusumina ukuti ca cine uo batemwa naafwa.

Nga mwalifwilwapo na imwe kuti camukosela sana ukusumina ukuti umuntu wenu alifwa. Nalimo tamulanga ukuti mwaliba no bulanda, nangu ca kuti mwe bene mwalipwa no kwishiba ukuti mwaliba sana no bulanda. Kwena, ifyo abantu baloosha filapusanapusana, e co nga tamumoneka ukuti muli no bulanda te kutila ninshi tamuli no bulanda.a Lelo kuti mwaba mu bwafya nga ca kutila muleyumfwa ukuti, mufwile fye ukushipa pa kuti musansamushe bambi mu lupwa abaleloosha.

“Nshakwete Aba Kwebako Ifyo Naleyumfwa”

Natulande pali Nathaniel, umulumendo uo banyina bafwile ilyo aali ne myaka 24. Atile: “Pa kubalilapo fye nalipelenganishiwe, naleyumfwa ukuti mfwile fye ukushipa pa kuti ndesansamusha abali no bulanda sana pamo nga batata e lyo ne fibusa fya bamayo. Nshakwete aba kwebako ifyo naleyumfwa.”

Pa numa ya mwaka umo, Nathaniel asangile ukuti taleshininkisha ati banyina balifwa. Atile: “Limo batata nga baumfwa icikonko, besa kuli ine mu kulila no kunjeba ifyo baleyumfwa. Balacita bwino sana pantu nalishiba ukuti balakabila ukulalandapo kabili na ine ndomfwa bwino ukubasansamusha. Lelo imona kwati ine nshakwata abo ningebako ifyo ndeyumfwa.”

Abasakamana abalwele na babomba mu fipatala abasangwapo ilyo umuntu alefwa, nalimo kuti bayumfwa ukuti bafwile fye ukukosa. E fyo cali na kuli ba Heloisa ababomba incito ya budokota pa myaka 20. Baleumfwana sana nabo baleundapa. Batile, “Ilyo abengi balefwa nalesangwapo, kabili bamo twali ifibusa sana.”

Ba Heloisa bailwike ukuti, ca cifyalilwa fye ukulila nga uli no bulanda pa kuti fye umfweko bwino. Batile: “Calenkosela ukulila nalebika sana amano kuli bambi ica kuti nalemona kwati nshifwile ukulila, mfwile fye ukukosa. Naletontonkanya ukuti bambi bale-enekela ukuti mfwile fye ukukosa.”

“Pa Ng’anda Tapalewama Ukwabula Bamayo”

Abafwilwa ilingi line balatalalilwa sana. Ku ca kumwenako, Ashley uwali ne myaka 19 ilyo banyina bafwile, ku bulwele bwa kansa atile: “Ilyo bamayo bafwile nalitalalilwe sana kabili naleyumfwa ukupelelwa. Twaleumfwana sana na bamayo kabili twalecitila ifintu pamo!”

Ukwabula no kutwishika, Ashley calemukosela sana nga abwela pa ng’anda cila bushiku ukusanga ukuti banyina tabalipo. Atile: “Pa ng’anda tapalewama ukwabula bamayo. Ilingi line naleya fye ku muputule wandi no kulila ninshi ndetamba ne fikope fyabo kabili naletontonkanya na pa fintu ifyo twalecitila pamo.”

Nga mwalifwilwapo aba mu lupwa nelyo abanenu, mufwile ukwishiba ukuti kwaliba na bambi abaleloosha nga imwe. Abengi balisanga ifingabafwa ilyo bali no bulanda nge fyo twalamona mu cipande icikonkelepo.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

“Ilyo bamayo bafwile, nalitalalilwe sana kabili naleyumfwa ukupelelwa. Twaleumfwana sana bamayo”—E fyalandile Ashley

Ifingafwa Abaleloosha

“Yehova ali mupepi ku baba ne mitima ya bulanda.”—Amalumbo 34:18.

ILYO uo mwatemwa afwa, kuti mwapelenganishiwa no kumfwa sana ubulanda, nalimo kuti muleipeela ne milandu nelyo ukuba fye no bukali. Nge fyo tulandilepo mu cipande cifumineko, ifyo abantu baloosha filapusanapusana. Kanshi nalimo te kuti mumfwe fyonse ifi twalandapo, kabili te kuti mulemoneka sana no bulanda nge fyo bambi bamoneka. Lelo nga mwaumfwa icikonko tacalubana ukulila.

