Abantu ba kwa Lesa Bafwile Ukutemwa Icikuuku

“Cinshi cimbi ico Yehova alefwaya kuli iwe, kano ukucito bupingushi, no kutemwo luse [icikuuku, NW], no kwenda bufuke bufuke na Lesa obe?”—MIKA 6:8.

1, 2. (a) Mulandu nshi tushingapapila ukuti Yehova enekela abantu bakwe ukuba aba cikuuku? (b) Mepusho nshi pa lwa cikuuku ayo tufwile ukutontonkanyapo?

YEHOVA ni Lesa wa cikuuku. (Abena Roma 2:4; 11:22) Adamu na Efa, bafwile balimwenenemo mu cikuuku ca kwa Lesa! Mwi bala lya Edene umo baali, mwali ne fyabumbwa ifyalelangilila icikuuku ca kwa Lesa ku bantunse abalemwenamo muli fyene. Kabili Lesa alitwalilila ukuba ne cikuuku kuli bonse, na ku bashitasha na babifi.

² Apo abantunse bapangwa mu cipasho ca kwa Lesa, kuti baaba ne mibele Lesa akwata. (Ukutendeka 1:26) E mulandu wine Yehova enekela ifwe ukuba aba cikuuku. Nga fintu Mika 6:8 yalanda, abantu ba kwa Lesa bafwile “ukutemwo luse [icikuuku, NW].” Lelo bushe icikuuku cinshi? Bushe ca-ampana shani ne mibele imbi iya bukapepa? Apo abantunse kuti baba ne cikuuku, mulandu nshi pano calo pabela ubunkalwe? Cinshi fwe Bena Kristu tulingiile ukubela aba cikuuku mu micitile yesu ku bantu bambi?

Bushe Icikuuku Cinshi?

3. Bushe kuti mwatila icikuuku cinshi?

³ Icikuuku cimonekela mu kwangwa abantu bambi, ukubacitila ifisuma e lyo no kusosa amashiwi yasuma kuli bene. Ukuba aba cikuuku calola mu kuti tulecita icisuma, te kucita icabipa iyo. Uwa cikuuku taifinya, alinakilila, wa luse, kabili musuma. Ni kapekape, kabili alalangulukila bambi. Umutumwa Paulo akonkomeshe Abena Kristu ati: “Fwaleni icitemwishi ne nkumbu, icikuuku, ubupete, ukufuuka, no kushishimisha.” (Abena Kolose 3:12) E ico, icikuuku, ca kufwala ca mampalanya ica Mwina Kristu onse.

4. Bushe Yehova aba shani umutanshi mu kuba ne cikuuku ku bantunse?

⁴ Yehova Lesa e wabalilepo ukuba ne cikuuku. Nga fintu Paulo alandile, “icikuuku no kutemwa abantunse ifya kwa Lesa, Umupusushi wesu fyamoneke,” mu kuti “atupuswishe ukupitila mu kusamba ukwatupuupuutwile no kutulenga abapya ku mupashi wa mushilo.” (Tito 3:4, 5) Lesa ‘asamba’ Abena Kristu basubwa, nelyo ukubasangulula, mu mulopa wa kwa Yesu, e kutila, abomfya ilambo lya cilubula ca kwa Kristu pali bene. Kabili balalengwa abapya mu mupashi wa mushilo, no kusanguke “cibumbwa cipya,” abana ba kwa Lesa abafyalwa ku mupashi. (2 Abena Korinti 5:17) Kabili, Lesa aba ne cikuuku no kutemwa kwi ‘bumba likalamba abasamba imingila yabo no kuibuutusha mu mulopa wa mwana wa mpanga.’—Ukusokolola 7:9, 14; 1 Yohane 2:1, 2.

5. Mulandu nshi abatungululwa no mupashi wa kwa Lesa balingile ukubeela aba cikuuku?

⁵ Icikuuku caba pa fisabo fya mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, nelyo amaka yabomba. Paulo atile: “Ifisabo fya mupashi kutemwa, ukusekelela, umutende, ukushishimisha, icikuuku, ubusuma, icitetekelo, ukufuuka, ukuilama. Takuli ifunde lya kupinkana ne fi fintu.” (Abena Galatia 5:22, 23) E co, abatungululwa no mupashi wa kwa Lesa bafwile ukuba ne cikuuku ku bantu bambi.

Icikuuku Ca Cine Te Bunake

6. Bushe icikuuku kuti caba shani ubunake, kabili mulandu nshi?

⁶ Abantu bamo batontonkanya ukuti icikuuku bunake. Batila umuntu afwile ukuba uwa-afya, no kuba fye uwa musaalula limo, pa kuti bambi beshibe amaka yakwe. Lelo kwena, pa kuba fye ne cikuuku ca cine, no kutaluka ku ca bufi, umuntu afwile ukuba uwakosa icine cine. Apo icikuuku ca cine cisabo ca mupashi wa kwa Lesa, te kuti cibe bunake, pantu tacilenga umo ukutekelesha imisango yabipa. Lelo icikuuku ca bufi, e bunake ubulenga umuntu ukutekelesha icabipa.

