Umuntu Wakulisha pa Bantu Bonse

NANI mwingatila e muntu wakulisha pa bantu bonse? Bushe ni Noa uwapuswike Ilyeshi no kuba icikolwe ca bantu bonse abaali aba mweo pano isonde? (Ukutendeka 7:1, 21, 22; 9:18, 19) Bushe ni Nebukadnesari imfumu ya ku kale, uwatekele icalo conse kabili uwakuulile umusumba uukalamba uwaleitwa ati Babele Mukalamba? (Daniele 4:28-30) Bushe napamo kuti mwatila ni Alekesandere Mukalamba, uo balandapo mu busesemo bwa mu Baibolo pa mulandu wa milimo iikalamba abombele? (Daniele 8:5-8, 21-22) Nelyo bushe kuti aba Julius Kaisare kateka walumbuka uwa buteko bwa Roma?

Mu Betelehemu mwalifyelwe umwana uwainikwe Yesu. Uyu mwana afyelwe ninshi ne myaka 45 tailakumana apo Kaisare uo tulandilepo afwilile. Bushe aishileba e muntu wakulisha pa bantu bonse? Imyaka napamo 100 iyapita, icitabo citila The Historians’ History of the World catile: “Ifyo Yesu acitile fyalikuma sana abantu pano calo ukucila ifyo abantu bambi bacita. Abantu batila, inkulo iipya pano calo no buyantanshi fyatendeke ilyo Yesu afyelwe.”

Abantu abengi balalanda sana pali Yesu Kristu. Imyaka iinono iyapita, amanyunshipepala ayaishibikwa sana aya mu United States pamo nga Time, Newsweek, na U.S.News and World Report yonse yali ne mitwe ya malyashi ayalandile pali Yesu pa nshita imo ine. Na kuba, nga ni ino nshita abantu nabacilamo ukulanda pali Yesu. Inyunshipepala ya Toronto Star iya mu 2004 yatile, “Yesu balamulandapo mu mafilimu, mu nyimbo, e lyo na pa fya kufwala balalembapo ifyebo ifilanda pali ena. E mpalume yalumbuka pa mpalume shonse.”

Ica kupapusha nangu cibe fyo, ca kutila mu myaka fye ya nomba line, bamo balekaana ukutila Yesu taliko. Bruno Bauer uwali pano calo mu 1809-1882 ali ni kafundisha uwalumbuka uwakeene ukuti Yesu taliko. Karl Marx na o ali musambi wa kwa Bruno. Tapakokwele sana apo Robert E. Van Voorst alembeele mwi buuku lyakwe ilitila, Jesus Outside the New Testament. Atile: “Filya Bauer alandile ukutila Yesu tabalile aba pano calo, e fyo Marx na o atendeke ukulanda kabili e fyo alembele na mu mabuuku ya ku Soviet.”

Lelo kwena muno nshiku, banono sana abakaana ukuti Yesu talipo pano calo. Na kuba, abantu abengi balasumina ukuti Yesu e po ali pano calo kabili ali umuntu uwacindama sana. Inyunshipepala ya Wall Street Journal iya mu December 2002 yakwete umutwe wa kuti: “Abasambilila sayansi te kuti bakaane ukuti Yesu taali pano calo.” Uwalembele aya mashiwi asondolwelele ati: “Abasambilila abengi ukufumyako fye abakaana limo limo ukuti takwaba Lesa, balisumina kale ukuti Yesu wa ku Nasarete e po aali pano calo.”

LeloYesu te muntu fye uwali pano calo kale sana. Magazini ya Time yatile, “Kuti pabe ncito pa kukaana ukuti Yesu wa ku Nasarete te wali umuntu uwakulisha pa bantu bonse pantu kwena alishibikwa sana ku bantu, te mu myaka fye 2,000 iyapita, lelo ukutula fye na ku kale sana.” Yalundilepo ukuti: “Kwaba imilandu iyine yine iingi ingalanga ukutila takwaba uwacita ifintu pano calo ifyakuma sana abantu nga filya ifyacitile Yesu.”

Na lyo line, icipusho cicilipo ica kuti: Bushe Yesu ali nani? Ni kwi afumine? Cinshi aishiile pano calo? Mulandu nshi cacindamina ukuti twishibe fyonse ifyo tulekabila ukwishiba pali wena?

