Bushe Tufwile Ukucetekela Ifya Kale?

Icitabo Ca A Companion To The Study Of History, Icalembwa Na Michael Stanford Cisosa Ukuti: “Ukwishiba ifyacitikila abantunse kutulenga . . . ukulaumfwa ukuti twaba mwi bumba ilyabako ukutula kale sana ilyo tushilafyalwa kabili ilikatwalilila ukubako ilyo twafwa.”

NGA tatwaishiba ifya kale, ninshi twalibulisha icintu cimo icacindama mu bumi bwesu. Ukukanaishiba ifyacitike kale, kuti kwalenga imwe, ulupwa lwenu, umukowa wenu, nelyo fye uluko lwenu ukumoneka kwati tamwakwata intulo. Teti twishibe ifyo ifilecitika lelo fyatendeke kabili teti fikwate ubupilibulo bwine bwine kuli ifwe.

Ifyacitike kale kuti fyatusambilisha ifingi pa mikalile ya mu bwikashi. Kuti fyatwafwa ukukanalabwekeshapo ifilubo fimo fine. Nge fyo uwa mano ya buntunse umo alandile, abantu abalaba ifyacitike kale kuti bapita muli fimo fine na kabili. Ukwishiba ifyacitike kale kuti kwatwafwa ukumfwikisha ifyo ukulunduluka kwa ba kale kwali, ifintu fya kupapusha ifyasangilwe, abantu ba kucincimusha abaliko, ne nshila ishingi isho tulingile ukumwenamo ifintu.

Lelo apo ilyashi lya fyacitike kale lisanshamo abantu ne fintu ifya kale sana, kuti twaishiba shani nga kuti lyacetekelwa? Nga tulefwaya ukusambililako ifyacindama ku fyacitike kale, lyene ifyo tulesambilila filingile ukuba ifya cine. Kabili ilyo twasambilila icine, tufwile ukucipokelela, nelyo inshita shimo teti cibe icayanguka ukucite fyo lyonse. Ifyacitike kale kuti fyapala ibala lya maluba ya rose—ili bala lyaliyemba lelo lyalikwata ne myunga; kuti lyatusansamusha no kutukalifya.

Mu fipande fikonkelepo, twalalanda pa mbali shalekanalekana isha fyacitike kale ifingatwafwa ukulinga ifintu tubelenga nga fya cine. Twalalanda na pa fyo ifyacitike kale ifya cetekelwa finganonsha kabelenga uwiluka.

[Icikope pe bula 3]

Namfumu Nefertiti

[Icikope pe bula 3]

Cinshi twingasambilila ku fyacitike kale?

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 3]

Nefertiti: Ägyptisches Museum der Staatlichen Museen Preußischer Kulturbesitz, Berlin

Umupelwa: Ukukopa icikope kwasuminishiwe na ba British Museum

Cinshi Twingasambilila ku Fyacitike Kale?

Gerald Schlabach, Inkonkani Kuli Profesa Wasambilila Ifyacitike Kale Atile: “Takwabe cacindamisha ku basambilila ifyacitike kale ukucila ukulanshanya pa fyalengele ifintu ukucitika ne fyafuminemo.”

ABASAMBILILA ifyacitike kale bepusha abati, Ni shani kabili mulandu nshi ifintu fimo fyacitikile? Ku ca kumwenako, ukusambilila ifya kale kwalenga twishibe ukuti Ubuteko bwa Roma bwaliwile. Nomba cinshi calengele ukuti buwe? Bushe cali pa mulandu wa kukanakwata imibele isuma nelyo kutemwisha umusamwe? Bushe ubu buteko bwali ubwayafya ukuteka nelyo imilalo ya buko yalekabila indalama ishingi sana? Bushe abalwani ba buteko bwa Roma balefulilako fye no kukwatilako amaka?