7. (a) Muleele nshi Eli ali na o? (b) Mulandu nshi baeluda bafwile ukuibakila ku cikuuku ca bufi?

⁷ Moneni ico shimapepo mukalamba uwa Israele, Eli, acitile. Taleangwa ku kusalapula abana bakwe abaume, Hofni na Finehasi abalebomba bushimapepo pe hema. Apo tabatemenwe ico Ifunde lya kwa Lesa lyalandile ukuti e co bafwile ukupeelwa, baebele kapyunga ukulapinda umunofu ubishi ku walepeela ilambo ilyo tabalafutumuna mafuta pa cipailo. Abana baume ba kwa Eli balecita no bupulumushi na banakashi balepyunga pa mwinshi we hema. Lelo, mu cifulo ca kufumya Hofni na Finehasi pa fifulo fyabo, Eli abakalipile fye muleele muleele. (1 Samwele 2:12-29) E mulandu wine “Icebo ca kwa Yehova cali icafinisha mu nshiku shilya”! (1 Samwele 3:1) Baeluda ba Bwina Kristu bafwile ukucenjela pa kuti tabali ne cikuuku ca bufi ku bacita ifyabipa abengabifya bumupashi bwa cilonganino. Icikuuku ca cine tacingalenga umo ukusuula ku fyebo ne micitile yabipa ifitoba amafunde ya kwa Lesa.

8. Bushe icikuuku ca cine ica kwa Yesu camonekele mu kucita cinshi?

⁸ Yesu Kristu, uo tupashanya, tatalile aba ne cikuuku ca bufi. E wakwatishe icikuuku ca cine. Ku ca kumwenako, ‘aikatilwe inkumbu abantu bali abalulunkaniwa kabili abapaswa nge mpaanga ishabula kacema.’ Aba cishinka tabaletiina Yesu, baleleta fye na bana babo kuli wene. Tontonkanyeni pa fyo alangile icikuuku ne nkumbu ilyo “afukatile abana, alabapaala.” (Mateo 9:36; Marko 10:13-16) Nangu Yesu aali wa cikuuku, aali uwashangila pa cilungeme mu menso ya kwa Wishi wa ku muulu. Yesu tatalile atekelesha ububifi; alikwete amaka yapeelwa na Lesa aya kukalipila bashimapepo ba bumbimunda. Nga filya calembwa pali Mateo 23:13-26, alibwekeshepo imiku iingi ukulanda ati “Kalanda kuli imwe, mwe bakalemba na baFarise, mwe ba bumbimunda!”

Icikuuku ne Mibele Imbi iya Bukapepa

9. Bushe icikuuku ca-ampana shani no kushishimisha no busuma?

⁹ Icikuuku calyampana ne mibele imbi iyaba pa fisabo fya mupashi wa kwa Lesa. Calembwa pa kati ka “ukushishimisha” na “ubusuma.” Kanshi umuntu wa cikuuku aba ne cikuuku pantu alashishimisha. Alashishimisha na ku bantu bashaba ne cikuuku. Icikuuku cendela pamo no busuma pantu icikuuku cimonekela mu kucitila bambi ifisuma. Limo limo, ishiwi lya ciGriki ilibomfiwa mu Baibolo pa “icikuuku” kuti lyapilibulwa ati “ubusuma.” Filya Abena Kristu ba kubalilapo bali ne yi mibele, capapwishe abasenshi ica kuti, ukulingana ne fyalemba Tertullian, baleita abasambi ba kwa Yesu ati ‘abantu bakwatisha icikuuku.’

10. Bushe icikuuku no kutemwa fya-ampana shani?

¹⁰ Icikuuku no kutemwa fyalyampana. Ilyo Yesu alelanda ku basambi bakwe, atile: “Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.” (Yohane 13:35) Kabili Paulo alandile pali uku kutemwa ati: “Ukutemwa kulashishimisha kabili kwa cikuuku.” (1 Abena Korinti 13:4) Icikuuku kabili calyampana no “kutemwa kwa cishinka” ukwalandwapo sana mu Malembo Baibolo yalembelwemo pa kubala. Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “ukutemwa kwa cishinka” kuti lyalondololwa ati, ukutwalilila ukuba ne cikuuku ku muntu nelyo ku cintu pa mulandu wa kutemwa mpaka fye ubufwayo bwa kubela ne yo mibele bwafishiwapo. Ukutemwa kwa cishinka ukwa kwa Yehova, nelyo uluse lwakwe lumonekela mu nshila ishingi. Mumo umo lumonekela ni mu kupokolola ababomfi bakwe no kubacingilila.—Amalumbo 6:4; 40:11; 143:12.