“Mulelila!”

Ba Heloisa, badokota abo tulandilepo kale, tabalefwaya bambi ukwishiba ukuti baali no bulanda ilyo banyina bafwile. Batile: “Pa kubalilapo fye nalililile, lelo pa numa nga filya fine ncita ilyo uo nde undapa afwa, nshalefwaya bambi ukulamona ati ndelila. Nalimo ukufisa ifyo nali no bulanda, e kwalenga ndelwala. Ico ningebako bonse abafwilwa ca kuti: Mulelila! Mulelila ukufikila icikonko capwa. Nga mwacita ifyo, mukalaumfwako bwino.”

Mu kuya kwa nshita, nalimo kuti mwalayumfwa ifyo ba Cecília abo abena mwabo bafwile ku bulwele bwa kansa baleyumfwa. Batile: “Inshita shimo ndayumfwa sana ububi pantu mona kwati pali ino nshita abantu benekela ukuti mfwile ukuleka ukuloosha.”

Ifi twalandapo nga e fyo muyumfwa, mufwile ukwishiba ukuti takwaba inshita iyapimwa iya kuloosha. Bamo icikonko cilapwa bwangu, e lyo bambi bena cilakokola. Kanshi tamufwile ukuyumfwa ukuti namucilamo fye ukuloosha.a

Lelo kuti mwacita shani icikonko nga tacilepwa, kabili calenga no kuti muleyumfwa abapelelwa? Nalimo ifyo mulepitamo nafipalana ne fyo umwaume uwali umulungami Yakobo apitilemo. Ilyo bamwebele ukuti umwana wakwe Yosefe nafwa, ‘alikeene ukumusansamusha.’ (Ukutendeka 37:35) Na imwe nga mulafilwa ukusansamuka, finshi fingamwafwa sana pa kutila tamucililemo ukuba no bulanda?

Muleisakamana. Ba Cecília batile: “Limo ndatontonkanya sana ica kuti ndomfwa no kunaka kabili nga caba ifi ndeshiba ukuti nincilamo ukutontonkanya.” Nge fyo ba Cecília balandile, icikonko kuti calenga umuntu ukumfwa sana ukunaka kabili kuti alacula sana na matontonkanyo. Kanshi mufwile ukulaisakamana, muletuusha sana kabili mulelya ifyakulya ifisuma.

Ca cine nalimo te kuti mulefwaya ukulya, maka maka ukuya mu kushita ifya kulya e lyo no kuipikila. Lelo ukukanalya kuti kwalenga ifintu ukubipilako pantu nga tamulelya kuti mwalwala. Kanshi muleesha ukulya ifinono finono ne ci cikalenga ukuti mwilalwala.b

Nga kuti mwakumanisha, kuti cawama muletukushako umubili, nalimo ukulaendaukako. Nga muletukusha umubili kuti calenga mwalafuminako panse. Na kabili ukutukushako umubili kuti kwalenga bongobongo yafumya ama endorphins, ayaya mu mubili no kulenga mwaumfwako bwino.

Lekeni bambi bamwafwe. Ukucita ifi kwalicindama, maka maka abena mwenu nga balifwa. Nalimo kwaliba imilimo iyo balecita kabili pali ino nshita tapali abaleibomba. Ku ca kumwenako, abena mwenu nga e balesakamana ulupwa mu fya ndalama, nelyo e balebomba imilimo ya pa ng’anda, nalimo pa kubalilapo fye kuti camukosela ukubomba iyo milimo. Kuti camwafwa sana nga ca kuti muleumfwila ifyo abanenu balemupanda amano.—Amapinda 25:11.

Baibolo ilondolola cibusa wa cine ukuti ni ulya “uufyalwa ilyo kuli ubucushi,” e kutila uumwafwa ilyo muli na macushi. (Amapinda 17:17) E co kanshi mwilaitalusha kuli bambi, mwilamona kwati mulebacusha nga mulefwaya ukuti bamwafwe. Lelo ukulaaba na bantu bambi kuti kwamwafwa ilyo mulepita muli ubu bwafya. Ilyo banyina ba kwa Sally bafwile, asangile ukuti ukulaaba pamo na bambi kwalemusansamusha sana. Atile: “Abanandi abengi balensendako nga baleya mu kwangalila pamo. Ukuba pamo nabo kwalenenga ukukaanatalalilwa sana. Lyonse fye naletemwa abantu nga balenjipusha ati, ‘Uleumfwako shani shino nshiku?’ Nasanga ukuti nga ndelanda pali bamayo icikonko cilaya cilecepako.”

