Insansa Shine Shine Kuti Mwashisanga!

ABANTU mu fyalo ifingi bamona kwati ifingalenga baba ne nsansa, kukwata motoka ya muno nshiku, indalama ishingi, incito ya pa muulu, ing’anda iikalamba, ne fipe fya malaiti ifya muno nshiku e lyo no kuba no mubili uusuma nelyo ukumoneka bwino. Nomba, bushe kwena ifi twalandapo e filenga abantu ukuba ne nsansa?

Lipoti yali muli magazini wa Time yatile: “Kuli ukufwailisha sana ifingalenga abantu ukuba ne nsansa, ukukwata isubilo e lyo no kuba ne mibele ingalenga bakwata ubumi busuma.” Ifyo basangile fyalipapusha abengi. Ifishinka ifingi fyalangile ukutila, abacetekela ukutila indalama, ukulumbuka, no kumoneka bwino kuti fyalenga baba ne nsansa, baibepa fye. Na kuba ukucetekela ifyo kuti kwabaletela fye amasakamika no kupopomenwa.

Mu United States, abantu abengi nababa abakankaala sana ukucila ifyo bali kale. Lelo, magazini ya Time yatile, “Ukuba abakankaala takwatuletela insansa.” Kwena na baba mu fyalo fimbi na bo e fyo bengasosa. Mu China, umo icuma ca calo cilefula sana mwaliba abantu abengi abashakwata insansa. Ulupapulo lwa Access Asia ulufuma lumo mu myeshi ine lwatile, mu China, “abantu ababa ne myaka 15 ukufika ku 34 e bayipaya sana.” Kwati cimo icilenga abacaice ukuyipaya, kufwaisha ukwikala bwino muli cino calo cayafya umo abantu babika sana amano ku kuba aba pa muulu na ku kukwata ifyuma.

Nga fintu twamona, ukukwata sana ifyuma takupwisha amasakamika; na kuba e lyo yafulilako. Bamo abafwailishe pali uyu mulandu batile, “imikalile yesu ine e ituletela amasakamika no bulanda.” Van Wishard uwasambilila imikalile ya bantu atile, “Pa malwele ababomfi balwala, yalya aya ku muntontonkanya, e yo utwampani utwingi tulepoosapo sana indalama.”

Ifilecitika pano calo filelenga na bacaice bene ukupopomenwa. Wishard atile, nomba kwaliba na mabuuku ya baice abali ne myaka 8, “umo babeba ifya kwishibilako ukuti batendeka ukupopomenwa e lyo ne fyo bafwile ukucita.” E lyo ukulingana no mukululo uwalanda pa kupopomenwa, mu fyalo fya basungu ifingi, abaice abalelwala ukupopomenwa baleya balefulilako ukufika ku mapesenti 23 cila mwaka, kabili “abalefula sana pa bo bapeela umuti wa kupwisha ukupopomenwa, ni balya abana abashilatampa na gredi 1.”

Kabili abengi na bo baleba sana no mwenso, lelo te mikalile fye ukwafya ilebaletela umwenso. Ilyo ifya kutiinya ifyo aba mapolitiki na ba mipepele balecita filefulilako, abantu abengi baletiina ukuti ku ntanshi kukacitika ifintu ifibi sana. Bushe cinshi cingaafwa abantu?

Imyaka nalimo 2,000 iyapita, Yesu Kristu asambilishe abantu ifya kwikala bwino pa calo ne fya kucefyanyako amasakamika. Mu fyo alandilepo mwali icishinka cimo icayanguka lelo icacindama sana. Atile, “Ba nsansa abaibukila ukuti balakabila ifya ku mupashi, pantu ubufumu bwa mu muulu bwabo.” (Mateo 5:3) Nga fintu ili lembo lyalanda, Yesu akoseleshe abantu ukubika amano ku cacindama sana ico umuntu akabila. Ne ci, kwishiba Kalenga wesu e lyo ne fyo afwaya tulecita.

Nge fyo twalamona mu fipande fikonkelepo, ico cishinka kuti catwafwa ukwishiba ifyacindama sana mu bumi bwesu ne fishacindama. Na kuba nga twaishibe fi kuti twaba ne nsansa e lyo no bumi kuti bwawama. Kabili apo icine ca mu Baibolo cilatweba ifyo Lesa akatucitila, cilatupeela ne subilo lya kuti tukekala bwino ku ntanshi.