11. Bushe uluse lwa kwa Lesa lutupeela isubilo nshi?

¹¹ Uluse lwa kwa Yehova lulakulila abantu kuli wene. (Yeremia 31:3) Ababomfi ba kwa Lesa aba busumino nga balefwaya ukupokololwa nelyo ukwafwiwa, baleshiba ukutila Lesa akabacitilo luse. Takakaane ukuba no luse kuli bene. E co, kuti bapepa ne citetekelo, nga filya kemba wa malumbo atetekele ati: “Lelo ine, uluse lwenu e lo ntetekelamo; lekeni umutima wandi wange mu kupususha kwenu.” (Amalumbo 13:5) Apo ukutemwa kwa kwa Lesa takupwa, ababomfi bakwe kuti bamutetekela umupwilapo. Balicetekela ukuti: “Yehova takashe abantu bakwe, kabili icikwatwa cakwe takacilekeleshe.”—Amalumbo 94:14.

Mulandu Nshi Icalo Cabela No Bunkalwe?

12. Bushe ukuteka kwabipa kwatendeke shani kabili ni lilali kwatendeke?

¹² Ubwasuko kuli ubu bwipusho bwakuma icacitike mwi bala lya Edene. Mu kutendeka fye kwa kubako kwa bantunse, malaika uwaitemwa kabili uwaituumika atendeke ipange lya kuteeka icalo. Ili pange lyamulengele ukuba “kateeka wa pano calo,” umubi icine cine. (Yohane 12:31) Aishileba Satana Kaseebanya, umulwani mukalamba uwa kwa Lesa na bantunse. (Yohane 8:44; Ukusokolola 12:9) Ipange lyakwe ilyabipa ilya kufwaya ukuba no buteeko ubwalingana no kuteeka kwa kwa Yehova ukwa cikuuku, lyalishibikwe pa numa fye ya kubumba Efa. E ico, ukuteeka kubi kwatendeke ilyo Adamu asalile ukuiteka ukucila ukutekwa na Lesa, icapilibwile ukuti alikeene icikuuku ica kwa Lesa. (Ukutendeka 3:1-6) Ukucila ukulaiteka, Adamu na Efa baishiletendeka ukuteekwa no muntu waitemwa kabili uwaituumika, no yu ni Kaseebanya.

13-15. (a) Finshi fimo ifyatumbuka mu kukaana ukuteeka kwalungama ukwa kwa Yehova? (b) Cinshi icalo cabela no bunkalwe ifi?

¹³ Moneni fimo ifyatumbuka muli ci. Adamu na Efa balitamfiwe mu ncende yaleitwa paradaise. Bafumine mwi bala lyayemba umo bakwete fyonse ifimenwa ne fisabo fya mulyo no kuya mu ncende ya-afya ku nse ye bala lya Edene. Lesa atile kuli Adamu: “Pantu waumfwa kwi shiwi lya mukashi obe, walyako na ku muti uo nakubindile, nati, Wilalyako: Watiipwo mushili pa mulandu obe, mu kucululuka e mo wakulamwene ca kulya inshiku shonse sha mweo obe; ukalakumesesha ne myunga na ficilasa.” Icitiipu cabikilwe pa mushili calengele ukulima kwafye. Ifyatumbwike mu kutiipa umushili, ne fyalemena mu mushili, ficilasa ne myunga, fyalishibikwe bwino nga nshi ku bufyashi bwa kwa Adamu ica kuti wishi kwa Noa, Lameke, alandile ulwa ‘kucululuka kwa maboko yabo ukwa mu mushili uo Yehova atiipile.’—Ukutendeka 3:17-19; 5:29.

¹⁴ Adamu na Efa bapanishe umutende baleipakisha no kutendeka ukucula. Lesa atile kuli Efa: “Ukufusha nkafusho kucululuka kobe no kwimita kobe, mu kulunguluka e mo ukalafyalila abana; kabili kuli balo e kukalalolo kufuluka kobe, na o akulakuteka.” Mu kuya kwa nshita, Kaini, ibeli lya kwa Adamu na Efa, acitile ulubembu lwa kwipaya munyina Abele mu bunkalwe.—Ukutendeka 3:16; 4:8.

¹⁵ Umutumwa Yohane atile: “Icalo conse calaala mu maka ya mubifi.” (1 Yohane 5:19) Ukupala kateeka wine uwa calo, mu calo pali leelo mwaba imisango ibi na bukaitemwe ne cilumba. E calenga ubunkalwe ukuba fye mpanga yonse! Lelo te fyo ifintu fikatwalilila ukuba. Yehova akashininkisha ukutila icikuuku ne nkumbu fyabako mu Bufumu bwakwe, te bunkalwe iyo.

Mu Bufumu bwa kwa Lesa Mukaba Sana Icikuuku

16. Mulandu nshi ukuteeka kwa kwa Lesa muli Kristu Yesu kwabela ukwa cikuuku, kabili bushe ukube ici kutupeela umulimo nshi?

