Icisambilisho Ico Abengi Basumina

“Ilingi naleloota umulilo wa pe! Naleloota balempoosa mu mulilo kabili pa kubuuka nalepunda. Ici calengele ukuti nde-esha sana ukukanalabembuka.”—Ifi e fyasosele ba Arline.

BUSHE mwasumina ukuti umulilo wa pe cifulo uko ababembu baya mu kupya? Abantu abengi e fyo basumina. Cimo icilanga ukuti abantu abengi balatiina umulilo wa pe, fintu uwasambilila umo uwa pa University of St. Andrews mu Scotland asangile. Asangile ukuti bashimapepo abena Scotland bamo basumine ukuti abaitalusha kuli Lesa bakacula “na matontonkanyo umuyayaya mu mulilo wa pe.” Bambi basumine ukuti ababa mu mulilo wa pe balapya.

Mu fyalo ifingi, abantu abengi nga nshi balisumina ukutila kwaliba umulilo wa pe. Ilyo bafwailishe mu United States, mu 2007, basangile ukuti abantu abengi nga nshi abo baipwishe batile balisumina ukutila kwaliba umulilo wa pe. Nangu fye ni mu fyalo umo abantu bashabika sana amano ku fya kwa Lesa, mwaliba abantu abasumina ukuti kwaliba umulilo wa pe. Ilyo bafwailishe mu Canada mu 2004, basangile ukutila mupepi na hafu wa bantu kulya balisumina ukutila kwaliba umulilo wa pe. Kabili mu Great Britain kwaliba abantu bamo abashitwishika nangu panono ukuti umulilo wa pe e ko waba.

Ifyo Bashimapepo Basambilisha

Bashimapepo abengi balileka ukusambilisha ukuti abantu balaya mu kupya mu mulilo wa pe. Lelo balasumina ifyalondololwa mu Akatabo ka Mafundisho ya ba Katolika, akalembelwe mu 1994. Aka katabo katila: “Ukukandwa kukalamba ukwaba mu mulilo wa pe, kupaatulwa kuli Lesa umuyayaya.”

Lelo, abantu abengi na nomba balisumina ukuti mu mulilo wa pe e mo abantu baculila na matontonkanyo nangu ukupya. Abasambilisha ifi batila bafumya ici cisambilisho muli Baibolo. Albert Mohler, umukalamba wa kabungwe ka Southern Baptist Theological Seminary, atile: “Ici cisambilisho cafuma mu Malembo.”

Bushe Ifyo Mwasumina Fyalicindama?

Nga ca kuti umulilo wa pe cifulo uko abantu bapiila, mufwile uku-utiina. Lelo, ici cisambilisho nga ca bufi, ninshi bashimapepo abacisambilisha balafulunganya abasuminamo no kubalenga ukucula na matontonkanyo. Kabili balaseebanya na Lesa.

Bushe cinshi Icebo ca kwa Lesa, Baibolo, cilanda pali ili lyashi? Ifipande fyalakonkapo fyalabomfya amaBaibolo yapilibulwa na baKatolika e lyo na ba Bible Society pa kwasuka amepusho aya yatatu: (1) Cinshi cicitika ku muntu nga afwa? (2) Cinshi Yesu asambilishe pa mulilo wa pe? (3) Bushe ukusambilila icine pa mulilo wa pe kuti kwamwafwa shani?

Cinshi Cicitika Umuntu nga Afwa?

“Imyeo yonse, ukubikako fye ne ya mbifi, taifwa . . . Apo ilakandwa umuyayaya mu mulilo uushishima, kabili taifwa, ubucushi bwa iko te kuti bupwe nakalya.”—Ifi e fyasosele Clement wa ku Alexandria, kalemba uwaliko mu ma 200 na 300.

ABASAMBILISHA pa mulilo wa pe batila umweo wa muntu taufwa, nga fintu Clement na o asosele. Bushe na Baibolo e fyo isambilisha? Moneni ifyo Icebo ca kwa Lesa casuka amepusho yakonkapo.

Bushe umuntu wa kubalilapo, Adamu, alikwete umweo uushifwa? Baibolo ya mu 1956, iyapilibulwa na ba Bible Society, itila: “E lyo Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo; no yo muntu abe cibumbwa ca mweo.” (Ukutendeka 2:7) Nga mwamona, ili ilembo talitila Adamu balimupeele umweo.