Ni nomba line fye, akabungwe ka Eastern European Communism, akalemonwa nga kengataasha ifyalo fya ku Masamba, kawile fye ubushiku bumo mu fyalo ifingi. Cinshi calengele? Kabili cinshi abantu bengasambililako kuli ici? Uyu e musango wa fipusho fimo ifyo abasoma ifyacitike kale besho kwasuka. Lelo ilyo baleasuka, ni shani fintu ifyo bomfwa fikuma ifyo bamona ifintu?

Bushe Kuti Twacetekela Ifyo Abasambilila Ifyacitike Kale Bashimika?

Abasambilila ifyacitike kale bapala sana bakapokola ukucila basayantisti. Balabebeta, ukutwishika no kusuusha ifyalembwa fya kale. Icine e co bafwaisha, lelo ubuyo bwabo tabwashininkishiwa. Cimo icilenga ca kuti ilingi basambilila pa bantu, kabili abasoma ifyacitike kale te kuti beshibe ifili mu mintontonkanya ya bantu, pali bufi imintontonkanya ya bafwa. Abasambilila ifyacitike kale na bo bene kuti nalimo baba no muncishanya. Kuti nalimo nabakwata ifyo basuminamo kale no kupingula ifintu ilyo bashishibe ne fishinka. E co, ifyalembwa fyabo fyaba kupilibula fye, ukulingana ne fyo uwasambilila ifyacitike kale aletontonkanya.

Ca cine, nga ca kuti uwasoma ifyacitike kale aba no musango amwenamo ifintu, teti tutile umulimo wakwe tawafikapo. Ubulondoloshi busangwa mu mabuuku ya mu Baibolo aya kwa Samwele, Ishamfumu, na Imilandu, bulanda pa fintu fimo fine ifyalembelwe na bantu bapusana basano, lelo kuti calangililwa ukuti tamwaba ukupilikana nelyo ifilubo. E fyo caba na ku Malandwe yane. Bakalemba ba Baibolo abengi balembele ubunake bwabo ne filubo fyabo, icintu icishisangwa sana mu mpapulo sha ku calo.—Impendwa 20:9-12; Amalango 32:48-52.

Ukulunda pa kupingula ifintu ilyo bashishibe ifishinka, ica kutontonkanyapo na cimbi ilyo mulebelenga pa fyacitike kale mulandu kalemba alembele. Michael Stanford mu citabo icitila A Companion to the Study of History atile: “Ilyashi lya fyacitike kale lyonse ilishimikwa nelyo ukulembwa na bakateka, abalwisha ukuba bakateka nelyo abanabo, lilingile ukutwishikwa sana.” Ukukanafumaluka na kabili kulamoneka ilyo ifitabo filanda pa fyacitike kale mu manshoko nelyo fye mu kulungatika fikoselesha ukutemwisha no kuipeelesha ku calo. Ku ca bulanda, ici limo limo cisangwa mu fitabo fibomfiwa ku sukulu. Icipope ca buteko mu calo cimo catile ubufwayo bwa kusambilisha ifyacitike kale bwa “kukosha ukutemwisha icalo no kuipeelesha ku calo mu mitima ya bantu . . . pantu ukwishiba ifyacitike mu calo yaba ni nshila imo iya kulenga bantu ukuipeelesha ku calo.”

Ifyalembwa fya Bufi pa Fyacitike Kale

Inshita shimo ubulondoloshi pa fyacitike kale tabuba fye ubwaumina kumo; lelo buba ubwa bufi. Ku ca kumwenako, icitabo ca Truth in History citila icalo icaleitwa kale Soviet Union “cafumishe ishina Trotsky mu fyalembwa, ica kuti tapali nangu cimo icaleshinina ukuti kwali umuntu waleitwa Trotsky.” Bushe Trotsky ali nani? Ali ni ntungulushi mu kabungwe ka ku Russia aka Bolshevik Revolution kabili ali ni nkonkani ya kwa Lenin (uwali ntungulushi ya aka kabungwe). Ilyo Lenin afwile, Trotsky akansene na Stalin, balimutamfishe mu kabungwe ka bupolitiki aka Communist Party, kabili pa numa balimwipeye. Ishina lyakwe lyafuutilwe fye na mu ma encyclopedia ya mu Soviet. Ukubikamo ubufi mu fyacitike kale, no koca ifitabo fipilika ifyo bafwaya, fyaba fintu ificitika lyonse mu mitekele ya lucu.