¹⁶ Yehova, na Kristu Yesu, uo asonta ukube Mfumu ya Bufumu Bwakwe, bafwaya ukuti abateekwa baishibikwa ukuti ba cikuuku. (Mika 6:8) Yesu Kristu atulangile ifyo ukuteeka bamupeela kuli Wishi kukesulamo icikuuku. (AbaHebere 1:3) Kuti twamone ci mu fyo asansalike bashimapepo ba mipepele ya bufi, abaletwika bantu ifisendo fyafina. Atile: “Iseni kuli ine imwe bonse mwe balecucutika kabili abafininwa, na ine ndemupuupuutula. Sendeni ikoli lyandi no kusambilila kuli ine, pantu nalifuuka kabili nalipetama umutima, e lyo mwalasanga ukupuupuutulwa ku myeo yenu. Pantu ikoli lyandi lyalipepuka, ne cipe candi calyanguka.” (Mateo 11:28-30) Intungulushi ishingi pano calo, isha mapepo nelyo shimbi fye, shilalenga abantu ukufininwa pa mulandu wa mafunde yatendusha ne milimo ishaifulila bapeelwa ukwabula no kutashiwa. Lelo, ifyo Yesu ena afwaya abasambi bakwe ukucita fibalenga ukusekelamo kabili fintu bengakumanisha no kucita. Mwandini ikoli lya kwa Yesu lilapupuutula kabili lyalyanguka icine cine! Bushe tatukoseleshiwe ukumupashanya mu kulanga icikuuku kuli bambi?—Yohane 13:15.

17, 18. Mulandu nshi twingatetekelela ukutila abakateka na Kristu mu muulu na bamwimininako pe sonde bakaba aba cikuuku?

¹⁷ Ifyalandile Yesu ku batumwa bakwe ififika pa mutima filanga ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa bwalipusana sana no kuteeka kwa bantunse. Baibolo itila: “Awe kwaimine ne fikansa muli bene ifya kuti nani pali bene ali umukalamba. Lelo atile kuli bene: ‘Ishamfumu sha bena fyalo shilabatitikisha, na bakateeka babo betwa Bakaafwa. Te fyo cifwile ukuba kuli imwe. Lelo umukalamba pali imwe abe ngo mwaice, no uleteeka abe ngo ulepyungila imwe. Pantu nani umukalamba, uukuweme pe tebulo nelyo uulepyungila? Bushe te ukuweme pe tebulo? Lelo ine ndi mu kati kenu ngo ulepyungila.’”—Luka 22:24-27.

¹⁸ Bakateeka ba buntunse baipanga ukuba abakalamba pa ‘kumyo lupaka’ pa bantu no kufwaya amalumbo yacindama, kwati nalimo ayo malumbo kuti yabacindamika ukucila abo bateeka. Lelo Yesu atile nga umuntu alefwaya ukuba umukalamba afwile ukupyungila bambi—ukutukuta no kuba uwa mukoosha mu kubombela bambi. Bonse abakateeka pamo na Kristu mu muulu nelyo ababomba nga beminishi pe sonde bafwile ukutukuta ukupashanya ukuiceefya ne cikuuku cakwe.

19, 20. (a) Bushe Yesu alangile shani ubukulu bwa cikuuku ca kwa Yehova? (b) Kuti twapashanya shani Yehova mu kulanga icikuuku?

¹⁹ Natumone ukupanda amano kwabamo ukutemwa na kumbi uko Yesu alandile. Pa kulanga ubukulu bwa cikuuku ca kwa Yehova, Yesu atile: “Nga mwatemwa abamutemwa, kutashiwa nshi kuli imwe? Pantu na babembu batemwa ababatemwa. Kabili nga mwacite cisuma ku bamucitile cisuma, kutashiwa nshi kuli imwe? Na babembu bacita ifyo fine. Kabili, nga mwashima ukwabula nsonsela kuli abo musubila ukupokelelako, kutashiwa nshi kuli imwe? Na babembu baashima ababembu ukwabula nsonsela ukuti bakapokelele filya fine. Lelo, muletemwa abalwani benu no kucite cisuma no kwashima ukwabula nsonsela, ukwabula ukusubila ukumubwesesha, ne cilambu cenu cikaba icikalamba, kabili mukaba abana ba Wapulamo, pantu wa cikuuku ku bashitasha na ku babifi. Mube aba luse, ifyo Shinwe aba uwa luse.”—Luka 6:32-36.

²⁰ Mu cikuuku ca kwa kwa Lesa tamwaba bukaitemwe. Tamwaba kupinda kabili tamwaba kulipilwa pa cikuuku. Yehova mu cikuuku cakwe “alenga akasuba ukubalikila ababifi na basuma kabili alenga imfula ukuloka pa balungama na bashalungama.” (Mateo 5:43-45; Imilimo 14:16, 17) Nga tulepashanya Shifwe wa mu muulu, tatwakakalifye abashitasha e lyo kabili tukacita icisuma kuli bene na ku baicita abalwani besu. Nga twaba ne cikuuku, tulanga Yehova na Yesu ukuti tulafwaya ukwikala mu Bufumu bwa kwa Lesa, umo bonse bakalalanga icikuuku ne mibele imbi iya bukapepa mu mikalile yabo yonse.