Ifya Kucita pa Kusanga Insansa sha Cine

ICA kulya cilawama sana nga ca kuti uuleipika alishiba sana ukwipika e lyo akonka ne mipikile ya ico ica kulya. E fyo cingaba na pa kuti umuntu abe ne nsansa. Te cintu cimo fye cilenga umuntu ukuba ne nsansa, lelo fingi. Fimo pali ifi ni ncito, ukwangala, ukuba no lupwa ne fibusa, e lyo ne fya ku mupashi. Lelo kwaba na fimo ifyayafya ukwishibikwa pamo nga ifyo umuntu aba, ifyo atemwa ne fyo afwaya ukucita mu bumi.

Ubusuma bwa kuti, te ifwe fwe bene tufwile ukuifwaila ifyo twingacita pa kuti tube ne nsansa sha cine. Mulandu nshi? Pantu Kabumba wesu alitupeela Baibolo, icitabo icisuma sana umo atufundila. Pali nomba yapulintwa iituntulu nelyo mu fiputulwa, mu ndimi 2,377 ishikalamba ne shinono. E citabo ico abantu abengi sana bakwata!

Ifi Baibolo isangwa ku bantu abengi cilangililo ca kuti Lesa alafwaya abantu bonse ukuba ne nsansa e lyo no kuba abakosa mu kumupepa. (Imilimo 10:34, 35; 17:26, 27) Lesa atila: ‘Ine ndekusambilisha ukuti ucenjele.’ Alitulaya ukutila umutende wesu ‘ukaba ngo mumama’ nga tuleumfwila amafunde yakwe.—Esaya 48:17, 18.

Ubu bulayo bwatwibukisha amashiwi Yesu asosele ayo tulandilepo mu cipande cifumineko ayatila: “Ba nsansa abaibukila ukuti balakabila ifya ku mupashi.” (Mateo 5:3) Ifya ku mupashi fyalandwapo pano te bukapepa bwa pa menso fye. Lelo ni bukapepa ubumoneka muli fyonse ifyo tucita. Bumupashi bufwile ukulenga umuntu ukukutika no kusambilishiwa kuli Lesa pantu Lesa alishiba ifingi ifyo tushaishiba. Ba Errol, abasambilila Baibolo pa myaka ukucila 50 batile, “Ico nashininkishisha ukutila Baibolo yafuma kuli Lesa, ni co nga ulekonka ifyo isambilisha, ifintu filenda bwino!” Ku ca kumwenako, moneni ukufunda kwa mu Baibolo ukusuma nga nshi pa fintu pamo nga ifyuma ne fitusekesha.

Ukufunda kwa Mano pa Ndalama

Yesu atile: “Umuntu nangu fye akwate ifingi nga nshi, ubumi bwakwe tabwaba mu fintu ifyo akwata.” (Luka 12:15) Ca cine, icingalenga mwacindama mu menso ya kwa Lesa, te ndalama mwakwata. Na kuba, ukukonkelela ifyuma ilingi kuleta fye amasakamika ayapwisha insansa no kumusendela inshita iyo mufwile ukubomfya ku kucita ifyacindama sana.—Marko 10:25; 1 Timote 6:10.

Richard Ryan, Profesa waba ku United States, uwasambilila imitontonkanishishe ya bantu atile, abantu nga bakonkelela sana ifyuma e lyo bashikwata ne nsansa. Solomone uwalembeleko Baibolo ena atile: “Indalama, ala mintasondwa; ifyuma na fyo ni fimunshikutika.” (Lukala Milandu 5:10, The Bible in Bemba) Ici capalana na filya ciba mung’wing’wi nga atusuma. Apo asuma palababa sana, lelo nga wafwenapo e lyo pababa sana pasuka paba na kalonda ku kufwena.

Baibolo itukoselesha ukubombesha no kuipakisha ififuma mu kubombesha kwesu. (Lukala Milandu 3:12, 13) Nga tulecite fyo, tulaimona ukuti na ifwe twalicindama pa calo, ne co cilatuletela insansa. Limo kuti twacitako ne fya kutusekesha. Lelo ukuipakisha ifya kusekesha fimo ifyo twingaipakisha nga tuli ne ndalama capusana no kukonkelela ifyuma.