Ico Yesu Acindamina Sana

ABANTU abengi balibikako sana amano ku kufyalwa kwa kwa Yesu, pali iyi myaka 2,000 iyapita. Shing’anga Luka uwali pano calo mu mwanda wa mwaka uwa kubalilapo, atile Maria, nacisungu umukashana bamwebele kuli malaika ukuti: “Mona! ukemita no kufyala umwana mwaume, ne shina lyakwe ukamwinike Yesu.” Cinshi uyu malaika uo Lesa atumine alandile pali Yesu? Atile “Uyu akaba umukalamba kabili aketwa Umwana wa Wapulamo.” “[Yesu] akabe mfumu” no “bufumu bwakwe tabwakabe ne mpela.”—Luka 1:31-33.

Cine cine, e mfumu abantunse bafwaya, kateka uwalungama uwingateka abantunse bwino! Na kuba imyaka iingi ku numa ilyo Yesu talafyalwa, Baibolo yalilandiile libela ukuti: “Pantu ifwe natufyalilwa umwana! ifwe natupeelwa umwana umwaume! Ifwe e ukalatuteeka. Bakalamwita abati: . . . ‘Shifwe wa pe, Imfumu ya Cibote.’ Amaka yakwe aya Bufumu, yakalacililako fye, no buteko bwakwe bukalaba pe ubwa mutelelwe.”—Esaya 9:6, 7, Baibolo wa Cibemba uwa mu 1983.

Ico tulolela fye, buteko umukaba ubulungami no mutende! Moneni ico ilembo lyalanda, lyatila uukalatuteka muli ubu buteko, ni “Mfumu ya Cibote.” Aya mashiwi yalelanga ukuti Imfumu ya fibumbwa fyonse, Lesa Wa maka yonse, alipeela ubo buteko ku mwana Wakwe. Ilingi line Yesu aleita ubu bufumu umo akalateka nge Mfumu ati “Ubufumu bwa kwa Lesa.”—Luka 9:27, 60, 62.

Ilyo fye Yesu atendeke ukubila imbila nsuma atile: “Ndi no kubila imbila nsuma iya bufumu bwa kwa Lesa, pantu e co natumiinwe.” (Luka 4:43) Yesu alisambilishe na basambi bakwe ukuti bafwile ukupepela Ubufumu bwa kwa Lesa ukuti bwise. (Mateo 6:9, 10) Icitabo ca kuti Christianity and Crisis citila “ubufumu e bo [Yesu] alelandapo sana.” Fimbi ifyo ici citabo calandilepo fya kuti: “Ico aletontonkanyapo sana nelyo icacindeme sana mu fyo alesambilisha, Bufumu. Mu malyashi yaba mu mabuuku ya kwa Mateo, Marko, Luka na Yohane, Ubufumu bwa kwa Lesa e bwalandwapo imiku iingi.”

Ifipusho Tufwile Ukutontonkanyapo

Bushe mutontonkanya ati ino nshita Yesu aba shani? Abengi pali ino nshita ya mwaka balalanga Yesu ali akanya mu mulimba. Ee tatulekana ukuti pa nshita imo ali akanya. (Luka 2:15-20) Nomba bushe e fyo tufwile ukulamumona na pali ino nshita? Mutontonkanyepo sana, Cinshi Yesu afyalilwe ngo muntu? Bushe ali nani?

Icitabo ca Encarta Yearbook of 1996 caipwishe ukuti, “Bushe Yesu Mwana wa kwa Lesa, Mesia batile akesa uo balandapo mu Malembo ya ciHebere? Nelyo bushe ali muntu fye uwaibela lelo uwaba fye nga ifwe?” Tufwile ukutontonkanyapo sana pali aya mepusho. Mulandu nshi? Pantu nga tulefwaya ukuba no bumi ne nsansa tufwile ukwishiba Yesu no kucita ifyo alefwaya. Baibolo itila: “Uutetekelo Mwana aba no bumi bwa muyayaya.” Lelo “uushumfwila Mwana takamone ubumi.”—Yohane 3:36.

Te Muntu fye Nga Ifwe

Pa numa ya kulanda pa fyo Yesu acitile pe Tempele mu Yerusalemu ilyo ali ne myaka 12, Baibolo itila alibwelelemo ku ng’anda pamo na Maria na Yosefe umwina mwakwe, kabili “[Yesu] alebanakila.” (Luka 2:51, 52) Lelo iyo Yesu akulile, bonse balishibe ukuti tali fye umuntu nga ifwe.

Lintu Yesu atalalike amabimbi pali bemba, cibusa wakwe umo uwali no mwenso apundile ukuti: “Nga kanshi uyu nani?” (Marko 4:41) Mu kulekelesha, Yesu bamutwele kuli Ponti Pilato, Kateka Umwina Roma, pa mulandu wa kuti balimupeele imilandu ya bufi. Pilato alimwene ukuti Yesu ali uwa kaele kabili alimwene ifyo ali fye tondolo te mulandu ne fyo balemucusha, ukumona fi kwalengele Pilato ukweba ibumba no kubilikisha ukuti: “Moneni! Umuntu!” Lelo abaYuda bayaswike abati: “Twalikwate funde, kabili ukulingana ne funde afwile ukufwa, pantu atile mwana wa kwa Lesa.”—Yohane 19:4-7.

