Cinshi Calenga Amayanda Ukwafya?

JOSEPHINE, umwanakashi wa myaka 36, ekala na bana bakwe batatu ku nse ya musumba ukalamba mu Afrika. Pali aba bana, umukalamba ali ne myaka 11, umunono pali bonse ali ne myaka 6. Pa kusanga umwa kuliila, atoola ifikunkubiti no kufishitisha ku bapangamo ifintu fimbi. Indalama asanga muli uyu mulimo wakosa tashifika na kuli K10,000 pa bushiku bumo. Muli ulya musumba, iyi ndalama te kuti alishishemo abana bakwe no kubalipilila ku sukulu.

Nga abomba, abwelela ku kayanda ka kuwayawaya fye. Ifibumba fya iyi ng’anda fyapangwa na matafwali ne ndaka e lyo no tumuti utunono. Umutenge na o wa malata ya ndalawa na mapulastiki. Pa mutenge balibikapo amabwe, ifimuti, ne nshimbi shapapatala pa kuti nga kwaisa icimwela umutenge wilafuma. Pa ciibi ca ng’anda na pa mawindo paba fye amasaaka, ifishafwa na kwafwa nga kwaisa imfula no mwela, nelyo abapuupu.

Iyi yine ng’anda ishawama na yo te kuti tutile yakwe. Lyonse Josephine na bana bakwe balatiina ukuti balabatamfya. Apo bakuula iyi ng’anda balafwaya ukupishapo umusebo. Ca bulanda ukuti mu fyalo ifingi pano isonde, abengi e fyo bekala.

Ing’anda Ileta Amafya

Robin Shell, umukalamba wa kabungwe kaba mu fyalo ifingi akafwilisha abantu ukukwata amayanda atile: “Abana balomfwa ububi pa mulandu wa mayanda bekalamo, . . . lyonse ulupwa lulalwala, kabili . . . bamona kwati inshita iili yonse aba buteko nelyo abene ba mayanda kuti baisatoba [ing’anda bekalamo.]”

Imikalile ya musango yu ilenga abafyashi ukuba na masakamika lyonse pa bumi bwa bana no kutiina ukuti napamo kuti baponenwa amasanso. Mu cifulo ca kuti bacitepo fimo ifingalenga imikalile yabo ukuwama, batendeka ukupoosa inshita iikalamba na maka yabo ku kufwaila abana ifyo bakabila sana, pamo nga ifya kulya, umwa kutuushisha, no mwa kwikala e lyo no kubacingilila.

Abashaishiba fyonse ificitika kuti bamona kwati abapiina nga babombesha kuti bapwisha ubucushi bwabo. Lelo ukweba fye abantu ukubombesha te cingapwisha ubu bwafya. Kwaba amafya ayakalamba ayo umuntu ashingapwisha ayalenga amayanda ukwafya. Abafwailisha batila ukufula kwa bantu pa calo, ukukuukila ku misumba ikalamba, amasanso yalengwa ne fyabumbwa, ifikansa fya calo, no bupiina bwa mutatakuya e fyalenga sana amayanda ukwafya. Iyi milandu twalandapo isano e ilenga abapiina bakwata sana amafya ica kuti ne mikalile yabo yabipilako.

Ukufulisha kwa Bantu

Batila cila mwaka pano calo palakabilwa amayanda na yambi aya kwikalamo abantu 68 milioni ukufika kuli 80 milioni. Akabungwe ka United Nations Population Fund katile, impendwa ya bantu pano calo ponse yalicilile 6.1 bilioni mu 2001 kabili batile pa kufika mu 2050 ikaba pa kati ka 7.9 na 10.9 bilioni. Ne ciletiinya ca kuti mu myaka 20 iikakonkapo, umo abantu bakafulilako sana ni mu fyalo ifipiina. Ifyo fipendo filangilila ukuti kukaba ubwafya ubukalamba ubwa mayanda. Lelo, icilelenga ubu bwafya ukukulilako ni co imisumba umwaba sana abantu e ilekula bwangu sana mu fyalo ifingi.