Ukwangala te Kufwile Ukucindamisha mu Bumi Bwesu

Ukucindika ifyo Lesa afwaya kulatwafwa sana ukuipakisha ukwangala no kutusha e lyo na fimbi ifitusekesha. Yesu alesangwa na ku mitebeto ukwaleba ifya kunwa ne fya kulya. (Luka 5:29; Yohane 2:1-10) Lelo ifyo te fyo abikileko sana amano. Abikile sana amano ku fya ku mupashi ifili nga ukwafwa abantu ukwishiba Lesa no kwishiba ifyo akacitila abantu.—Yohane 4:34.

Imfumu Solomone yaliipoosele sana mu kwangala pantu yalefwaya ukumona nga ca kutila mu kwangala kuti mwafuma insansa. Yatile: “Nkayobeka mu musamwe no kuipakisha.” Iyi mfumu iyakwete sana icuma tayalekonkelela umusamwe mwenso mwenso. Yaipooselemo fye! Lelo bushe yaumfwile shani pa numa? Yalembele ati: “Na co, muupu.”—Lukala Milandu 2:1

Abengi abakonkelela ukwangala balasumina ukutila kwa fye kabili takuleta insansa. Na kuba ilyo abafwailisha balingenye ukukonkelela ukwangala e lyo no kulacita ifintu pamo nga ukubomba incito iisuma, ne fyakuma ukupepa, e lyo no kuba no lupwa, basangile ukuti ukukonkelela ukwangala e cali ica kulekelesha pa fyo abantu batile filabaletela insansa.

Beni Bakapekape kabili Muletasha

Ukucila ukucita fye ifibasekesha, ababa ne nsansa balapeelako abanabo ifintu no kubasakamana. Yesu atile: “Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.” (Imilimo 20:35) Tatupeela fye ifikwatwa fyesu, lelo tulapeela ne nshita yesu na maka, ifingaletela bambi insansa maka maka mu lupwa. Abaupana bafwile ukufwaya inshita ya kuba pamo pa kuti icupo cabo cikose, na bafyashi bafwile ukukwata inshita iikalamba iya kuba na bana babo, ukulanda na bo, ukubalanga ukuti balibatemwa, e lyo no kubasambilisha. Abalume, abakashi na bana nga balepelana muli uyu musango, balomfwana kabili mu ng’anda mulaba insansa.

E lyo abantu bambi nga bamupeela fimo, nampo nga ni nshita yabo na maka, nelyo fintu fye fimbi, bushe ‘mulatootela’? (Abena Kolose 3:15) Ukutootela kuti kwalenga tuleumfwana na bambi kabili kuti kwatuletela sana insansa. Bushe tamumfwa bwino umuntu nga amutasha ukufuma pa nshi ya mutima?

E lyo kabili ukufwaisha ukutasha kulenga twalaishiba ifisuma ificitika mu bumi bwesu. Umo uwafwailishe bwino bwino pa kutasha, uwaba pa University of California mu Riverside, ku United States aebele abantu ukulalemba ifintu ifyo baletashishapo bambi. Mu milungu fye 6, aba bantu baishileba ne nsansa.

Cinshi mwingasambililako kuli ifi? Te mulandu ne fyo ifintu fili, sambilileni ukutontonkanya pa fisuma ifimucitikila. Na kuba Baibolo imukoselesha ukucite co, ilyo itila: “Sekeleleni lyonse. . . . Muli fyonse tooteleni.” (1 Abena Tesalonika 5:16, 18) Lelo pa kulatootela tufwile ukubikako amano ku kwibukisha ifisuma ifitucitikila. Kuti cawama nga mwalacite fi lyonse.

Ukutemwa ne Subilo Filafwaikwa pa Kuba ne Nsansa

Filya abantu balanda ati ukutula fye ku bunya mpaka no kufwa, tulafwaya ukutemwikwa, fya cine. Nga tapali ukutemwa, abantu balakungumana. Lelo bushe uku kwine kutemwa e cinshi? Nangu ca kutila ili shiwi balibomfya fye apali ponse, Baibolo ilalilondolola bwino sana. Itila: “Ukutemwa kulashishimisha kabili kwa cikuuku. Ukutemwa takwikatwa kalumwa, takuitakisha, takutuumikwa, takucita icishiyene, takuifwaila ifya kuko, takukalifiwa. Takusunga filubo. Takusekelela pa cishilungeme, lelo kusekelela pamo ne cine. Kukumamo fyonse, kusumina fyonse, kusuubila fyonse, kushipikisha fyonse. Ukutemwa takupwa.”—1 Abena Korinti 13:4-8.