Pilato alitiinine nga nshi pa numa ya kumfwa ukuti Yesu aali “Mwana wa kwa Lesa.” Kale kale, umukashi wa kwa Pilato alyebele Pilato ifyo alotele pali Yesu, kabili pa kweba Pilato, uyu mwanakashi aitile Yesu ati “umuntu umulungami.” (Mateo 27:19) Kanshi Pilato alefwaya sana ukwishiba Yesu! Nangu ca kutila alishibe ukuti Yesu afumine ku Galili, Pilato aipwishe ukuti: “Ni kwi wafuma?” Apo pene e papelele no kulanshanya pantu Yesu tayaswike nangu cimo.—Yohane 19:9, 10.

Yesu ali umuntu wa cine cine, lelo alipuseneko na bantu bambi pantu kale ali cibumbwa ca mupashi ku muulu uko balemwita ati Cebo. Lyena mu cipesha amano Lesa akuushishe ubumi bwa kwa Yesu mwi fumo lya kwa Maria. Umutumwa Yohane alisumine ukuti e fyo cali. Atile: “Cebo aishileba umuntunse no kwikala na ifwe.”—Yohane 1:1, 2, 14, 18; Ukusokolola 3:14.

Ico Lesa Amutumine Pano Calo

Umuntu wa kubalilapo Adamu, abembwike ilyo talafyala abana. Malaika uwapondweke, uwitwa ati Satana Kaseebanya, alengele Adamu ukubembukila Lesa. Adamu ubwana bwalipwile kuli Lesa nga filya fine Lesa amwebele ukuti e fyo cikaba nga abembuka. Adamu aliculile pa lubembu lwakwe. Ifyafuminemo fya kuti taali uwapwililika na kabili, alikotele, e lyo mu kupelako alifwile.—Ukutendeka 2:15-17; 3:17-19; Ukusokolola 12:9.

Baibolo yalilondolola ifyo ulubembu lwa kwa Adamu lwakuma ifwe bonse fwe bana bakwe. Itila: “Ulubembu lwaingilile mu mu muntu umo [Adamu] pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu, e fyo ne mfwa yasalanganine ku bantu bonse pantu bonse balibembwike.” (Abena Roma 5:12) Icabipa ca kutila bonse twalipyana ulubembu ku mufyashi wesu Adamu, kabili tulakota no kufwa pa mulandu wa ulu lubembu.—Yobo 14:4; Abena Roma 3:23.

Kuti twaleka ukukota no kufwa nga ca kuti twakwata shifwe uwapwililika, uushapyana ulubembu na macushi yonse ayafuma ku lubembu. Moneni ifyo Lesa acitile pa kuti tukwate uyu shifwe umupya, uwapwililika nga filya fine Adamu ali pa kubala.

Lesa Atuma Ulya Wine Uwalefwaikwa

Nga muleibukisha bwino “imfumu ya cibote” iyo batulaile ukuti ikesa, itwa no kuti “Shifwe wa pe.” Ukufyalwa kwa iyi mfumu kwalisoobelwe. Amalembo yatile: “Umukashana [nacisungu, NIV] akemita, akafyalo mwana mwaume.” (Esaya 7:14; Mateo 1:20-23) Yesu takwete wishi umuntunse, filya fine cali na ku muntu wa kubalilapo Adamu. Luka kalemba wa Baibolo ilyo alelanda pa lupwa Yesu afyalilwemo na apo ulupwa lwakwe lwatendekele, atile Adamu ali ‘mwana wa kwa Lesa.’ (Luka 3:38) Lelo nge fyo tusambilile, Adamu ubwana bwalipwile kuli Lesa kabili e fyo cali na ku bana bakwe. Kanshi kuti twatila, tulakabila shifwe umupya uwapwililika, uwaba nga filya Adamu aali ilyo abumbilwe fye.