Ilyo Adamu abembwike, cinshi camucitikile ilyo papitile imyaka iingi? Lesa pa kumukanda tatile ali no kulapya umuyayaya mu mulilo wa pe awe. Lelo, Baibolo ya Diocese of Mbala, iyapilibulwa na baKatolika, ilondolola ifyo Lesa amupingwile ukuti: “Amabe yakulakupukila pa mpumi, ukalya ica kulya cobe mu kupiba amabe mpaka ukabwelele ku mushili uko wafumine; pantu uli lukungu, kabili ku lukungu eko ukabwelela.” (Ifilembo fipindeme ni fwe twafipindamika, te fyo fyalembwa muli iyi Baibolo; Ukutendeka 3:19) Tapali nangu cimo mu mashiwi ya kwa Lesa icilelanga ukuti Adamu nga afwa pali icali no kupusuka. Ilyo Adamu afwile, umweo wakwe walifwile.

Bushe kwaliba umuntu uwakwata umweo uushifwa? Lesa aebele kasesema Esekiele ati: “Umweo uwabifya e ukafwa.” (Esekiele 18:4, Diocese of Mbala) Umutumwa Paulo alembele ati: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo [Adamu] pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.” (Abena Roma 5:12, Baibolo ya Cibemba iya mu 1956) Nga ca kuti abantunse bonse balabembuka, ninshi kanshi kuti twatila imyeo yonse ilafwa.

Bushe umweo uwafwa paliba ico waishiba nangu ico umfwa? Icebo ca kwa Lesa citila: “Abomi balishiba ukuti bakafwa, lelo abafwa bena tabeshibapo kantu.” (Lukala Milandu 9:5, Baibolo ya Cibemba iya mu 1983) Baibolo ilalondolola icicitika umuntu nga afwa. Itila: “Abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.” (Amalumbo 146:4, Baibolo ya Cibemba iya mu 1956) Nga ca kuti ‘abafwa tabeshibapo kantu’ kabili ‘amatontonkanyo yabo yalaloba,’ kuti bacula shani mu mulilo wa pe?

Yesu Kristu apashenye imfwa ku kulaala, te ku kulola iyo.a (Yohane 11:11-14) Bamo nalimo kuti bakaana abati Yesu alesambilisha ukuti kwaliba umulilo wa pe no kuti ababembu bakapooswa mu mulilo wa pe. Nomba natulande pa fyo Yesu alandile pa mulilo wa pe.

[Futunoti]

Cinshi Yesu Asambilishe pa Mulilo wa Pe?

Yesu atile: “Ilinso lyobe nga lya kulengesha ukubifya, litonkole. Cawamishapo ukwingila mu Bufumu bwa kwa Lesa ne linso limo, ukucila ukuposwa na menso yabili mu mulilo wa pe, umo ‘imititi yabo ishifwa, no mulilo ushishima.’”—MARKO 9:47, 48, Baibolo wa Icipangano Cipya.

Pa nshita imbi, Yesu alandile pa nshita ya kupingula ilyo akeba ababifi ati: “Fumeni apa, mwe balapishiwa! Kabiyeni mu mulilo wa pe, uo bapekanishisha Ciwa ne fiwa finankwe!” Kabili atile aba “bakaya ku kucula kwa pe.”—MATEO 25:41, 46, Icipangano Cipya.

UMUNTU nga abelenga fye aya mashiwi ya kwa Yesu pa muku wa kubalilapo, kuti atila nalimo Yesu alelanda ukuti umulilo wa pe e ko waba. Kwena, Yesu talepilika Icebo ca kwa Lesa, icalanda bwino ukutila: “Abafwa bena tabeshibapo kantu.”—Lukala Milandu 9:5, Baibolo wa Cibemba uwa mu 1983.

Ninshi ni mwi Yesu aloseshe ilyo alandile pa muntu ukupooswa “mu mulilo wa pe”? Bushe “umulilo wa pe” uo Yesu asokelepo abantu wa cine cine nangu wa mampalanya fye? Bushe amashiwi ya kuti ababifi “bakaya ku kucula kwa pe” yalola mwi? Natulande pali ifi fipusho, cimo cimo.

