Na kuba, pa myaka iingi, amabufumu ayengi yalitekapo, aya kusubwa fye, aya bumwaluka, aya kupokolola fye ku maka, aya kusontwa fye, aya kusala, aya kusuumyo mulopa, na ya kufwaya fye ukwalula imitekele. Ishamfumu, bacilolo, bana mfumu, bakateka, bakalemba mukalamba, pamo na bakateka ba buluku bonse balitekako no kufumapo. Ukwaluka kwabulo kwenekela kwalifumya intungulushi sha maka pa bufumu. (Moneni umukululo uuleti “Ukufuma pa Bufumu mu Kupumikisha,” pe bula 5.) Na lyo line, calyafya ukusanga ubutungulushi bwafikapo kabili ububelelela.

Bushe “Tulingile fye Ukucipokelela”—Nelyo Bushe Kwaliba Umwa Kulosha?

E mulandu wine, kanshi, abengi bashakwatila isubilo lya kusanga ubutungulushi busuma. Mu fyalo fimo, lintu kwaba ukusala aba mu buteko e lyo cimonekesha ukuti abantu tabakwate subilo kabili balitendwa ne mibombele ya ntungulushi shabo. Geoff Hill, kalemba umo uwe lyashi mu Afrika, atile: “Ukukanasakamana nelyo ukufumapo [pa nshita ya kusala] nakuseeka sana lintu abantu bamona ukuti tabali na maka ya kufumyapo amacushi yabo. . . . Mu Afrika, abantu nga tabaleya mu kusala tacilola mu kuti balitemwa bakateka ababapo iyo. Ilingi line ninshi balefwaya ukwafwa ku bengabomfwa.” Ukupalako, uulemba imikululo ya malyashi mu nyunshipepala mu calo ca Amerika alembele ukulosha ku kusala ukwasungamine ukuti: “Ifyo ningafwaisha ukuti uuleiminina pa kusalwa abe uwafikapo.” Alundilepo ukuti: “Takwaba umuntu wa musango yo. Takwabala akuba. Tulingile fye ukucipokelela.”

Nani Wafikapo Ukuba Intungulushi Pali Lelo?

Mu 1940, kwali ukulanda sana pa ntungulushi mu ng’anda ya mafunde iya ku Britain. David Lloyd George, uwali ne myaka 77, uwalekutika kuli uku kulanshanya, aali e mushika mukalamba mu nkondo lintu abena Britain bacimfishe Inkondo ya Calo iya Kubalilapo, kabili apo aali uwabelesha mu fikansa fya calo e calengele ukuti eshibe bwino abalingile ukuba intungulushi. Ilyo alelanda kuli bashimafunde pa May 8, atile: “Abantu kuti bacita fyonse ifingakabilwa kulila fye kuli intungulushi, kulila fye Ubuteko bwalanda bwino ifyo bulepanga ukucita, abantu na bo bashininwa ukuti intungulushi shilebombesha apapela maka yabo.”

AMASHIWI ya kwa LIoyd George yalanga bwino ukuti abantu benekela intungulushi shabo ukuba ishafikapo no kubikako umutima ku kwesha ukuwamya ifintu. Uongola abantu ba kusala intungulushi atile: “Ilyo abantu bavotela kateka, bavotela umuntu uo bacetekele ukuti akabasakamana ku ntanshi, no kusakamana abana babo.” Ukufikilisha uyo mulimo takwayanguka nangu panono. Mulandu nshi?

Pano isonde paba amacushi ayamoneka kwati te kuti yapikululwe. Ku ca kumwenako, ni kateka nshi uwingalanda ukuti alikwata amano na maka ya kufumyapo bumpulamafunde ne nkondo? Nani pali bakateka ba lelo uwakwata ifisolobelo kabili uwaba no luse lwa kupeela umuntu onse ifya kulya, amenshi yasuma, no kubasakamana ilyo balwala? Nani uwaba no kwishiba no mupampamina ku kucingililla ifilengwa na Lesa no kuleka fibweshiwe ifyo fyali? Nani uwafikapo kabili uwakwata amaka ku kushininkisha ukuti abantu bonse baipakisha ubumi bwatantalila kabili ubwa nsansa?