Mulandu Nshi Tufwile Ukubeela aba Cikuuku?

21, 22. Cinshi tufwile ukubeela aba cikuuku?

²¹ Umwina Kristu wa cine onse, afwile ukuba uwa cikuuku. Ici cishibilo ca kuti natukwata umupashi wa kwa Lesa. Kabinge, nga twaba ne cikuuku ca cine, tulapashanya Yehova Lesa na Kristu Yesu. E lyo kabili onse uufwaya ukuba mu Bufumu bwa kwa Lesa afwile ukuba uwa cikuuku. Kanshi, tufwile ukutemwa icikuuku no kusambilila ukuba aba cikuuku.

²² Ni mwi umo twingalanga icikuuku mu mikalile yesu iya cila bushiku? Icipande cikonkelepo cikaasuka ubo bwipusho.

Ukutukuta Ukuba aba Cikuuku mu Calo Ca Bulwani

“Icafwaikwa mu muntu [kutemwa kwakwe ukwa cishinka, NW].”—AMAPINDA 19:22.

1. Mulandu nshi cingafisha ukuba ne cikuuku?

BUSHE muli ba cikuuku? Nga ni fyo, kuti camukosela ukwikala muli cino calo. Ca cine, Baibolo itila icikuuku caba pa “fisabo fya mupashi,” lelo mulandu nshi ca-afisha ukuba aba cikuuku na mu fyalo batila fya Bwina Kristu? (Abena Galatia 5:22) Nge fyo twasambilile mu cipande cafumako, ubwasuko kuti bwasangwa mu fyo umutumwa Yohane alembele, atile, icalo conse citungululwa na Satana Kaseebanya, umuntu wa ku mupashi uushakwata cikuuku. (1 Yohane 5:19) Yesu atile Satana e “kateeka wa pano calo.” (Yohane 14:30) E co, cino calo capalana na kateeka wa ciko, umunkalwe.—Abena Efese 2:2.

2. Finshi fingalenga catukosela ukuba ne cikuuku kuli bambi?

² Imikalile yesu ilabipa nga ca kuti bambi tabali na cikuuku kuli ifwe. Abena mupalamano, abantu abo tushaishiba abaifinya, ne fibusa fye ne ndupwa shesu limo te kuti babe ne cikuuku kuli ifwe, ne ci kuti calenga bacita ifishiweme. Ilingi tulomfwo bubi ukuba pa bantu ba musaalula kabili abasasuka no kutukana. Uko kubulwa icikuuku kuti kwalenga twaba no bulwani, no kulafwaya ukuba abankalwe ku baba no bunkalwe. Ukucite co kuti kwaleta amafya mu mikalile yesu kabili kuti kwaonaula na bumupashi bwesu.—Abena Roma 12:17.

3. Mafya nshi yabipisha abantu bakwata ayalenga ukuba ne cikuuku ukwafya?

³ Amafya ya muno calo na yo kuti yalenga catukosela ukuba aba cikuuku. Ku ca kumwenako, abantunse bonse fye balasakamikwa pa mulandu wa fintiinya e lyo no kusansa fye kwa tupondo, pamo no mwenso wa kuti aba mu fyalo fimbi kuti babasansa ukubomfya imiti no tushishi ifilwalika no kwipaya. Na kabili, abantu abengi nga nshi bapiina, abashakwata fya kulya, umwa kwikala, ifya kufwala, kabili tabakwata ne ndalama sha kuundapilwa ku cipatala. Ukuba ne cikuuku kulafya nga ca kuti ifintu filemoneka ukuti tafyakatale afiba bwino.—Lukala Milandu 7:7.

4. Finshi fimo ifyalubana ifyo bamo bengatontonkanya pa lwa kuba ne cikuuku kuli bambi?

⁴ Umuntu kuti asondwelela bwangu ati ukuba ne cikuuku takwacindama sana kabili alamona no kuti ukucite co bunake. Kuti amona ukuti alefyengwa, maka maka bamo nga tabalemulangulukilako. (Amalumbo 73:2-9) Lelo, Baibolo ilatulanga ico tufwile ukucita ilyo isosa ati: “Ukwasuka ukwafuuka kubweshe cipyu, lelo icebo ca kulungulusha ciimyo bukali.” (Amapinda 15:1) Ukunakilila ne cikuuku fisabo fibili ifya mupashi ifya-ampana sana kabili ifikabilwa sana pa kupwisha amafya.