Mu kutemwa kwa cine tamwaba bukaitemwe nangu panono! Apo “takuifwaila ifya kuko,” kulenga umuntu alafwaya sana ukuti bambi babe ne nsansa, te kuisekesha fye. Ku ca bulanda, uko kutemwa kuleya kulepwa. Na kuba mu kusesema kwakwe ukwa lulumbi pa lwa mpela ya buno bwikashi, Yesu atile “ukutemwa kwa bengi kukafuubalila.”—Mateo 24:3, 12; 2 Timote 3:1-5.

Lelo, ifintu tafyakatwalilile ukube fi fine, pantu kuti caleta umuseebanya kuli Kabumba, pa mulandu wa kuti ena cipasho ca kutemwa! (1 Yohane 4:8) Tapakokole Lesa akafumyapo abantu bonse pe sonde aba lupato nelyo abaitemwa. Akapususha fye balya abesha na maka ukuba no kutemwa uko tulandilepo. Nga acite fi, pe sonde pakaba umutende ne nsansa. Ubusesemo bwa mu Baibolo bukafikilishiwa ubutila: “Pashala panono, e lyo umubifi takabepo; awe ukalolekesha apo ali, no kusanga tabapo: lelo abalanda bakapyaninine calo, no kuilemeno bwingi bwa mutende.”—Amalumbo 37:10, 11.

Elenganyeni ifyo cikaba, cila bushiku abantu ‘bakalailemena fye’! E co Baibolo isosela ukutila “Sekeleleni mwi subilo.” (Abena Roma 12:12) Bushe kuti mwatemwa ukwishiba na fimbi pe subilo ilisuma sana ilyo Lesa apeela abantu? Nga kuti mwatemwa, belengeni icipande cakonkapo.

[Amashiwi pe bula 7]

“Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.”—Imilimo 20:35

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Bushe Amalyashi Yalanda pa Bantu Baikala Bwino ya Cine?

Limo limo tulomfwa uko abantu bashimika ukuti bakantwa baliculile mu mikulile yabo, nomba balibombeshe ica kutila ubucushi bwabo bwalipwa kabili ino nshita ba fyuma sana. Lipoti yali mu lupapulo lwa San Francisco Chronicle, iyalandile pa nsansa yatile: “Ayo malyashi e yo ilingi abantu bashimika pa kulanga ukutila abantu bamo balibombeshe pa kuti bafume mu bucushi nelyo pa mulandu wa kuti bakuliile mu bucushi. Lelo ubwafya buba mu kusosa ifi bwa kutila, limo abo bantu tabekala na bwino, bakwata fye ifyuma ukwabule nsansa.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

Insansa Shilalenga Twakwata Ubumi Busuma

Insansa muti uusuma. Ilyashi lyali muli magazini ya Time lyatile: “Ukusansamuka e lyo ne mibele imbi pamo nga ukuba ne subilo, ukwenekela ifisuma no kusekelela, batila filacefyanyako amalwele ya ku mutima, aya kuli bapwapwa, ubulwele bwa shuga, ubwa BP, icifine ne cifuba. Na kabili ukulingana ne fyo bafwailishe pa myaka 9, ku balwele abakote, ababa mu Holland, ukusansamuka kwalengele abakote abengi sana, mupepi na citika ukukanafwa bwangu!

Icilenga ukuti ifyo umuntu aletontonkanya fimulwalike nelyo filenge apole, tacaishibikwa. Lelo, abafwailishapo batila, abantu ababa ne nsansa tabakwata sana hormone beta ati Cortisol, iipwisha amaka ya mubili aya kulwisha amalwele.

Sekeleleni mwi Subilo

BA JOE balilwele sana kansa iishalepola. Bushiku bumo abakashi babo ba Kirsten, ne fibusa fyabo bamo bamo baali na bo balebapempula uku balelandako ne lyashi. Ilyo ba Kirsten baloleshe abena mwabo, bamwene ifilamba filelukuta. Pa kubala bamwene ati kwali ifyalekalipa e co ba Joe balelilila. Kwena nalimo e ko fyali ifyalekalipa, lelo ba Joe abene baebele abakashi ati, te kukalipwa kwalengele balelila.

Ba Kirsten batile: “Pali iyi nshita yayafya, kwali abanabo sana aba ba Joe abaishile mu kubamona. Kabili ilya nshita, bali ne subilo lyawamisha ilyo bacetekele sana ukutila likafikilishiwa, e lyo balishibe no kuti takwali nangu umo uwali no kubapoka ili subilo. Na kuba batile icalengele balukushe ifilamba, ni nsansa. Mu nshita ya bushiku, ba Joe balifwile.”