Abantu Te Kuti Babombe Uyu Mulimo

Ca cine ukuti intungulushi shimo shalyeshako ukutunguluka. Lelo, ilingi bateka fye imyaka inono, kabili paisa umbi. Uwali kateka wafikapo nga nshi mu Israele wa ku kale, Imfumu Solomone, alitontonkenyepo pali li lipusho. Asondwelele ukuti: “Napatile ukucucutika kwandi konse uko nalecucutikamo mwi samba lya kasuba, pantu ifyafumamo ndi no kufishiilo muntu uukankonkapo. Kabili nani uwaishiba nga akabo wa mano napamo uwatumpa? Lelo akabo mwine wa fyonse fya mu kucucutika kwandi uko nacucutikemo no kucita na mano mwi samba lya kasuba. Ici na co mupu.”—Lukala Milandu 2:18, 19.

Solomone taishibe nga impyani yakwe aali no kutwalilila ukulundulula imilimo yakwe iisuma nangu nga aali no kuyonaula. Kuli Solomone, ukupyanana pa bufumu cali “mupu.” AmaBaibolo yamo yeta ici ukuti “ca fye” nangu ukuti “tapaba icifumamo.” Baibolo umbi atila: “Tacalolamo.”

Limo kulaba ukucita ulukakaala pa kufwaya fye ukufumyapo kateka. Intungulushi shafikapo shalipaiwa ilyo shicili shileteka. Abraham Lincoln, kateka uwacindikwe nga nshi mu United States, inshita imo aebele abantu ukuti: “Ninsalwa ukubomba umulimo wacindama pa kashita akanono, kabili pali nomba nimpeelwa amaka aya kwalula ifintu pa kashita akanono.” Ukuteka kwakwe na kabushe kwali ukwipi. Te mulandu na fyonse ifyo acitile no kufwaisha kwakwe ukwa kucitila abantu ifingi, Kateka Lincoln atekele icalo cakwe imyaka fye ine. Ilyo atendeke fye iciputulwa ca bubili ica kuteka kwakwe, aipaiwe ku walefwaya ukuti kube intungulushi imbi.

Nangu fye ni ntungulushi shawamisha tabakwata amaka ya kwishiba ifikabacitikila ku ntanshi. E ico bushe, kuti mwabacetekela ukuba na maka ya kwishiba ifikamucitikila? Baibolo itila: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene; wafumo mupu wakwe, abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.” Baibolo wa kwa Byington wena pa ciputulwa ca kulekelesha ica cikomo 4 atila: “Bulya bwine bushiku amapange yakwe ayasuma yalaloba.”—Amalumbo 146:3, 4.

[Akabokoshi pe bula 5]

UKUFUMA PA BUFUMU MU KUPUMIKISHA

Kateka ilingi line ashintilila pa fyo abatekwa bakwe bamutungilila no kumupeela umucinshi nga ca kuti abombesha ukubatekako mu mutende no mutelelwe. Nomba nga ca kuti abantu bamusuula pa mulandu uuli onse, mu kwangufyanya umbi kuti amupoka ubufumu. Ifya kumwenako fyakonkapo filelanga icalengele bakateka ba maka bamo bamo ukupokwa ubufumu mu kupumikisha fye.

Ukwafya kwa mikalile. Ku kupwa kwa ba1700, abantu abengi abaleikala mu France balepatikishiwa ukulipila imisonko iyakulisha te mulandu no kucepelwa kwa fya kulya. Iyi mibele yalengele abena France babuukile ubuteko, ica kuti mu 1793 King Louis XVI alipaiwe pali cimashini ca kuputwilako.

Inkondo. Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yalengele bakateka ba maka bamo abaliko kale ukuleka ukuteka. Ku ca kumwenako, mu 1917 inkondo yalengele insala ukupona mu musumba wa St. Petersburg, mu calo ca Russia e calengele kube ukubuukila ubuteko mu February. Uku kupondoka kwalengele Czar Nicholas II ukupokwa icipuna ca bufumu kabili e calengele kube no buteko bwa Komyunisimu. Mu November 1918, icalo ca Germany calefwaya ukuti baleke ukulwa, lelo ifyalo fyayampene pamo ifyalelwa na Germany fyalikeene ukuleka ukulwa ukufikila ilyo kateka aali no kufumapo. Icafuminemo cali ca kuti, Kateka umwina Germany uwe shina lya Wilhelm II alipatikishiwe ukubutukila ku Netherlands.

Ukufwaya kube umusango umbi uwa buteko. Mu 1989 imitekele ya Komyunisimu yalipwile. Ubuteko ubwamoneke ubwakosa nge libwe bwalibongolweke ilyo abantu bakeene imitekele ya Komyunisimu no kuletapo imitekele imbi.