Mulebebukisha. Ukutamba ifikope fyabo, kukalamwibukishako ifisuma ifyo mwalecitila pamo. Kwena ukwibukisha utushita tusuma utwa musango uyu kuti kwamulenga ukumfwa ububi pa kubala. Lelo mu kuya kwa nshita tamwakaleumfwa sana ububi, ukucita ifi kukamwafwa ukupwisha icikonko.

Ukulalemba ifyo muleyumfwa kuti kwamwafwa. Kuti mwalemba ifisuma ifyo mwibukisha pali bena, ne fyo mutontonkanya ukuti nga mwalibebele ilyo bashilafwa. Ukubelenga ifyo mulembele kuti kwamwafwa ukwishiba bwino ifyo muleyumfwa. Ukulemba na kabili kuti kwalenga icikonko capwa.

Bushe mufwile ukusunga ifipe fyabo? Apo ifyo abantu baloosha filapusanapusana, kanshi ne fyo batontonkanya pa kusunga ifipe fya batemwikwa babo na fyo filapusanapusana. Bamo bamona kwati ukusunga ifipe kuti kwalenga icikonko ukukanapwa bwangu. Bambi bena bamona kwati cilabafwa. Sally, uo tulandilepo kale atile: “Nalisunga ifipe fingi ifyali ifya bamayo. Cilanenga ukumfwako bwino!”c

Cetekeleni “Lesa wa cisansamushi conse.” Baibolo itila: “Poosa icisendo cobe pali Yehova, na o akakukosha.” (Amalumbo 55:22) Tamufwile ukupepa fye kuli Lesa pa kutila mumfweko bwino. Ipepo ni nshila yacindama iya kulanshanishishamo na “Lesa wa cisansamushi conse.”—2 Abena Korinti 1:3, 4.

Icebo ca kwa Lesa Baibolo, e citusansamusha sana. Umutumwa Paulo atile: “Nalicetekela Lesa . . . ukuti kukaba ukubuuka kwa balungama na bashalungama.” (Imilimo 24:15) Ukulatontonkanya pe subilo lyaba mu Baibolo ilya kubuuka, kuti kwamusansamusha ilyo muleloosha abatemwikwa benu.d E fyo ba Lauren abo umwaice wabo umulumendo afwile mu busanso bwa pa musebo basansamushiwe. Batile, “Te mulandu ne fyo naleumfwa ububi, nalebelengako nangu fye icikomo cimo muli Baibolo. Nasalile ifikomo ifyalenkoselesha sana no kulafibelenga libili libili. Ku ca kumwenako, nga nabelenga amashiwi Yesu aebele Marita ilyo ndume yakwe Lasaro afwile, nalesansamushiwa. Yesu amwebele ati: ‘Ndume yobe alabuuka.’”—Yohane 11:23.

“Te co Mufwile Ukulatontonkanyapo fye”

Nangu ca kuti calyafya ukucita ifyo, ukukanatontonkanyapo lyonse kuti kwamwafwa ukukaanaba sana no bulanda. Icikonko nga cileya cilepwa mwilayumfwa aba mulandu no kulamona kwati namulabako ku batemwikwa benu nangu kwati tamwabatemenwe. Icishinka ca kuti tamwakatale amubalabako. Limo mukalasanga fye ukuti mulebatontonkanyapo sana, lelo mu kupita kwa nshita icikonko cikalaya cilepwa.

Na kabili mukalaibukisha ifisuma ne fibi pa batemwikwa benu abafwa, uku ninshi muleseka no kuseka. Ku ca kumwenako, ba Ashley abo tulandilepo mu cipande cifumineko batile: “Ndebukisha ifyo cali ubushiku bwafumineko ilyo bamayo bashilafwa. Bamoneke kwati baleumfwako bwino, nangu ca kuti inshiku shafumineko balelala fye, lelo bulya bushiku bwena balikeeleko. Ilyo nkashi inandi alebasaakula umushishi, pali ifyatusekeshe kabili twatendeke ukuseka, namwene fye uko bamayo bamwentula ifyo bashamwentulapo pa nshita ntali. Balemoneka fye aba nsansa sana ukuba na ifwe.”