5. Mu mikalile yesu, ni mwi umo tufwile ukuba ne cikuuku?

⁵ Apo ukulanga ifisabo fya mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa kwalicindama sana kuli fwe Bena Kristu, natumone ifyo twingalanga icisabo cimo pali fyo, e kuti, icikuuku. Bushe kuti cacitika ukuba ne cikuuku muli cino calo caisulamo ubunkalwe? Nga ni fyo, ni mwi umo twingalanga ukuti tatuleka Satana ukutusonga ukusuula icikuuku, maka maka ilyo kwaima amafya? Natumone ifyo twingaba aba cikuuku mu lupwa, ku ncito, pa sukulu, ku bena mupalamano, mu butumikishi bwesu, e lyo na ku basumina banesu.

Icikuuku mu Lupwa

6. Mulandu nshi icikuuku cacindamina mu lupwa, kabili kuti calangwa shani?

⁶ Pa kuti Yehova atupaale no kututungulula, tufwile ukuba ne fisabo fya mupashi kabili tufwile ukulundulula fyene umupwilapo. (Abena Efese 4:32) Natulande pa fyo cacindama ku ba mu lupwa ukuba ne cikuuku ku bene na bene. Mu mikalile ya cila bushiku, umulume no mukashi bafwile ukusakamanana no kubelana icikuuku, kabili balingile ukucite fi fine na ku bana babo. (Abena Efese 5:28-33; 6:1, 2) Ico cikuuku cifwile ukumonekela mu fyo aba mu lupwa balanshanya, mu fyo abana bacindika abafyashi babo ne fyo abafyashi basunga bwino abana. Muleba abayanguka ukutasha ukucila ukwangufyanya ukupeelana imilandu.

7, 8. (a) Mibele nshi tulingile ukutaluka pa kuti tube ne cikuuku cine cine mu lupwa? (b) Bushe ukulanshanya bwino kukosha shani ulupwa? (c) Kuti mwalanga shani icikuuku mu lupwa lwenu?

⁷ Pa kuti tube ne cikuuku ku ba mu lupwa lwesu tulingile ukuumfwila ukufunda kwa mutumwa Paulo ukwa kuti: “Pooseni fyonse, ubukali, icipyu, ububi, imiponto, kabili fumyeni ilyashi lya nsoni mu kanwa kenu.” Indupwa sha Bwina Kristu shifwile ukulanshanya mucinshi mucinshi cila bushiku. Mulandu nshi? Pantu ukulanshanya bwino kulalenga indupwa ukukosa no kuwama. Nga paba ukupusana, pa kuti mubweshe umutende, angweni ku kupwisha ubwafya, te kwangwa ku kucimfya mu kukansana. Aba mu lupwa lwa nsansa balapoosa sana amano ku kubelana icikuuku no kulangulukilana.—Abena Kolose 3:8, 12-14.

⁸ Icikuuku cisuma kabili cilenga twalafwaya ukucitila bambi ifisuma. E co tufwaya ukubacitilako fimo, ukubalangulukila, no kubafwa umo bengatemwa. Pa kuti ulupwa lwishibikwe ukuti lwa cikuuku, umo na umo mu lupwa na bonse capamo bafwile ukubombesha. Ne ci cikalenga Lesa ukubapaala, e lyo kabili bakalenga Lesa wa cikuuku, Yehova ukucindikwa mu cilonganino na mu bwikashi.—1 Petro 2:12.

Icikuuku pa Ncito

9, 10. Londololeni amafya yamo ayengema pa ncito, kabili landeni pa fyo twingayapwisha mu cikuuku.

⁹ Imibombele ya ncito iya cila bushiku kuti yalenga ca-afya ku Mwina Kristu ukuba ne cikuuku ku babomfi banankwe. Ukucimfyanya kuba pa babomfi kuti kwalenga umubomfi umo umucenjeshi afulunganya imibombele ya mubomfi munankwe, pa kuti amubifishe ishina ku bene ba ncito. (Lukala Milandu 4:4) Tacanguka ukuba ne cikuuku pa nshita sha musango yo. Na lyo line, ukwibukisha ukuti ilingi cilaba bwino ukuba ne cikuuku, kufwile ukulenga umubomfi wa kwa Yehova ukwesha na maka ukukolopeka abayafya ukuumfwana na bo. Ukuba ne cikuuku kuti kwatwafwa ukubakolopeka. Napamo kuti mwa-angwako ilyo umubomfi munenu alwele nelyo ilyo akwete umulwele mu lupwa lwakwe. No kubepusha fye ifyo ulupwa lwabo luli kuti kwalenga ba-aluka. Abena Kristu balingile ukuleta icumfwano no mutende nga cili mu maka yabo. Limo ukulandako fye amashiwi ya cikuuku kuti kwapwisha ubwafya.