Lisubilo nshi lyakoseshe ba Joe ilyo balwalishe? Ni bulya ubulayo bwa kwa Yehova Lesa ubwa kutupeela umweo wa muyayaya no bumi busuma pe sonde ilikaba paradaise. (Amalumbo 37:10, 11, 29) Pa Ukusokolola 21:3, 4 patila: “Ihema lya kwa Lesa lili pamo na bantunse. . . . Akafuuta ifilamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo, nangu kuloosha nangu kukuuta nangu kukalipwa tafyakabeko kabili iyo. Ifya ntanshi [pamo ne fitucusha pali ino nshita] nafiya.”

Na ku Bafwa Kwaliba Isubilo

Ba Joe balishibe ukuti isubilo lyabo likafikilishiwa kabili bakabuuka. Icalebakosha sana bulayo bwa kwa Yesu ubwa kuti “bonse ababa mu nshiishi bakebukishiwa,” e kuti abafwa abo Lesa ebukisha, bakabuuka. (Yohane 5:28, 29) Bushe mulomfwa ubulanda pa mulandu wa kufwilwa umuntu wenu nelyo icibusa? Nga ni fyo isubilo lya kubuuka kuti lyamusansamusha na imwe. Lelo, kwena, ili subilo talifumyapo ubulanda tukwata pa mulandu wa kukanaba no muntu wesu uufwile. Na Yesu wine “alilile ifilamba” ilyo cibusa wakwe Lasaro afwile. Lelo, isubilo lyesu lilacefyako ubulanda.—Yohane 11:14, 34, 35; 1 Abena Tesalonika 4:13.

Ba Kirsten batila: “Ilyo ubulwele bwa kansa bwasukile bwaipaya ba Joe, namwene kwati nshakabale mba ne nsansa. Na ino nshita, nangu ca kuti palipite myaka iingi, nalishiba ukutila muli buno bwikashi nshakabale mba ifyo nali. Ndabafuluka sana ba Joe. Lelo, nga kulanda fye icishinka, nshakwata amalangulushi, nalikwata insansa.”

Ifyo ba Kirsten basosele fitulanga fye ukutila muli cino calo cabipa, te kuti twenekele ukutila lyonse tukalaba fye ne nsansa. Limo kuti kwacitika ifisuma, limo na lyo ifibi. Kabili kulaba inshita shimo ilyo tuba no bulanda, ilyo tushingasansamuka nangu panono. (Lukala Milandu 3:1, 4; 7:2-4) E lyo fwe bambi kuti twapopomenwa, pa milandu iyalekanalekana. Na lyo line, ifyo Baibolo yalaya filatukosha sana, kabili amano yawamisha ayo tusanga muli Baibolo kuti yatwafwa ukukanawila mu mafya ayengatuletela ubulanda. Lesa atila: “Uumfwa kuli ine akekalo mutelelwe, akekale cibote ukubulwo mwenso wa bubi.”—Amapinda 1:33.

Yehova alafwaya tuleikala bwino sana. Afwaya twakwata insansa, te sha pa menso fye, lelo isha cine cine kabili ku ciyayaya, te pa myaka fye inono! E calengele Umwana wakwe ukulanda amashiwi yacindama sana ayatila: “Ba nsansa abaibukila ukuti balakabila ifya ku mupashi.” (Mateo 5:3) Cikawama sana nga twaumfwila aya mashiwi.

[Akabokoshi/Icikope pe bula 9]

Ifintu 9 Ififwaikwa pa Kuba ne Nsansa

1. Bikeni amano ku fya ku mupashi.—Mateo 5:3.

2. Tekeni imitima ku fyo mukwete, kabili “mwitemwa indalama.”—1 Timote 6:6-10.

3. Mwileka ukwangala kulemusendela inshita iikalamba.—2 Timote 3:1, 4.

4. Beni bakapekape kabili mulecita ifingaletela abantu bambi insansa.—Imilimo 20:35.

5. Muletootela, kabili muletontonkanya sana pa fimuletela insansa.—Abena Kolose 3:15.

6. Muleelela.—Mateo 6:14.

7. Muleangala na bakwata imibele isuma.—Amapinda 13:20.

8. Mulesakamana ubumi bwenu kabili mwilacita ifintu ifikowesha umubili.—2 Abena Korinti 7:1.

9. “Sekeleleni mwi Subilo” ilyo bamulaya mu Baibolo.—Abena Roma 12:12.