Ninshi ni mwi Yesu aloseshe ilyo alandile pa muntu ukupooswa “mu mulilo wa pe”? Ishiwi lya ciGriki ilyo bapilibula ati “umulilo wa pe” pali Marko 9:47 ni Geʹen·na. Ili lyafuma kwi shiwi lya ciHebere Geh Hin·nomʹ, ilipilibula “Umupokapoka wa Hinomu.” Umupokapoka wa Hinomu wali fye ku nse ya musumba wa Yerusalemu ku kale. Mu nshita ya shamfumu sha mu Israele, e mo balepeelela abana amalambo, icintu ico Lesa apatile nga nshi. Lesa atile ali no kukanda abalecita ifya musango ulya ifyali kupepa kwa bufi. Kanshi Umupokapoka wa Hinomu wali no kwitwa umupokapoka nangu “umukonko wa misoka,” umo “ifitumbi fya uyu mutundu” fyali no kulaala ukwabula ukushiikwa. (Yeremia 7:30-34, Diocese of Mbala) E ico Yehova asobele ukuti Umupokapoka wa Hinomu wali no kuba cifulo umo bali no kupoosa ifitumbi ifingi, te cifulo ca kukandilamo aba mweo iyo.

Mu nshiku sha kwa Yesu, abekashi ba mu Yerusalemu balepoosa ifisooso mu Mupokapoka wa Hinomu. Balepoosa ifitumbi fya fipondo muli ici cishala kabili lyonse mwalepya umulilo uwaleoca ifisooso ne fitumbi.

Ilyo Yesu alandile pa mititi iishifwa no mulilo uushishima, nalimo alelosha ku mashiwi yaba pali Esaya 66:24. Ukukuma ku ‘fitumbi fya bantu abasangukiile Lesa,’ Esaya atile “umutiti wabo tawakafwe, no mulilo wabo tawakashime.” (Diocese of Mbala) Yesu na balemukutika balishibe ukuti aya mashiwi ayaba mwi buuku lya kwa Esaya yalelanda pa fyali no kucitika ku fitumbi fya bantu abashalingile ukushiikwa.

E ico, ilyo Yesu alelanda pa Mupokapoka wa Hinomu, nelyo Gehena, abomfeshe fye ici cifulo nge cilangililo calinga ica kufwa ukwabula isubilo lya kubuuka. Alondolwele bwino ici cishinka ilyo atile Lesa ‘kuti alofya umweo no mubili mu Gehena.’ (Mateo 10:28, New American Bible) Kanshi Gehena imininako imfwa ya muyayaya, te kucushiwa umuyayaya iyo.

Bushe “umulilo wa pe” uo Yesu asokelepo abantu wa cine cine nangu wa mampalanya fye? Moneni ukuti “umulilo wa pe” uo Yesu alandilepo uwalembwa pali Mateo 25:41 “bapekashisha Ciwa ne fiwa finankwe.” Bushe batini umulilo kuti waoca bamalaika? Nangu bushe Yesu alebomfya fye “umulilo” mu mampalanya? Kwena “impaanga” ne “mbushi” ifyo alandilepo mu lyashi limo line te fya cine cine iyo; filangililo fye ifilanda pa misango ibili iya bantu. (Mateo 25:32, 33) Umulilo wa pe uo Yesu alandilepo oca ababifi mu mampalanya fye.

Bushe amashiwi ya kuti ababifi “bakaya ku kucula kwa pe” yalola mwi? Nangu ca kuti amaBaibolo ayengi yabomfya ishiwi “ukucula” pali Mateo 25:46, ishiwi lya ciGriki, koʹla·sin, lipilibula “ukumona ifyo imiti ilekula,” nangu ukutema imisambo iishilekabilwa ku muti. Kanshi abantu abapala impaanga bakapokelela umweo wa muyayaya, lelo abantu abashilapila, abapala imbushi, bakacula “ukucula kwa pe,” ukufwa umuyayaya.

Bushe Muletontonkanyapo Shani?

Yesu tasambilishe ukuti abantu balikwata umweo uushifwa. Lelo, ilingi alesambilisha pa kubuuka kwa bafwa. (Luka 14:13, 14; Yohane 5:25-29; 11:25) Bushe Yesu kuti alanda shani ati abafwa bakabuuka nga ca kuti alishibe ukuti imyeo yabo tayafwile?