¹⁰ E lyo limo, umwine wa ncito kuti apatikisha ababomfi ukukonka ifyo alefwaya, kabili kuti afwaya no kuti bonse baciteko fimo ifipeela umucinshi ku calo cabo nelyo basangweko ku kusefya ukushumfwana na malembo. Nga ca kuti kampingu wa Mwina Kristu talemusuminisha ukucitako ifi fintu, ici kuti caleta ukukansana. Nga cabe fi, napamo tacingaba bwino ukulondolola sana ifyo cingalubana ukucite co umwine wa ncito alefwaya. Na kabushe ku bashasumina muli Kristu, ukucitako ifyo fintu kuti kwamoneka fye bwino. (1 Petro 2:21-23) Napamo kuti mwalanda fye mu cikuuku ico mushilecitilako ifyo fintu. Te kwesha ukubasaalula nga bamusaalula. Caliba bwino ku Mwina Kristu ukukonka ukufunda kwa kwa Paulo ukusangwa pa Abena Roma 12:18 apatila: “Nga cingacitwa, ilyo cili mu maka yenu, mube aba mutende ku bantu bonse.”

Icikuuku pa Sukulu

11. Mafya nshi abacaice bakwata pa lwa kuba ne cikuuku ku bo baba na bo pa sukulu?

¹¹ Kuti cayafya ku bacaice ukuba ne cikuuku ku bana be sukulu banabo. Ilingi abacaice bafwaya ukutemwikwa ku bo basambilila na bo. Bakalume bamo bacite fintu lubuli lubili pa kuti abana be sukulu bambi balebakumbwa, balafika fye na ku kupuma no kucusha bambi pa sukulu. (Mateo 20:25) Abacaice bambi balitemwa ukuilanga mu masomo, mu fyangalo, na muli fimbi ifyo balamukamo. Pa kuilangisha ifyo balamuka, ilingi balacusha abo basambilila na bo e lyo na bana be sukulu bambi. Bena bamona kwati nga walamuka muli fimo ninshi wacila bonse. Umwina Kristu wacaice afwile ukucenjela ukuti talekonkelesha abantu ba musango yo. (Mateo 20:26, 27) Umutumwa Paulo atile, “ukutemwa kulashishimisha kabili kwa cikuuku,” no kuti ukutemwa “takuitakisha, takutuumikwa.” E co, Umwina Kristu tafwile ukukonkelesha imisango yabipa iya bashakwata cikuuku, lelo, alingile ukukonka sana ukufunda kwa mu Malembo mu fyo acita ku bana be sukulu banankwe.—1 Abena Korinti 13:4.

12. (a) Cinshi cingakosela ku bacaice ukuba ne cikuuku kuli bakafundisha wabo? (b) Ni ani abacaice bengacetekela ukubafwa nga ca kuti ukuba ne cikuuku kwayafya?

¹² Abaice bafwile ukuba ne cikuuku na kuli bakafundisha wabo. Abana be sukulu abengi balomfwa bwino ukukalifya bakafundisha wabo. Bamona kwati ukusuula bakafundisha, pa kucita fimo ifyabindwa mu mafunde ya pa sukulu, e kucenjela. Balalenga bambi ukubakonkelesha pa mulandu wa kubatiinya. Nga ca kuti Umwina Kristu wacaice akaana ukucitako ifyabipa, kuti balamupumya no kumucusha. Ifya musango yo nga fyacitikila Umwina Kristu umwaka onse pa sukulu, kuti camukosela ukuba ne cikuuku. Lelo, ufwile ukwibukisha ifyo ukuba umubomfi wa kwa Yehova uwa cishinka kwacindama. Cetekela ukuti akakwafwa ukupitila mu mupashi wakwe muli iyi nshita ya-afya mu bumi.—Amalumbo 37:28.

Icikuuku ku Bena Mupalamano

13-15. Finshi fingalenga umo ukufilwa ukuba ne cikuuku ku bena mupalamano, kabili aya mafya kuti yacimfiwa shani?

¹³ Nga mwikala mu ng’anda nelyo pa cikuulwa cakwata imiputule ya kusonkela, nelyo kumbi fye, kuti mwatontonkanyako pa fyo mwingaba ne cikuuku ku bena mupalamano no kubasakamana. Ici na co, te lyonse canguka.

¹⁴ Tutile abena mupalamano benu tabamutemwa pa mulandu wa mushobo wenu, icalo cenu, nelyo uko mupepa. Ni shani nga ca kuti limo tabamucindika nelyo tabamupoosako amano? Apo muli babomfi ba kwa Yehova, ukuba ne cikuuku ukufika apo mwingapesha kukamwafwa. Mukaba abasuma abapusana na bambi, ne co cikalenga Yehova, intulo ya cikuuku akalumbanishiwe icine cine. Tamwingeshiba ilyo umwina mupalamano wenu engaalula imibele yakwe pa mulandu wa cikuuku cenu. Limbi kuti aba kapepa wa kwa Yehova.—1 Petro 2:12.