Lelo, ukubikamo ubufi mu fyacitike kale kwatendeke kale sana, nalimo ku nshita ya Egupti na Ashuri. Pa mulandu wa cilumba no kuitumika, bafarao, ishamfumu, na bakateka bashininkishe ukuti ilyashi lyonse ilyali no kulembwa pali bene lyali lya kubalumbanya sana. E co balebikamo ifya bufi mu fyo balecitako bwino kabili balefisa, ukufuuta, nelyo ukukanalemba conse ica museebanya kabili ica kubacenda, pamo nga ukucimfiwa mu nkondo. Lelo ilyashi ilisangwa muli Baibolo pa fyacitikile abena Israele lilanda pali fyonse fibili ubunake ne mibele isuma ifyo ishamfumu na batekwa bakwete.

Bushe abasome fyacitike kale bacita shani pa kuti bashininkishe ukuti ifyalembwa fya kale fya cine? Balinganya ifi fyalembwa ku fyalembwa fya kale ifilanda pa misonko, amafunde, imbila yalebilwa pa kushitisha abasha, amakalata ya fya bukwebo na ya bantu ne fyalembwa, ifilembo pa fipe fya mabumba, ifyalembwa filanda pa ngalaba, e lyo ne fipe fisangwa mu nshishi. Ifi fintu fyalekanalekana ilingi filalondolola na fimbi nelyo ifyalekanalekana pa fyalembwa fya balashi. Nga kuli ifyebo ifishilipo nelyo tabashininkishe, abasome fyacitike kale abafumaluka baleshibisha abantu pa lwa ico, nangu line nalimo kuti babikamo ifyebo fyabo apo cishilungeme. Lelo, bakabelenga abashilimuka balabelenga impapulo shalekanalekana nga balefwaya ubulondoloshi busuma pa fyacitike kale.

Imilimo ya basoma ifyacitike kale kuti yatupeela ifyebo fisuma nangu babe na mafya ya musango shani. Icitabo cimo icilanda pa fyacitike kale cilondolola ukuti: “Nangu calyafya ukulemba ifyacitikila abantunse, . . . ili lyashi lyalicindama kuli ifwe.” Ukulunda pa kutulenga ukwishiba ifya kale, ilyashi lya kale kuti lyatulenga ukumfwikisha imibele abantunse balimo lelo. Ku ca kumwenako, kuti twaishiba ukuti aba kale bakwete imibele imo ine iyo abantu bakwatako lelo. Iyi mibele iyo abantu ba mu nkulo shonse bakwata yalikuma sana ifintu fimo ifyacitike kale, nalimo e cilenga aba bantu ukusosa abati ifyacitike kale fikacitika na kabili. Lelo bushe mwaba amano mu kutontonkanye fyo?

Bushe Ifyacitike Kale Kuti Fyacitika na Kabili?

Bushe kuti twabomfya ifyacitike kale ku kusobela bwino ifyo ku ntanshi kukaba? Ifintu fimo ifyacitike kale filacitika na kabili. Ku ca kumwenako, uwali kale Kalemba wa buteko bwa United States Henry Kissinger atile: “Ukulunduluka konse ukwacitika kulapwa mu kupita kwa nshita.” Na kabili atile: “Ilyashi pa fyacitike kale lisanshamo ukubombesha ukushaletele ifisuma, kabili ukufwaisha ukushafishiwepo. . . . E co uwasambilila ifya kale afwile ukwishiba ukuti te kuti tufulumuke amafya.”