Yesu tasambilishe ukuti Lesa akakanda ababifi umuyayaya ukwabula uluse. Lelo Yesu atile: “Lesa alitemwisha aba pano isonde. Abapeele na Mwane uwaba fye umo mpo. Pa kuti onse uwamusumina, e kaloba, lelo akwate umweo wa pe.” (Yohane 3:16, Icipangano Cipya) Cinshi Yesu asosele ukuti abashakamusumine bakafwa? Nga ca kuti alepilibula ukuti bakekala umuyayaya, ukulacula mu mulilo wa pe, bushe nga talandile ifi fine?

Icisambilisho ca kuti mu mulilo wa pe e mo abantu bakandilwa tacafuma mu Baibolo iyo. Lelo, cisambilisho ca basenshi ico basambilisha kwati ca Bena Kristu. (Moneni ifili mu kabokoshi akaleti “Ifyo Icisambilisho ca Mulilo wa pe Catendeke,” pe buula 6) Lesa takanda abantu umuyayaya mu mulilo wa pe. Bushe ukusambilila icine pa mulilo wa pe kuti kwamwafwa ukulatontonkanya shani pali Lesa?

[Akabokoshi pe bula 6]

IFYO ICISAMBILISHO CA MULILO WA PE CATENDEKE

CAFUMINE KU BASENSHI: Abena Egypt ba ku kale balisumine ukuti kwaliba umulilo wa pe. Icitabo ca The Book Ȧm-Ṭuat, ica mu 1375 B.C.E., cilanda pa bantu “abakapooswa bwangu bwangu mu filindi fya mulilo; kabili . . . tabakafumemo nakalya, kabili . . . tabakafulumuke umulilo iyo.” UmuGriki umo uwasambilila sana Plutarch (c.46-120 C.E.) alembele pa bafwa ati: “Balilooseshe ilyo balekandwa icabipisha no kusaalulwa e lyo no kucushiwa bubi bubi.”

ABAYUDA NA BO BASUMINA: Kalemba wa lyashi lya kale Josephus (37-c. 100 C.E.) ashimike ukuti abena Essene, abapaatwike ku mipepele ya baYuda, balisumine ukuti “imyeo taifwa, itwalilila fye ukwikala umuyayaya.” Kabili atile: “Ifi e fyasumina abaGriki . . . Batila imyeo iibi ipooswa mu ncende yafiita kabili iya kutiinya, umo bakandwa pe.”

ABATILA BENA KRISTU NA BO BASUMINA: Mu ma 200 C.E., ibuuku lya kuti Apocalypse of Peter lyalandile pa babifi ati: “Bakapya mu mulilo uushishima.” Kabili lyatile: “Malaika wa cipyu, Ezrael, alaleta abaume na banakashi ninshi balepya no kubapoosa mu cifulo cafiita, mu mulilo wa pe, kabili malaika wa cipyu alabakanda.” Pa nshita imo ine, kalemba Theophilus uwa ku Antioch atile kasesema mwanakashi umuGriki, Sibyl, alesobela ifyo ababifi bakakandwa, atile: “Pali imwe pakesa umulilo, kabili mukalapya cila bushiku mu mulilo umuyayaya.” Aya yaba pa mashiwi ayo Theophilus atile “ya cine, ya mano, kabili ya mulinganya, e lyo yasuma ku bantu bonse.”

BATILA ICO BALECUSHISHA ABANTU MULANDU WA MULILO WA PE: Abantu bashimika ukuti Mary I, namfumu wa ku England (1553-1558), uwaipeye baProtestanti nalimo 300 pa cimuti, atile: “Apo imyeo ya aba bantu abasumina ifya bufi ikayapya umuyayaya mu mulilo wa pe, icingawamisha kuli ine ukucita kupashanya icilandushi ca kwa Lesa pa koca aba bantu ilyo bali pano calo.”