Ukutwalilila Ukukuukila mu Misumba

Abengi baishiba ukuti mu misumba ikalamba pamo nga New York, London, na Tokyo e mwafula sana icuma ca calo. Ici cilenga abantu abengi sana cila mwaka ukukuukila kuli yi misumba bamona ukuti e yabamo icuma. Ico bakonka, kusambilila ne ncito.

Ku ca kumwenako, ubunonshi bwa calo ca China buleya sana pa ntanshi. Lipoti umo atile mu myaka ileisa, amayanda ayapya ukucila pali 200 milioni yakakabilwa mu misumba ikalamba yeka yeka fye. Mupepi na hafu wa iyo mpendwa e mayanda yaba mu United States pali ino nshita. Bushe ni bani bengapekanya ukuti kube amayanda yafule fyo?

Akabungwe ka World Bank katile, “mu fyalo ifipiina, cila mwaka indupwa 12 milioni ukufika ku 15 milioni ishikabila amayanda ukulingana ne yo yine mpendwa shilaya mu kwikala mu misumba.” Apo tamuba sana amayanda ayo bengakumamo ukusonkela, abapiina baba mu misumba balapatikishiwa ukuyaikala ukuli konse ukwamoneka, ilingi line baya mulya abantu bashifwaya ukwikala.

Amasanso Yalengwa ne Fyabumbwa e lyo ne Fikansa fya Calo

Ubupiina bwalilenga abantu abengi ukwikala mu fifulo umwingaba ilyeshi ne finkukuma. Ku ca kumwenako, batila mu Caracas, ku Venezuela, abantu mupepi na 500,000 “bekala mu mu fifulo ifyasuluka icine cine umwa kuti no mushili nga wabomba sana ulasendwa.” Ibukisheni ne cacitike mu 1984, mu fakitare bapangila ifya miti miti mwi tauni lya Bhopal, ku India, uko abantu ukucila 2,500 baipaiwe na bengi balicenenwe. Cinshi calengele abantu bafule fi ukufwa? Icalengele ni co komboni ya kuwayawaya iyali mupepi yalikulile ica kuti pashele fye bamita 5 ukufika pa mupaka wa ncende yalimo fakitare.

Ifikansa fya mapolitiki ifileta amafya pamo nga inkondo pa bekala calo na fyo filalenga ubwafya bwa mayanda ukukulilako. Lipoti imo iyasabankanishiwe na kabungwe kalanda sana pa nsambu sha bantu yatile, ukutendeka mu 1984 ukufika mu 1999 abantu ukufika kuli 1.5 milioni, sana sana abekala mu mishi yabela pa kati ka kapinda ka ku kuso na kabanga ka Turkey, balishiile amayanda yabo ilyo kwali inkondo pa bekala calo. Abekala mushi abengi calibaafishe ica kuti baleikala fye icikaleikale kulila fye basanga icifulo. Ilingi line baleikala na balupwa na bena mupalamano mu mayanda ya kutitikana fye na mu tumisakuta twa kupanga lubilo lubilo. Bambi baleikala mu mayanda ya kusonkela, mu fikuulwa fya balimi, na mu ncende umwali ubukuule. Indupwa shimo shaileikala mulya umwikala inama, umo abantu 13 no kucilapo baleikala mu muputule umo no kubomfya icimbusu cimo no mupompi wa menshi umo uwali mu lubansa. Imbutushi imo yatile: “Tatulefwaya ukulaikala ifi. Twikala umufwile ukwikala inama.”

Indalama Tashifula

Ubupiina bumonekela na ku mayanda abantu bakwata. Lipoti yafumine ku World Bank iyo tulandilepo kale yatile, mu 1988 mweka fye, abantu 330 milioni mu matauni ya mu fyalo ifipiina bali abapiina sana, kabili bali no kutwalilila ukuba abapiina na mu myaka yakonkelepo. Nga ca kutila abapiina balefilwa ukusanga ifyo bakabila sana pamo nga ifya kulya ne fya kufwala, bushe kuti bakumanisha shani ukusonkela nelyo ukukuula ing’anda iisuma?