Takwaba amabuteko ayawile fimo fine. Babele acimfiwe mu bushiku bumo fye ku bena Madai na bena Persia mu 539 B.C.E. Greece yalyakanike mu mabufumu ayengi ilyo Alekesandere Mukalamba afwile, kabili pa numa yacimfiwe kuli Roma. Lelo, tacashininkishiwa ifyo Roma acimfiwe. Uwasoma pa fyacitike kale Gerald Schlabach aipwishe ati: “Ni lilali Roma acimfiwe? Bushe cine cine alicimfiwe? Kwali icayalwike mu Western Europe pa kati ka myaka 400 CE na 600 CE. Lelo ifingi tafyayalwike.”a Ca cine, ifintu fimo ifyacitike akale filacitika na kabili, lelo fimbi taficitika.

Icintu cimo ico tusambililako ku fyacitike kale kabili icicitika libili libili kufilwa kwa mabuteko ya buntunse. Mu nkulo shonse, ilingi ubuteko busuma bulacilimwa na bukaitemwe, ukukaanatontonya pa fya ku ntanshi, ubufunushi, amafisakanwa, umuncishanya, no kufwaisha ukulateka e lyo no kulwisha ukubwelela pali bukateka. E co, ilyashi pa fyacitike kale lyabamo fye ukucimfyanya kwa fyanso, ifipangano fishifishiwapo, inkondo, icimfulumfulu mu bwikashi no lukaakala, aba fyuma fya sotambe e lyo na bapiina bene bene, no kufilwa kwa fya bunonshi.

Ku ca kumwenako, moneni ifyo icitabo ca The Columbia History of the World cilandapo pa fyo ukulunduluka kwa mu fyalo ifikankaala kwakuma icalo conse. Ici citabo citila: “Ilyo Columbus na Cortes balengele abantu ba ku Masamba ya Europe ukwishiba ifyo bengacita, calengele ukuti bafwaishe sana ukwalula abantu ku fisumino fyabo no kunonka, kabili ukufwaisha ukulumbuka kwalibalamwinwe kabili imikalile ya mu fyalo ifikankaala yapatikishiwe ni cikanga pano isonde ponse. Pa kuba no kufwaisha kwa kufusha no kukwata ifyanso fya maka, bakacimfya balengele icalo conse ukulashintilila pa fyalo fya maka ifya mu Europe . . . Mu kwipifya kuti twatila abantu ba mu fyalo fyaba mu [Africa, Asia, na America] bali finakabupalu ku kutitikishiwa kwa bulamo uluse kabili ukwa mutatakuya. Mwandi ya cine amashiwi yasangwa muli Baibolo pali Lukala Milandu 8:9 ayatila: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya”!

Nalimo ifi fintu fya bulanda e fyalengele uwa mano ya buntunse umwina German ukusosa ukuti icintu cimo fye ico tusambilila ku fyacitike kale ca kuti abantu tabasambililako nangu cimo ku fyacitike kale. Yeremia 10:23 atila: “Umuntunse te kuti alame ukwenda kwakwe, kabili takwata maka ya kutungulula intampulo shakwe ilyo aleenda.” (ukulingana na The Jerusalem Bible) Ukukanaishiba ukutungulula intampulo shesu kufwile ukutukuma sana pali ndakai. Mulandu nshi? Pantu twakwata amafya ayengi kabili ayakalamba ayashabalile ayabako kale. E co kuti twashipikisha shani aya mafya?

Amafya Ayashabala Ayabako

Mu lyashi lya kale lyonse ilya bantunse, tacabalile acicitika isonde lyonse ukukwata amafya yabipisha pamo nga ukubungaule miti, ukonaula umufundo wa mushili, ukusangula incende shimo ifiswebebe, ukulofya imisango iingi iya fimenwa ne nama, ukonaula umutika wa mwela wa ozone, ukukowesha umwela, ukucishamo ukukaba mwi sonde, ukukowesha ba bemba, no kufulisha kwa bantu.