Lesa atumine umwana wakwe ukufuma mu muulu pa kuti abe Adamu mupya uwa kupyana Adamu wa ntanshi. Baibolo itila: “Umuntu wa ntanshi Adamu aishileba umweo uutuntulu. Adamu wa kupelelekesha aishilebo mupashi uupeelo bumi. Umuntu wa ntanshi wa pano isonde kabili alengelwe ku lukungu; umuntu uwalenga babili wa mu muulu.” (1 Abena Korinti 15:45, 47) Yesu, “Adamu wa kupelelekesha” alilingana no “muntu wa ntanshi Adamu” pantu Ali uwapwililika, uwingakwata abana abapwililika, abengekala ku ciyayaya pe sonde ilisuma.—Amalumbo 37:29; Ukusokolola 21:3, 4.

Yesu, uushakwete abana, atwalilile ukuba ne cishinka kuli Lesa ukufika na ku mfwa, nangu ca kutila Satana alemusansa. Ubumi ubwapwililika ubo Yesu apeele nge lambo bwitwa ati, icilubula. Baibolo itila, “E mo twamwena ukulubulwa [ku lubembu ne mfwa twapyana kuli Adamu] mu mulopa [wa kwa Yesu].” Kabili itila: “Filya kuli bucintomfwa bwa muntu umo [Adamu] abengi balengelwe ababembu, e fyo mu cumfwila ca muntu umo [Yesu] abengi bakalengelwa abalungama.”—Abena Efese 1:7; Abena Roma 5:18, 19; Mateo 20:28.

Nga twacetekela Yesu, ninshi akaba ‘Shifwe wa pe’ kabili “Umupusushi” wesu. Ilyo akaba Kateka mu Bufumu bwa kwa Wishi, uyu cilolo akateka bwino abantu. Kanshi nomba natulande pa fyo tukalaikala muli ubu buteko e lyo tulande na pa nshita twingenekela aya mapaalo ayasuma ukufikilishiwa.—Luka 2:8-11.

Ubumi mu Kuteka Kwakwe

“MONENI, Imfumu ikabe mfumu ku bulungami.” Amalayo yashaiwamina nga ya, ayalanda pa kuteka kwa kwa Yesu, yengi sana mu Baibolo. Ubulayo bumbi butila: “Ipokololo mubusu uwakuuta, no mulanda, no ushikwete wa kumwafwa. Ilililo bulanda umulanda no mubusu, ne myeo ya babusu ilapususha. . . . No mulopa wabo walifinisha mu menso ya iko.”—Esaya 32:1; Amalumbo 72:12-14.

Bushe pali uwingasosa ati abantu pano calo tabafwaya ukuteka kwalungama ngo ku? Yesu aebele abasambi bakwe ukuti baletontonkanyapo sana pa Bufumu bwa kwa Lesa. Abasambilishe ukupepa ukuti: “Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano isonde nga mu muulu.”—Mateo 6:9, 10.

Ifilanga Ukutila Ubufumu bwa kwa Lesa Buli Mupepi

Kuti twaishiba shani ilyo ubu Bufumu bukesa pa kuti twishibe ukuti ili ipepo nalyasukwa? Abasambi ba kubalilapo aba kwa Yesu balefwaya sana ukwishiba uyu mulandu. E calengele bepushe ukuti: “Cinshi cikaba icishibilo ca kubapo kwenu [nge mfumu iileteka] ne ca mpela ya bwikashi?” Yesu abaswike ati: “Uluko lukemino luko . . . , kabili kukabe fipowe ne finkukuma mu ncende shimo shimo. Fyonse ifi e kutendeka kwa kucululuka kwa kupaapa.” Abasokele no kuti: “Ukutemwa kwa bengi kukafuubalila pa mulandu wa kufulisha kwa bumpulamafunde.”—Mateo 24:3-12.

Ukusesema kumbi ukwa mu Baibolo kutila “mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita shaibela ishayafya. Pantu abantu bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba matutumuko, aba miponto, abashumfwila abafyashi babo, abashitasha, abashaba na bucishinka, abashaba na citemwishi, abashifwaya fipangano, aba lwambo, abashailama, abakali, abashatemwa busuma, bashikamfutu, bamunshebwa, abatuumikwa ku cilumba, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa, abamoneka kwati bali-ipeelesha kuli bukapepa lelo abakaana amaka ya buko”—2 Timote 3:1-5.

Na imwe mufwile namumona ukuti ifi balondolola pali ili lembo e filecitika muli shino “nshiku sha kulekelesha.” Fingi ifilanga ukuti ino e nshita ilyo ukusesema kwa mu Baibolo kukacitika ukutila: “Lesa wa mu muulu akemyo bufumu ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya.”—Daniele 2:44.