Mukalatontonkanya na pa fintu ifyacindama ifyo mwasambilile ku batemwikwa benu. Ku ca kumwenako, Sally atile: “Bamayo balesambilisha bwino sana. Balempanda bwino amano ukwabula ukunenga ukumfwa ububi, kabili balinsambilishe ifya kuipingwila bwino ne mwine ifyo mfwile ukucita ukwabula ukuti bena na batata bampingwileko.”

Ukulaibukisha abatemwikwa benu e kwingamwafwa ukukanatwalilila aba bulanda. Alex asangile ukuti ukucita ifi kulaafwa. Atile: “Ilyo batata bafwile napingwilepo ukucita ifyo batata banjebele, ukukaanatwalilila fye ukuba no bulanda. Nde-ebako abafwilwa abafyashi babo ukuti: Kwena tamwakalabilileko ku bafyashi benu, lelo te bo mufwile ukulatontonkanyapo fye lyonse. Kuti muleloosha, lelo mufwile no kusakamana ubumi bwenu, kanshi tamufwile fye ukulaloosha umo shaceela.”

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 8]

“Te mulandu ne fyo naleumfwa ububi, nalebelengako nangu fye icikomo cimo muli Baibolo”—E fyalandile ba Lauren

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

IFYO MWINGACITA NGA MULEYUMFWA ABA MULANDU

Nalimo muyumfwa ukuti kwali ifyo mushacitile ifyalengele ukuti abatemwikwa benu bafwe. Kwena ca cifyalilwa fye ukuipeela imilandu nga pali ifyo mushacitile nangu fye tapali ifyo mwacitile ifyalengele ukuti bafwe, na kuba ukumfwa ifi kuti kwamwafwa. Nga muleyumfwa aba mulandu, ebeniko bambi. Ukulanda na bambi pa fyo muleyumfwa kuti kwamwafwa.

Mufwile ukwishiba ukuti nangu mutemwe shani umuntu, te kuti mulame ubumi bwakwe nangu ukulesha “inshita ya macushi ne nshita ya fintu fyabula ukwenekela” ukumucitikila. (Lukala Milandu 9:11) Ukwabula no kutwishika, tamwalefwaya ukuti abatemwikwa benu bafwe. Ku ca kumwenako, pa kukanabatwala bwangu ku cipatala, bushe ni mwe mwalengele ukuti balwale no kufwa? Awe nakalya! Bushe ni mwe mwalengele ukuti bafwe? Iyo.

Banyina bamo abaleipeela umulandu ilyo umwana wabo umwanakashi afwile mu busanso bwa pa musebo, baishileiluka ukuti tabalekabila ukuipeela umulandu. Batile: “Pa kubala naleyumfwa uwa mulandu ukuti nali mutumine, lelo naishileiluka ukuti nshalekabila ukuyumfwa ifyo. Nshalufyenye ukumuleka aya na bawishi mukushita fimo. Nshaishibe ukuti e fyalacitika.”

Nalimo kuti mwatila, ‘kwaliba ifingi ifyo ntontonkanya ukuti nga nalibebele nelyo ukubacitila.’ Ca cine kuti mwayumfwa ifyo, lelo takwaba umuntu uwingacita fyonse. Baibolo itwibukishako ukuti: “Bonse tulaipununa imiku iingi. Ngo muntu taipununa pa kusosa, uyu muntu ninshi alipwililika.” (Yakobo 3:2; Abena Roma 5:12) Kanshi muleibukisha ukuti tamwapwililika. Ukulatontonkanya fye pa fintu ifyo mumona ukuti nga e fyo mwabebele nelyo ukubacitila te kuti kwalule ifintu, lelo kuti kwalenga fye mwatwalilila ukulaba ne cikonko.e

[Futunoti]

[Icikope pe bula 6]

Limo umufyashi umukoloci uuleloosha afwile ukusansamusha umwana wakwe umukalamba uleloosha

[Ifikope pe bula 9]

Ukulemba ifyo muleyumfwa, ukutamba ifikope, e lyo no kuleka bambi ukumwafwa ilyo mwafwilwa kuti kwamwafwa