Icitabo ca A Green History of the World citila: “Ubwafya bumbi ubo abantu bakwete bukumine ifintu ukulacitika lubilo lubilo.” Ed Ayres, kalemba mukalamba uwa magazini ya World Watch atile: “Tulolenkene ne cintu tushatala atuponenwapo ico tushishibe, nangu ubushinino bwa kuti epo caba bukalamba. Kuli ifwe, ico ‘cintu’ cili konaula ifibumbwa no kwalula kwa fintu ifyaba mwi sonde ilitusunga.”

Ukukuma kuli aya mafya e lyo na yambi, uwasambilila ifyacitike kale Pardon E. Tillinghast atila: “Imikalile ya bantu ileya ilebipilako fye kabili fwe bengi tulatiina amafya yakafumamo. Kwafwa nshi abasambilila ifyacitike kale bengapeela abantu bapeshiwa amano lelo? Cilemoneka kwati te kuti bafwe sana.”

Abasambilila ifyacitike kale kuti bafulunganishiwa pa fya kucita na pa fyo bengapanda amano, lelo te fyo caba kuli Kabumba wesu. Na kuba, asobele muli Baibolo ukuti mu nshiku sha kulekelesha, kwali no kuba “inshita shayafya” mu calo. (2 Timote 3:1-5) Lelo Lesa alicita ifyacila fye pa kulondolola kabili alicita icintu ico abasambilila ifyacitike kale bashingacita—alitulanga inshila ya kupwishishamo amafya, nge fyo twalamona mu cipande cikonkelepo.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

UWASAMBILILA IFYACITIKE KALE, MICHAEL STANFORD ATILE: “Ilyashi lya fyacitike kale lyonse ilishimikwa nelyo ukulembwa na bakateka . . . lilingile ukutwishikwa sana.”

[Icikope pe bula 4]

Kateka Nero

[Abatusuminishe]

Roma, Musei Capitolini

[Ifikope pe bula 7]

Mu nkulo shonse “abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya”

[Abatusuminishe]

“Bakacimfya” icalembwa na Pierre Fritel. Mwaba (ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo): Ramses II, Attila, Hannibal, Tamerlane, Julius Caesar (pa kati), Napoléon I, Alexander the Great, Nebuchadnezzar, na Charlemagne. Ukufuma mu citabo ca The Library of Historic Characters and Famous Events, Vol. III, 1895; indeke: icikope caba USAF

Bushe Ifya Kale Ifyalembwa Muli Baibolo—Cine Cine Fyalicitike?

B AEBAWILE ishamfumu. Bakalipile bashimapepo. Baebawile abantuuntu fye pa bubifi bwabo. Kabili balembele fye ne filubo ne membu shabo. Balebalunga no kubapakasa, kabili bamo balipaiwe pa kulanda no kulemba icine. Ni bani aba? Ni bakasesema abalembwa muli Baibolo, abengi abalembeleko Amalembo ya Mushilo.—Mateo 23:35-37.

Mu citabo cakwe icitila The Historian and History, Page Smith alembamo ukuti: “[AbaHebere] balelemba no kufumaluka kumo kwine ilyo balelemba pa mpalume shabo na pa ncitatubi, pa bene na pa balwani babo, pantu Lesa aleceeceeta ifyo balelemba kabili tapali ico bali no kunonka lelo bali no kuipusula ifingi nga babepa.” Smith na kabili alembele ukuti “nga twalinganyako amalyashi ya kutendusha aya mfumu sha ku Suria nelyo Egupti, ubulondoloshi pa bucushi ne nshita sha nsansa isha bantu abo Lesa asalile . . . bwa kucincimuna nga nshi. Bakalemba ba ciHebere basangile icintu cimo icakatama sana pa kulemba ifintu ifyacindama ifyacitike—ukuti fifwile ukulanda pa bantu ba cine cine, ukusanshako ne filubo fyabo fyonse.”