IFYO BAULONDOLOLA NOMBA: Mu myaka ya nomba line, imipepele imo yalyalula ifyo yalesambilisha pa mulilo wa pe. Ku ca kumwenako, mu 1995, akabungwe ka Doctrine Commission of the Church of England katile: “Umulilo wa pe te kucula umuyayaya iyo, lelo upilibula icicitikila abantunse abakaana Lesa ica kuti baloba no kuloba.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

BUSHE “BEMBA WA MULILO” CINSHI?

Ukusokolola 20:10 kutila Satana bakamupoosa muli “bemba wa mulilo” kabili ‘akalacula pe ubwaca no bwaila.’ (Icipangano Cipya) Nga ca kuti Satana bali no kulamucusha umuyayaya, ninshi Lesa afwile amusunga uwa mweo, lelo Baibolo itila Yesu ‘akamonaula.’ (AbaHebere 2:14, Icipangano Cipya) Bemba wa mulilo uwa mampalanya emininako “imfwa ya cibili.” (Ukusokolola 21:8) Iyi mfwa te ilya iya kubalilapo iyo Baibolo yalandapo, iyabako pa mulandu wa lubembu lwa kwa Adamu, imfwa iya kuti umuntu kuti bamubuusha. (1 Abena Korinti 15:21, 22) Apo Baibolo taitila “bemba wa mulilo” akaleka ababamo, “imfwa ya cibili” ifwile ilosha ku mfwa imbi, iya kuti umuntu nga afwa iyo mfwa, te kuti abuuke nakalya.

Bushe ababa muli “bemba wa mulilo” bacula shani umuyayaya? Limo, “ukucusha” kuti kwapilibula “ukulesha” umuntu. Inshita imo ilyo Yesu akumenye ifibanda, fyailishenye afiti: “Bushe waisa ku kutucusha ne nshita tailafika?” (Mateo 8:29; Luka 8:31, Icipangano Cipya) Kanshi bonse ababa muli uyu ‘bemba bakacula’ pantu bakabalesha ukuba no mweo umuyayaya, nelyo ukufwa “imfwa ya cibili.”

Bushe Ukusambilila Icine pa Mulilo wa pe Kuti Kwamwafwa Shani?

ABANTU abasambilisha ukuti mu mulilo wa pe e mo abantu baculila, balenga Yehova Lesa ukulamoneka kwati mubi kabili aba ne mibele yabipa. Kwena, ca cine ukuti Baibolo ilatweba ati Lesa akonaula abantu ababipa. (2 Abena Tesalonika 1:6-9) Lelo ubukali bwalinga ubo Lesa akwata te mibele yakwe iyapulamo.

Lesa te munkalwe nelyo uwatemwa ukulandula. Umwine aipwishe ati: “Bushe ine kuti natemwa imfwa ya mubi?” (Esekiele 18:23, Diocese of Mbala) Nga ca kuti Lesa tatemwa umubi nga afwa, bushe kuti atemwa shani ukulatamba aba bene ababi balecula umuyayaya?

Imibele yapulamo iya kwa Lesa kutemwa. (1 Yohane 4:8) Ca cine, Lesa ‘musuma kuli bonse, alikwatisha ne cikuuku ku fibumbwa fyakwe fyonse.’ (Amalumbo 145:9, Diocese of Mbala) Lesa afwaya na ifwe ukumutemwa ukufuma pa nshi ya mutima.—Mateo 22:35-38.

Bushe Cinshi Cimulenga Ukucita Ifisuma—Ukutiina Umulilo wa pe Nangu Ukutemwa Lesa?

Icisambilisho ca kuti umweo ulacula mu mulilo wa pe cilenga abantu ukulatiina Lesa. Lelo, umuntu uwasambilila icine pali Lesa no kumutemwa akaba na katiina kuli Lesa. Amalumbo 111:10 yatila: “Ukukwatila Imfumu akatiina, e nshila fye iya kutoolelamo amano; na bantu abakwata akatiina, e bakula na mano.” (Baibolo ya Cibemba iya mu 1983) Ukuba na katiina kuli Lesa te kuba no mwenso wa kumutiina awe, lelo kuba no mucinshi ukalamba kuli Kalenga. Akatiina katulenga ukulatiina ukumukalifya.