¹⁵ Bushe kuti mwaba shani ne cikuuku ku bena mupalamano? Inshila imo kuba ne mibele isuma mu lupwa, ne ci cicitika ilyo ulupwa lonse lwalundulula ifisabo fya mupashi. Abena mupalamano kuti bamone ci. Limo kuti mwabacitilako na fimo ifisuma. Ibukisheni ukuti ukuba ne cikuuku, kusanshamo ukwangwa bambi no kubacitilako ifisuma.—1 Petro 3:8-12.

Icikuuku mu Butumikishi

16, 17. (a) Mulandu nshi icikuuku cacindamina mu butumikishi bwesu ubwa ku cintubwingi? (b) Bushe icikuuku kuti camoneka shani mu nshila shalekanalekana isho tushimikililamo?

¹⁶ Icikuuku cifwile ukumoneka mu butumikishi bwesu ilyo tule-eshaesha ukutandalila abantu mu mayanda yabo, pa fifulo babombela, na mu fifulo fya cintubwingi. Tufwile ukwibukisha ukuti twimininako Yehova, uwa cikuuku lyonse.—Ukufuma 34:6.

¹⁷ Finshi mwingacita ilyo muli mu butumikishi ifingalanga ukuti muli ba cikuuku? Ku ca kumwenako, ilyo muli mu bunte bwa mu musebo, kuti mwalanga ukuti muli ba cikuuku pa kukanalanda pa nshita iikalamba e lyo no kuba abalangulukila ku bo mulekumanya. Ilingi abantu balafula mu tushila tupitamo abali pa makasa, e co mulepempwila pa kuti tamucilike inshila. E lyo nga muleshimikila mu fifulo fya bukwebo, beni ne cikuuku pa kukanalefya ukulanshanya. Muleibukisha ukuti abaleshitisha bafwile ukukwata inshita ya kwangwa ku baleshita.

18. Bushe ukushilimuka kutwafwa shani ukuba ne cikuuku mu butumikishi?

¹⁸ Nga muli mu mulimo wa ku ng’anda ne ng’anda, muleba abashilimuka. Mwilakokola pa mayanda, maka maka nga ca kuti imiceele taili bwino. Bushe kuti mwailuka ngo muntu atendwa nelyo tabekelwemo mu kulanda na imwe? Napamo uko mwikalila, Inte sha kwa Yehova balatandala libili libili. Nga e fyo caba, langulukileniko abo muletandalila, lyonse muleba aba cikuuku kabili abasuma. (Amapinda 17:14) Umfwileni ilyo mwine ng’anda amweba ico ashilefwaila ukukutika ubo bushiku. Ibukisheni ukuti umo pali bamunyinenwe nelyo bankashi afwile akafikapo pali iyo ng’anda ku ntanshi. Nga mwakumanya uwa musaalula, esheni na maka ukuba ne cikuuku. Mwimusasukila nelyo ukumulolesha bubi bubi, lelo, landeni mu mutembo. Umwina Kristu wa cikuuku tafwaya ukucita ifingalenga bakansana na mwine ng’anda. (Mateo 10:11-14) Napamo bushiku bumo uyo muntu akakutika ku mbila nsuma.

Icikuuku pa Kulongana kwa Cilonganino

19, 20. Mulandu nshi icikuuku cacindamina mu cilonganino kabili kuti calangwa shani?

¹⁹ Ukuba aba cikuuku ku Bena Kristu banensu na ko kwalicindama. (AbaHebere 13:1) Apo twaba muli bumunyina bwa mwi sonde lyonse, ukubelana icikuuku kulakabilwa.

²⁰ Nga ca kuti ifilonganino fibili nelyo ukucilapo fibomfya Ing’anda ya Bufumu imo, calicindama ukuba ne cikuuku ku baba mu filonganino fimbi, ukubapeela umucinshi mu fyo mucita. Ukukansanina pa nshita sha kulongana e lyo na fimbi ifikabilwa pamo ngo kutantika ifya kuwamya no kulungisha ifintu kulenga icumfwano ukupwa. Beni aba cikuuku kabili abalangulukilako nangu line pali mumo umo mushumfwene bwino. Nga mwacite co, icikuuku cikacimfya, kabili Yehova akamupaala pa fyo mwangwa ku kutemuna bambi.

Twalilileni Ukuba ne Cikuuku

21, 22. Ukulingana na Abena Kolose 3:12, cinshi tulingile ukupampaminapo ukucita?

²¹ Kuti twalanga icikuuku mu nshila ishingi, pantu calikuma imikalile yesu yonse. E co, tufwile ukulenga icikuuku caba mu buntu bwesu ubwa Bwina Kristu. Tufwile ukubelesha ukuba ne cikuuku kuli bambi.

²² Shi ifwe bonse natuleba ne cikuuku kuli bambi cila bushiku kabili ifwe umo umo natukonke amashiwi ya mutumwa Paulo ayatila: “Nga basalwa aba kwa Lesa, aba mushilo kabili abatemwikwa, fwaleni icitemwishi ne nkumbu, icikuuku, ubupete, ukufuuka, no kushishimisha.”—Abena Kolose 3:12.