Nsonsela ya kubika pa ndalama amabanki yakongwesha naikula sana ica kuti indupwa ishingi shilefilwa ukupokako indalama ku banki. Na kabili imitengo ya kusonkela amenshi na malaiti na yo naikula ica kuti abantu balefilwa ukuba ne mikalile isuma. E lyo kabili mu fyalo ifingi ubulofwa nabukula sana ica kuti imikalile nayafya ku bengi.

Ifi pamo ne milandu imbi e filelenga abantu abengi sana pano calo ponse ukulaikala mu mayanda ya kuwayawaya fye. Abantu bekala na mu mabasi ayafwa, mu fyo babikamo ifipe pa kufikuusha, na mu fibokoshi. Balekala mwi samba lya matabo, na mu tumisasa bapanga na mapulastiki na mapulanga. Bamo balekala na mu yali amafakitare kale.

Cinshi Cilecitwa pa Kupwisha ubu Bwafya?

Abantu abengi, utubungwe na ba buteko balebombesha ukupwisha ubu bwafya. Mu Japan, mwaba utubungwe twalekanalekana utukuula amayanda ayanaka umutengo. Programu ya kukuula amayanda iyatendeke mu 1994, mu South Africa, yalenga amayanda ukucila 1 milioni aya miputule 4 yakuulwa. Mu Kenya mwaliba programu yakakala iya kukuula amayanda 150,000 mu matauni na 300,000 mu mishi cila mwaka. Ifyalo fimbi pamo nga Madagascar, filelolesha pa nshila ya kukuulilamo amayanda ukwabula ukupoosapo indalama ishingi.

Utubungwe pamo nga UN-HABITAT, utwafwa ifyalo fyalekanalekana, twalipangwa pa kuti cimoneke ukutila ifyalo fyalibikako amano ku “kucilikila no kucefyanyako amafya yesa ilyo abantu abengi bakuukila mu matauni.” Utubungwe tufwaya ukwafwa fye abantu na to tulebombesha. Akabungwe kamo kalyafwa indupwa ukucila pali 150,000 mu fyalo fyalekanalekana ukulaikala mu mayanda ayabako eyefilya. Pa kufika mu 2005, batile aka kabungwe kakaafwa abantu 1 milioni ukukwata amayanda yashapikana lelo ayasuma kabili ayo bengakumanisha ukushita.

Utubungwe utwingi twalisanga ifyebo fya kweba abekala mu mayanda ya kuwayawaya ifingabafwa ukucefyako ubwafya bwabo. Kanshi nga ca kutila mulefwaya ubwafwilisho, kuti mwayamona aka kabungwe. Kwaba na fimbi ifintu ifyacindama ifyo mwingacita mwe bene pa kuti ubwafya bucepeko.—Moneni umukululo uleti “Ing’anda Yenu no Bumi Bwenu,” pe bula 24.

Nampo nga kuti mwapwisha ubwafya bwenu nelyo iyo, takwaba sana isubilo lya kuti umuntu umo nelyo akabungwe ka bantunse kuti kafumyapo ifi fintu ifilenga ubwafya bwa mayanda. Aba mu fyalo fimbi basanga ukuti cileyafya ukwafwa abantu abalekabila indalama abalefulilako fye. Cila mwaka abana amamilioni balafyalwa mu ndupwa shine ishi umo ubupiina buya fye pa ntanshi. Bushe kwalibe subilo lya kuti ubu bwafya bukapwa?

Abantu Bonse Bakakwata Amayanda Ayasuma!

KU NSE ya musumba wa Nairobi, mu Kenya, kwaba icifulo citwa Gigiri icisuma sana icakwata amahekita 56. Ici cifulo, ca baUnited Nations, kabili apa pene e paaba na maofesi yakalamba aya ba UN-HABITAT. Iyi ncende ilangilila fye ifyo ifyalo fyaipeelesha ukupwisha ubwafya bwa mayanda. Nga mulepita mu kashila ketwa ati Gigiri Nature Trail muli ici cifulo, kuti mwamona ukuti fingi fingacitwa nga ca kuti abantu babombesha kabili ne ndalama e po shili. Ici cifulo apashali nangu kamo kale, nomba caba cifulo icisuma apo ababomfi na balendo batushisha no kwangala.