Bakalemba ba Baibolo bali abalungika nga nshi. Kalemba Werner Keller, ilyo alebebeta Baibolo ukulinganya ku lyashi lya kale na ku fyashulwa, alandile mu mashiwi ya kwiswila aya citabo cakwe icitila The Bible as History ati: “Pa mulandu wa kusangwa kwa bushinino bwine bwine ubwingi kabili ubwa cine, . . . kwali amashiwi yatwalilile ukwisa mu muntontonkanya wandi aya kuti: ‘Kanshi Baibolo yalilungika!’”

Ilyashi lya Kale Ilya Kucincimuna Ilyakwata Ifyo Twingasambililako Ifisuma

Imbali ishingi isha Baibolo shalembelwe na bantuuntu fye pamo nga balimi, bakacema, na balondo. Lelo, ifyo balembele mu myaka ukucila pali 1,600 fyalisonga sana abantu abengi ukucila icalembwa conse, nampo nga ca kale nelyo ca muno nshiku. Na kabili, abantu abengi balifwaya ukonaula Baibolo, lelo balifilwa. (Esaya 40:8; 1 Petro 1:25) Ndakai Baibolo kuti yabelengwa yonse nelyo imbali shimo mu ndimi 2,200—takwaba icitabo cimbi icaba mu ndimi ishingi fi! Mulandu nshi Baibolo yapusanina nga nshi ku fitabo fimbi? Amashiwi yakonkapo yalasuka ico cipusho.

“Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.”—2 Timote 3:16, 17.

“Fyonse ifyalembelwe kale fyalembeelwe ku kutusambilisha, ukuti mu kutwalilila kabili mu kutukoselesha kwa malembo e mo tube no kucetekela.”—Abena Roma 15:4.

“Ifi fintu fyaleponena balya [bena Israele] ku kufundilamo bambi; kabili fyalembelwe ukuti tusambilileko [fwe Bena Kristu]; fwe bo impela sha nshita shafikapo.”—1 Abena Korinti 10:11.

Ca cine, apo yaba citabo icaputwamo no kubakililwa na Lesa kabili icaba ne lyashi pa bantu ba cine cine—bamo abasekeshe Lesa na bambi abashamusekeshe—Baibolo yacila ifitabo fyonse. Te citabo icilanda fye pa fyo tufwile ukucita ne fyo tushifwile ukucita nelyo icakwata inshimi shisuma isha kusansamusha abana. Ca cine ukuti Lesa abomfeshe bakalemba abantunse, lelo ici calenga ukuti Baibolo iwamineko, no kuba no bwite ubufika pa mitima ya baibelenga aba mu nkulo shonse. Uushula ifya kushulashula William Albright atile: “Ukufunda kwa mu Baibolo pa lwa mibele isuma na bumupashi, ukwaba kusokolola kwaibela uko Lesa apeele abantunse ukupitila mu bantunse, kwaba ukwa cine lelo nge fyo fye kwali imyaka 2,000 nelyo 3,000 iyapita.”

Ku kulangilila ifyo Baibolo yaafwa pa nshita yonse, lekeni tubebete ifyacitike pa kutendeka kwa lyashi lya bantunse, ifyo Baibolo itulondolwela, lyene tumonemo na masambililo yacindama mwi buuku lya Ukutendeka.

Ubulondoloshi bwa Kale ubo Abantu ba Nkulo Shonse Bengasambililako

Pa fintu ifyo ibuuku lya Ukutendeka litusambilisha paba ifyo ulupwa lwa buntunse lwatendeke, ukusanshako amashina na fimbi. Takwaba ulupapulo lumbi ulushimika ifya kale ulwalondolola bwino pali ici. Kuti nalimo waipusha ukuti ‘bushe calicindama lelo ukwishiba pa fikolwe fyesu uko twatuntuka?’ Calicindama nga nshi pantu pa kusokolola ukuti abantunse bonse, te mulandu ne nkanda, umukowa, nelyo uluko, bafuma ku bafyashi bamo bene, Ukutendeka kulangilila ukuti takuli umulandu wa kubela na kapatulula ka mushobo.—Imilimo 17:26.