Moneni ifyo ukusambilila icine pa mulilo wa pe kwa-afwile Kathleen, uuli ne myaka 32 kabili uwalebomfya imiti ikola kale. Kale alitemenwe sana ukusangwa ku maparte no kucita ulubuli, kabili ali-ipatile umwine e lyo tali ne mibele iisuma. Umwine atila: “Nalelolesha umwana wandi umwanakashi uwali no mwaka umo kabili naleti, ‘Ifyo ndecita kuli uyu mwana tafiweme. Nkayapya mu mulilo wa pe pa fyo ndecita.’” Kathleen alyeseshe ukuleka ukubomfya imiti ikola, lelo alifililwe. Atile: “Nalefwaya ukulacita ifisuma, lelo fyonse ifyo nalecita tafyaweme nakalya. Nshalemona umulandu wa kubela umuntu umusuma.”

Nomba Kathleen alanshenye ne Nte sha kwa Yehova. Kathleen atila: “Nasambilile ukuti takwaba umulilo wa pe. Mu fyo Amalembo yalelondolola mwali amano. Ukwishiba ukuti nshali no kupya mu mulilo wa pe, kwanengele ukumfwa bwino nga nshi.” Lelo alisambilile na pa bulayo bwa kwa Lesa ubwa kuti abantunse bali no kwikala umuyayaya pe sonde apashakabe ububifi. (Amalumbo 37:10, 11, 29; Luka 23:43) Kabili atila: “Nomba nalikwata isubilo lya cine cine ilya kwikala umuyayaya mu Paradaise!”

Bushe Kathleen ali no kuleka ukubomfya imiti ikola apo nomba alishibe ukuti takayepya mu mulilo wa pe? Atila: “Nga ca kuti nafwaisha ukubomfya imiti ikola, nalepepa, ukulomba Yehova Lesa ukuti angafwe. Naletontonkanya pa fyo amona ifibelesho fyabipa ifya musango yu, kabili nshalefwaya ukumukalifya. Aleasuka amapepo yandi.” (2 Abena Korinti 7:1) Ukutiina ukukalifya Lesa kwa-afwile Kathleen ukuleka ifibi ifyo alecita.

Ca cine, icingatwafwa ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa pa kuti tukabe ne nsansa sha muyayaya, kutemwa Lesa no kuba na katiina kuli ena, te kulatiina ukuyapya mu mulilo wa pe. Uwaimbile amalumbo alembele ati: “Balishuka ababa na katiina ku Mfumu Lesa, abakonka amafunde yakwe!”—Amalumbo 128:1, Baibolo ya Cibemba iya mu 1983.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 9]

NI BANI BAKALUBULWA MU MULILO WA PE?

AmaBaibolo yamo yalafulunganya abantu pantu yapilibula amashiwi ya ciGriki yabili ayapusana, Geʹen·na na Haiʹdes, ati “umulilo wa pe.” Mu Baibolo, ishiwi lya kuti Geʹen·na lipilibula ukonaula nakalya nakalya, ukwabula isubilo lya kubuuka ku bafwa. Lelo, ababa mu Haiʹdes, nelyo mu Nshiishi, balikwata isubilo lya kubuuka.

E ico, ilyo Yesu afwile no kubuuka, umutumwa Petro aebele abalemukutika ati Yesu “tabamushile mu mulilo wa pe.” (Imilimo 2:27, 31, 32; Amalumbo 16:10, King James Version) Ishiwi ilyo bapilibula ati “umulilo wa pe” muli ici cikomo lishiwi lya ciGriki Haiʹdes. Yesu taile ku ncende imo ukwaba umulilo awe. Nga kukonka ishiwi lya ciGriki, Yesu aile ku nshiishi te ku “mulilo wa pe.” Lelo te Yesu fye eka Lesa alubula ku Nshiishi.

Ilyo ilanda pa kubuuka kwa bafwa, Baibolo itila: “Imfwa no mulilo wa pe fyafumishe abafwa abalimo.” (Ukusokolola 20:13, 14, KJ) Ukufumya abantu “mu mulilo wa pe” cikapilibula ukubuusha abantu abo Lesa amona ukuti nabalinga ukubuuka. (Yohane 5:28, 29; Imilimo 24:15) Ala twalikwata isubilo ilisuma sana ilya kwisamona abantu twatemwa babuuka ukufuma ku nshiishi! Yehova, Lesa uwakwata sana ukutemwa, akacita ici.