Bushe Kwali ba “Esaya Banga”?

7. Bushe abasoma Baibolo abengi batwishika shani uwalembele ibuuku lya kwa Esaya, kabili mulandu nshi?

⁷ Uyu mulandu wa kusesema ni umo uwalenga abasoma Baibolo abengi ukutwishika uwalembele ibuuku lya kwa Esaya. Aba bakalengulula baumina fye pa kusosa ukuti iciputulwa ca kulekelesha ica ili buuku cifwile calembelwe no muntu uwaikele mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., ilyo ali muli bunkole ku Babele nelyo pa numa. Abene batila, ukusesema ukulanda pa fyo Yuda ali no kushala amapopa kwalembelwe pa numa ninshi kwafikilishiwa, kanshi ninshi takwali kusobela nangu fye panono. Aba bakalengulula na kabili batila ifyalembwa mwi buuku lya kwa Esaya pa numa ya Esa cipandwa 40, fyumfwika kwati filelanda ukuti Babele e calo caleteka pali ilya nshita no kuti abena Israele bali muli bunkole kulya. E co batontonkanya ukuti, onse uwalembele iciputulwa ca kulekelesha ice buuku lya kwa Esaya afwile acilembele pali iyi ine nshita—e mu kuti mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E. Bushe ukupelulula kwa musango yo kwalikwata apo kwaiminina apene pene? Awe nakalya!

8. Ni lilali ukutwishika uwalembele ibuuku lya kwa Esaya kwatendeke, kabili kwasalangene shani?

⁸ Ni muli ba1100 C.E. e mwatendekele ukutwishika uwalembele ibuuku lya kwa Esaya. Uwatendeke ukutwishika ali muYuda uulanda pali Baibolo Abraham Ibn Ezra. Icitabo ca Encyclopaedia Judaica cisoso kutila “[Abraham Ibn Ezra] mu kulanda kwakwe pe buuku lya kwa Esaya asoso kuti iciputulwa ca bubili ice buuku lya kwa Esaya, icatendekela pa Esa cipandwa 40, calembelwe na kasesema uwali pa nshita ya kusendwa Bunkole ku Babele na mu kubangilila kwa nshita ya Kubwelulukila ku Sione.” Muli ba1700 na ba1800, iyi mitontonkanishishe ya kwa Ibn Ezra yalipokelelwe na bambi abasoma ifya Baibolo, ukusanshako na Johann Christoph Doederlein, umwina Germany uwasoma ifya mipepele uwasabankenye icitabo cakwe icalondolola ibuuku lya kwa Esaya intanshi mu 1775 cimbi na co mu 1789. Icitabo ca New Century Bible Commentary cisoso kuti: “Ukufumyako fye abasoma ifya Baibolo abakakatila ku fyo basuminamo, abashala bonse nomba balisumina ubulondoloshi bwa kwa Doederlein . . . ubwa kuti ukusesema ukwaba mu fipandwa 40 ukufika ku 66 ifye buuku lya kwa Esaya takwalembelwe na kasesema Esaya uwali mu mwanda wa myaka uwalenga 8 lelo kwalembelwe pa numa sana.”

9. (a) Kwakanishiwa nshi ibuuku lya kwa Esaya lyaakanishiwa? (b) Ni shani umo uulanda pali Baibolo asupula icimfulumfulu caba pa walembele ibuuku lya kwa Esaya?

⁹ Lelo, ukutwishika uwalembele ibuuku lya kwa Esaya takwapwilile palya pene. Itontonkanyo lya kutila kwali Esaya wa bubili lyalengele abantu ukucetekela ukuti kufwile kwali na kalemba walenga butatu.a Ibuuku lya kwa Esaya na kabili lyalyakanishiwe, ica kuti uwasoma ifya Baibolo umo atila uwalembele Esa icipandwa 15 na 16 ni kasesema uushaishibikwa, ilintu umbi na o atwishika uwalembele Esa ifipandwa 23 ukufika ku 27. Na umbi atila uwalembele ifyebo fyaba mu Esa fipandwa 34 na 35 tafwile ukuba Esaya. Mulandu nshi? Pantu ifi fyebo fyalipalana sana ne fisangwa mu Esa fipandwa 40 ukufika ku 66, ifyo kale kale bambi batile fyalembelwe fye no muntu umbi uushili ni Esaya wa mu mwanda wa myaka uwalenga 8! Charles C. Torrey, uulanda pali Baibolo asupawila bwino nga nshi icafuma mu kupelulula kwa musango yo. Atila, “Uwali inshita imo ‘Kasesema walumbuka uwa mu nshita ya kusendwa Bunkole,’ nomba amonwa fye ngo muntu uushacindeme kabili alilabwa pa mulandu wa kuti ibuuku lyakwe lyalyakanishiwa mu fiputulwa.” Lelo, te bonse abasoma ifya mu Baibolo basuminisha kuli uku kwakanishiwa kwe buuku lya kwa Esaya.