Lelo, bakilomita abanono fye ukufuma apa, paba komboni yawayawaya iipya, lelo iilekula bwangu. Ili komboni, lilaleta ubulanda, pantu lilenga twamona ifyo ubwafya bwa mayanda bwakula. Amayanda yaba apa yakuulwa ne loba, utumuti, na malata, kabili yaba fye bamita 4 mu butali na bamita 4 mu bwipi. Mu tushila na mo mulanuka icibi pantu mwalikalila amenshi ya fiko. Abekala muli uyu mushi balalipila indalama ishingi isha kusonkela amenshi ukucila ne sho abantu ku United States balipila. Abantu mupepi na 40,000 abekala muli iyi ncende baba mu myaka ya ba20 na 30. Te kutila banang’ani nelyo tabakwata maka ya kubomba. Baisa kuno ku kufwaya incito mu musumba wa Nairobi uwaba mupepi.

Bakateka ba calo bena ilyo balelanshanya ifyo bengafwa abaume, abanakashi, na baice abashakwata pa kuuma ukuboko, abekala mupepi fye, balongana muli iyi ncende ya busaka, umwaba fyonse ififwaikwa, kabili iyakwata ulubansa ulumoneka bwino. Icishinka icikalifya umutima ico umukalamba wa kabungwe ka United Nations asosele ca kutila, “icuma muno calo e mo caba, na bantu balishiba ifyo bengafwa abekala mu makomboni yawayawaya kabili balikwata na maka ya kubafwa.” Nomba cinshi cikabilwa ukucitwa? Ba Kofi Anani basondwelele ukuti “ndesubila ukuti . . . bonse abafwile ukubombela pali ubu bwafya pamo fye na ba buteko bakatendeka ukwangwako no kubombesha pa kuti ifintu fikawame.”

Lelo bushe ico kuti cacitika? Cinshi cingacitwa pa kuti aba mu fyalo fyonse, na ba buteko belaitemwa lelo balebika umutima ku kucita ifingawamina abantu bonse? E ko aba Uwakwata ifyuma, uwaishiba ifya kucita kabili uwakwata na maka ya kupwisha ubu bwafya. Ne cacindama ca kuti wa cikuuku kabili alafwaya ukuwamya ifintu. Na kuba ukuteka kwakwe kwalitendeka kale ukubombela pa kupwisha ubu bwafya bwa kubulwa amayanda ubuli mwi sonde lyonse.

Programu Mupya uwa Mayanda

Yehova Lesa, Kabumba wesu, alilanda muli Baibolo ifyo afwaya ukucita. Alaya ukuti: “Ndelenge myulu ipya, ne calo cipya!” (Esaya 65:17) Ico cikalenga ifintu ifingi ukwaluka. “Imyulu” ipya iikalateka ikacita ifingi ifyo amabuteko yabapo nomba yafilwa ukucita. Ubufumu bwa kwa Lesa nelyo ubuteko, bukaleta ubumi busuma, bukatucingilila ku masanso, kabili bukalenga umuntu onse uukaba mu calo cipya ukucindama. Esaya alyebelwe kabela ukuti abakafwaya ukuba muli ubu bwikashi bupya bakalonganikwa “mu nshiku sha ku mpela.” (Esaya 2:1-4, NW) Kanshi ni nomba line ifintu fyalaba bwino.—Mateo 24:3-14; 2 Timote 3:1-5.