Ukutendeka na kabili kulasambilisha pa mibele isuma. Kushimika pali Sodomu, Gomora, ne misumba imbi iyapalemeko, iyo Lesa aonawile pa mulandu wa bucisenene ubo abekashi ba iyi misumba balecita. (Ukutendeka 18:20–19:29) Icikomo 7 mwi buku lya mu Baibolo ilya kwa Yuda citila: “Abena Sodomu na Gomora ne mishi iyashingulukako . . . pa kucita bucilende no kukonke fye shiku, baimikwako ica kumwenako.” Abantu ba mu Sodomu na Gomora tabakwete amafunde ya kufuma kuli Lesa pa lwa mibele isuma; lelo, pamo nga fwe bantunse bonse, na bo balikwete kampingu uwapeelwa na Lesa. E co, Lesa alikwete insambu sha kupingula balya bantu pa ncitilo shabo. (Abena Roma 1:26, 27; 2:14, 15) Na lelo line, Lesa akapingula abantu pa ncitilo shabo, nampo nga balomfwila Icebo cakwe, Baibolo wa Mushilo, nelyo iyo.—2 Abena Tesalonika 1:8, 9.

Icacitike Kale Icitusambilisha pa fya Kupusuka

Icabaswa ica pa Arch of Titus mu Rome cilangilila abashilika ba ciRoma abasendele ifipe fyashila ukufuma mwi tempele lya mu Yerusalemu ilyo uyu musumba waonawilwe mu 70 C.E. AbaYuda ukucila pali 1,000,000 balifwile. Lelo, Abena Kristu bacumfwila balipuswike, pa mulandu wa kumfwila ukupanda mano kwa kwa Yesu ukwa kuti: “Ilyo mukamona Yerusalemu naushingwa ku milalo, e lyo ishibeni ukuti ukupomonwa kwa uko nakupalama. E lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili; na bali mu kati ka uko bafumemo; na bali mu mapanga beingilamo. Ico isho ni nshiku sha cilandushi.”—Luka 21:20-22.

Ukonaulwa kwa Yerusalemu takwaba fye lyashi lya kale, lelo kwalelangilila ifyo bucushi bukalamba ubo nomba line fye bwalatebelela isonde lyonse bukaba. Lelo na pali ilya nshita, kukaba abakapusuka. Balondololwa nge “bumba likalamba . . . abafuma ku luko lonse ne mikowa ne misango ya bantu na bantu na ba ndimi.” “Bafuma mu bucushi bukalamba” pa mulandu wa citetekelo cabo mu mulopa wasumiwe uwa kwa Yesu—icitetekelo icashimpwa pa fyacitike kale na pa kusesema ifisangwa muli Baibolo.—Ukusokolola 7:9, 14.

Ifyacitike Kale Ifishakabale Aficitika na Kabili

Lelo tuli mu nshita ya kuteka kwa Fyalo Fyakwatisha Amaka Ifyaumana Akapi ifya Britain na America, ubuteko bwa kulekelesha pa fyalo fyakwatisha maka ifyalandwapo mu kusesema kwa mu Baibolo. Ilyo twamone ifyacitike ku fyalo fyakwatishe amaka ifyabangilileko, kuti twashininkisha ukuti na bo bukawa. Lelo bukawa shani? Ukulingana na Baibolo, ubu buteko bukawa mu nshila yaibela. Ilyo yalesobela pa mwaka wa 1914 C.E., Daniele 2:44 yalandile pa mabuteko ya bupolitiki, nelyo “amabufumu,” ukuti: “Mu nshiku sha shamfumu ishi Lesa wa mu muulu akemyo bufumu ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya.”

Ca cine, pa Armagedone, iikaba e kalume ka “bucushi bukalamba” ubulandilwepo pa mulu, Ubufumu bwa kwa Lesa—ubuteko bwakwe ubwa mu muulu ubutungululwa na Kristu Yesu—bukafumyapo fyonse ifyo amabuteko ya bantunse aya mutitikisha yaleta. Ilyo ifi fikacitika, ubu Ubufumu “tabwakashiilwe ku bantu bambi,” e kuti tabwakatale abucimfiwa nelyo ukufumishiwapo ukupitila mu kuvota. Bukateka “ukufika ku mpela sha calo.”—Amalumbo 72:8.