Ukuteka kwa kwa “Cilolo wa mutende” kukafumyapo fyonse ifingapumfyanya umutende wa bakapusuka ilyo buno buno bwikashi bukapwa. (Esaya 9:6) Baibolo yalaya ukuti: “Icalo cileya no lunkumbwa lwa ciko, lelo uucita ukufwaya kwa kwa Lesa ekalilila umuyayaya.” (1 Yohane 2:17) Ukupwa kwa cino calo kukalenga abacita ukufwaya kwa kwa Lesa bakaipakishe ifyo Adamu na Efa, abafyashi besu aba kubalilapo bapanishe ilyo babembukile Lesa.

Ifyo Tuli no Kulaikala

Yesu alondolwele ukuti, “mu kubumbwa cipya cipya,” “Umwana wa muntu akekala pa cipuna cakwe ica bufumu ica bukata.” (Mateo 19:28) “Ukubumbwa cipya cipya” e cinshi? Baibolo ya Icipangano Cipya yena itila “Ilyo fyonse fikaluka cipya cipya.” Ilembo limbi ilya mu Baibolo ililanda pa cintu cimo cine litila, “mu bwikashi buleisa.” (Luka 18:30) Iyo nshita nga yafika Yesu akabomfya amaka bamupeela kuli Lesa nga Cilolo wa Mutende, ku kupeela ubumi bwa muyayaya kuli bonse abakwata icitetekelo mwi lambo lyakwe ilya cilubula.—Yohane 5:21.

Mu calo cipya, abantu bakalaikala filya Adamu na Efa baleikala lintu Lesa ababikile mu Paradaise pano pene pe sonde. Ibukisheni ukuti, Lesa abebele kuti bakwate abana, no ‘kukumana pe sonde no kupanasha.’ Umulimo Lesa abapeele wakukusha ibala lya Edene ukufika ukwapela isonde! (Ukutendeka 1:28) E fyo cikaba na mu kubumbwa cipya cipya, abakapusuka ilyo ubwikashi buno bukapwa, bakekala mwi sonde pamo na bana babo e lyo na bakabuushiwa ukufuma ku bafwa. Umulimo aba bakakwata wa kulenga isonde ukuba paradaise, nga filya fine Lesa afwaile ukuti cibe pa kutendeka.

Moneni amapaalo yamo ayo Baibolo yalanda ukuti e yo abantu bakaipakisha mu calo cipya umukaba ubulungami.—2 Petro 3:13.

Nangu ca kutila aya malayo yawamisha ica kuti yamoneka kwati ciloto fye, ala yakafikilishiwa mu “bwikashi ubuleisa.” Ilyo Yesu alepepa kuli Lesa, alilondolwele ifyo abantu balingile ukucita pa kuti bakaipakishe aya mapaalo. Atile: “Awe ubu e bumi bwa muyayaya, ukuti baleishiba imwe, mwe Lesa wa cine mweka, no yo mwatumine, Yesu Kristu.” (Yohane 17:3) Na imwe mwishibeni Lesa na Yesu no kuicefya pa kuti mukakwate umweo wa muyayaya.

[Amashiwi pe bula 15]

“Ishina lyakwe akenikwa . . . Cilolo wa mutende. Ku kukula kwa bukateka bwakwe, na ku mutende, takwakabe mpela.”—Esaya 9:6, 7

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 16, 17]

Abantu Bonse Bakaba na Mayanda ne Ncito

“Bakakuula amayanda no kwikalamo . . . Tabakalime na bambi abalyako.”—Esaya 65:21, 22.

Bonse Bakakwata Ifya Kulya Ifingi

“Icalo cafumyo bulimi bwa ciko.” “Mube ukupaka kwa ngano mu calo.”—Amalumbo 67:6; 72:16.

Ne Nama na sho Tashakaletiinya

“Umumbulu ukalebela ku mwana wa mpaanga, ne mbwili ikayolola ukuli umwana wa mbushi; . . . kabili umwaice akaba kakumba wa fiko.”—Esaya 11:6.

Takwakabe Inkondo, Kukaba fye Umutende pe

‘Uluko talwakasumwile ulupanga ku luko, nangu kusambilila kabili ubulwi.’ “Ku kukula kwa bukateka bwakwe na ku mutende, takwakabe mpela.”—Esaya 2:4; 9:7.

Abantu Besu Abafwa Bakabuuka

“Inshita ileisa ilyo bonse ababa mu nshiishi bakebukishiwa kabili bakomfwe shiwi lyakwe [ilya kwa Yesu] no kufumamo.”—Yohane 5:28, 29.

Takwakabe Ukulwala ne Mfwa

“Umwikashi wa mu calo takasose ati, Nindwala.” “Imfwa tayakabeko kabili iyo . . . Ifya ntanshi nafiya.”—Esaya 33:24; Ukusokolola 21:3, 4.