Calimoneka apabuuta tuutu mu mashiwi yaba mu fikomo fimbi ifya muli Esaya icipandwa 65, ukuti Lesa atila akapeela umuntu onse ing’anda pali ilya nshita. Atila: “Bakakuula amayanda no kwikalamo, . . . tabakakuule na bambi abekalamo.” (Esaya 65:21, 22) Elenganyeni ifyo cikawama ukuba muli paradaise, ukukwata ing’anda iisuma mulya no kwikala mu cifulo ca busaka kabili umushakabe amasanso! Nani ashifwaya ukwikala mu ncende ya ifyo? Lelo kuti mwacetekela shani ifyo Lesa alaya?

Ubulayo Mwingacetekela

Pa kutendeka, ilyo Lesa abumbile Adamu na Efa, tababikile mu matololo. Lelo ababikile mwi bala lya Edene, icifulo icisuma umwali umwela uusuma na menshi ne fya kulya ifingi. (Ukutendeka 2:8-15) Adamu bamwebele ukuti ‘mukumane pe sonde,’ te kufula ukucila mu cipimo. (Ukutendeka 1:28) Ukutula fye pa kutendeka, Lesa alefwaya umuntu onse ukuba mu cifulo ca muyano, umwali icumfwano, ne fintu ifisuma ifingi.

Pa kufika mu nshiku sha kwa Noa, abantu balicililemo ukucita ulukaakala no bulalelale, kanshi “ku menso ya kwa Lesa pano isonde palyonaike.” (Ukutendeka 6:11, 12) Bushe asuulileko fye ku fyalecitika? Iyo. Alicitilepo cimo mu kwangufyanya. Aletele Ilyeshi pano isonde ponse ilyafumishepo ububifi, pa mulandu we shina lyakwe na pa mulandu wa kwa Noa umulungami na bana bakwe. E ico, ilyo Noa afumine mu cibwato, no kuya ku ng’anda yakwe iipya, na o bamwebele ukuti, ‘bafule, bakumane pe sonde.’—Ukutendeka 9:1.

Na lintu papitile nshita, Lesa apeele abena Israele ubupyani ubo alaile Abrahamu, icikolwe cabo. Ico calo abalaile calondolwelwe ukuti “calo cisuma kabili icapabuka, . . . icilefumfumune shiba no buci.” (Ukufuma 3:8) Pa mulandu wa bucintomfwa bwabo, abena Israele balulumbile mu matololo pa myaka 40. Na lyo line, nga fintu Lesa asosele, asukile abapeele icalo umwa kwikala. Amalembo yapuutwamo yatila: “Yehova alengele kube ukutusha kuli bene ukushinguluka. . . . Tapawilepo nangu cimo ca mu fintu fyonse fisuma ifyo Yehova asosele ku ba ng’anda ya kwa Israele; conse caishilebapo.”—Yoshua 21:43-45.

Tukasuka Tukakwate Amayanda!

Kanshi, ca cine ukuti ifyo Yehova alaya muli Esaya icipandwa 65, fikacitika. Apo e Kabumba wa fintu fyonse, alikwata amaka ya kucita conse icingalenga isonde ukuwama e lyo no kufwaya kwakwe ukwa pa kutendeka ukucitika. (Esaya 40:26, 28; 55:10, 11) E lyo kabili Baibolo yalitweba ukuti alafwaya sana ukucite co. (Amalumbo 72:12, 13) Alipeele abalungami ku kale amayanda yasuma, kabili akacite co na kabili nomba line.

Na kuba, ilyo Yesu Kristu Umwana wakwe aishile pano isonde, Yesu umwine alyebele abakonshi bakwe ukupepa ukuti ‘ukufwaya kwa kwa Lesa kucitwe pano isonde nga mu muulu.’ (Mateo 6:10) Ico alelandapo ca kuti isonde likaba paradaise. (Luka 23:43) Moneni ifyo ifintu fikaba. Takwakabe amakomboni yawayawaya, ayakuulwa icikulwekulwe, takwakabe kulaala mu misebo, nelyo ukutamfiwa mu mayanda. Ala mwandini iyo ikaba ni nshita ya nsansa! Mu kuteka kwa Bufumu bwa kwa Lesa, abantu bonse bakakwata amayanda yabo!