Lyene mu kupelako, ukuteka kwa kupepa kwa bufi, amapolitiki ya mutitikisha, na makwebo ya bufunushi fikapwa. Amalumbo 72:7 yalaya ukuti: “Ubulungami bupuuke, . . . no bwingi bwa mutende ukasuke aubulapo umweshi.” Imibele yapulamo iya kwa Lesa iya kutemwa e ikaanana mwi sonde, te bufunushi ne cilumba. (1 Yohane 4:8) Yesu atile: “Mutemwane.” Ukukuma kuli ici, uwasoma pa fyacitike kale Will Durant atile: “Icacindama ico nasambililako ku fyacitikila abantunse cimo cine na cintu Yesu alandile. . . . Ukutemwa e cintu cacindamisha mu calo.”

Ukutemwa Lesa atemenwe bantunse kwamulengele ukupuutamo ukulembwa kwa Baibolo. Ni Baibolo fye yeka e ilondolola bwino pa fyacitike kale, ifilecitika nomba, ne fikacitika ku ntanshi. Shi pokeleleni ubukombe bupususha ubwaba muli Baibolo pa kupatulako inshita yalinga ku kusambilila yene. Pa kufwaya ukucite ci no kumfwila ifyo Yesu alandile, Inte sha kwa Yehova balebako abena mupalamano babo ‘imbila nsuma iya bufumu.’ Iyi mbila nsuma ikafishiwapo kabili tayakabe kusesema. Ikaba lyashi lya kale ilya fintu ifyacitike icine cine.—Mateo 24:14.

[Amashiwi pe bula 9]

WERNER KELLER ATILE: “Kanshi Baibolo yalilungika!”

[Amashiwi pe bula 11]

WILLIAM ALBRIGHT, UUSHULA IFYASHIKAMA ATILE: “Ukufunda kwa mu Baibolo pa lwa mibele isuma na bumupashi . . . kwaba ukwa cine lelo nge fyo fye kwali imyaka 2,000 nelyo 3,000 iyapita.”

[Ifikope pe bula 9]

Ilibwe lya ku Moabu: Ili libwe lyalembwapo ifyo Imfumu Mesha alembele pa bulwi bwali pa kati ka Moabu na Israele (2 Ishamfumu 3:4-27), amashina ya fifulo fyalekanalekana ifyalembwa muli Baibolo, ne shina lya kwa Lesa mu filembo fya ciHebere.

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris.

Indalama ya Silfere: Kope wa iyi ndalama akwata icipasho ca kwa Tiberi Kaisare (Marko 12:15- 17).

Ubulondoloshi bwa kwa Nabonidus: Ilibwe ilishinina ifyo Babele awile kuli Koreshe (Daniele icipandwa 5)

[Abatusuminishe]

Icikope cakopelwe pa kusuminishiwa na ba British Museum.

Ilibwe: Lyakwata ishina lya kwa Ponti Pilato mu ciLatin.

[Abatusuminishe]

Icikope ca Israel Museum, mu Jerusalem; ukusuminishiwa na ba Israel Antiquities Authority.

Ku numa ya Cimfungwa ca Bemba wa Wafwa: Ukusoma amashiwi ya kwa Esaya kwashinina ukuti ili buuku lyaikele ukwabula ukwalulwa ukucila pa myaka 1,000 ilyo balelilemba ku minwe.

[Abatusuminishe]

Ili Buku lyasungilwa ku Israel Museum, mu Jerusalem.

[Ifikope pe bula 10]

Icabaswa ca pa Arch of Titus cilashinina ukucimfiwa kwa Yerusalemu mu 70 C.E.

[Abatusuminishe]

Soprintendenza Archeologica di Roma