Abantu Balafwaisha Ukwikala Umuyayaya

UKUTULA fye na kale abantu balafwaya sana ukwikala umuyayaya. Lelo, ico bafwaisha tacicitika pantu takwaba nangu umo uwasanga ifya kufumyapo imfwa. Nangu cibe fyo, ifi abasambilila sana nomba basanga imiti ya maka nabatampa ukutontonkanya ukuti napamo kuti bakwata na maka ya kulenga abantu ukwikala imyaka iingi nga nshi. Tontonkanyeni pali fimo fimo ifyo abasambilila sana sayansi balelanda pa kati apa.

Abasambilila sana ifyo ifya mweo fyaba balefwailishapo fimo mu nsandesande pa kuti bacitepo fimo ifingalenga insandesande ukutwalilila fye ukulapanga isha kupyana pa shibiye ilyo shafwa. Balishiba ukuti insandesande nga shakokola shilafwa kabili palapyana ishipya. Na kuba umubili wa muntu ulaiwamya uwine imiku iingi ilyo umuntu acili umutuntulu. Batila nga bacita fimo ifingalenga insandesande ishipya ukutwalilila fye ukulapyana pa shibiye ilyo shafwa, ninshi “umuntu kuti aikala imyaka iingi sana, nangu fye umuyayaya.”

Kuli umusango wa myundapile na umbi uuletele ifikansa. Abasambilila baleti kuti babuula insandesande sha mulwele ukufuma ku cilundwa cimo ica mubili wakwe no kushibika mu cilundwa ico bafumishe mu muntu umbi pamo nga ilibu, imfyo, nelyo umutima, kabili baleti nga bacite fyo, insandesande kuti shalenga ico cilundwa ukulabomba bwino sana no mulwele kuti apola. Kanshi abasambilila baleti ifilundwa fya muntu ifishili bwino kuti fyaundapwa ukubomfya insandesande sha muntu umwine.

Abasambilila sana balelanda no kuti ku ntanshi uku bakapanga utuntu tumo utunono sana utwapala ulusandesande utwingapita mu mulopa pa kuti tulefwaya no konaula insandesande ishilenga ubulwele bwa kansa pamo no tushishi tumbi utuleta amalwele. Bamo batila aba badokota capamo na balya abatila kuti baposha amalwele ukubomfya insandesande ishituntulu ukufuma mu cilundwa cimbi ica mubili wa mulwele, mu kuya kwa nshita bakacita fimo ifikalalenga umuntu ukutwalilila fye umutuntulu umuyayaya.

Kwaba na basungila mu menshi makaasa ifitumbi fya bantu abafwile kale ku malwele yamo. Umulandu bacitile fyo wa kuti napamo inshita imo badokota bakasanga umuti wa kuposha ayo malwele, e lyo no kusanga umuti uwingalesha abantu ukukota, e lyo bakabuushe abo bantu no kulenga bakabe abatuntulu na kabili. Ulupapulo lumo ulwa American Journal of Geriatric Psychiatry lwatile “ifi babika ifitumbi mu menshi makaasa cimo cine na filya abena Egypt ba kale balekanga ifitumbi.”

Ifi abantu bafwayafwaya inshila ya kukwatilamo umweo wa muyayaya, cilanga fye ukuti balifilwa ukusumina ukuti umuntu afwile ukulafwa. Bushe cine cine abantu kuti bakwata ubumi bwa muyayaya? Bushe Baibolo yalandapo shani pali ili lyashi? Twalasanga ifyasuko mu cipande cikonkelepo.

Kuti Mwaikala Umuyayaya

ABENGI abaya ku filonganino fya mapepo ifyalekanalekana, balicetekela ukuti bakaba no mweo wa muyayaya, lelo inshila balanda ukuti e mo bakakwatila uyo mweo shalipusanapusana. Ifyo ababa mu mipepele imo basuminamo filapusana ne fyo aba mu mipepele imbi basumina, lelo bonse bacetekela ukuti bakekala bwino ku ncende imo ukusuma kabili tabakulatiina ne mfwa. Na imwe bene mufwile mulafwaya sana ukwikala muli uyo musango. Nomba, cinshi calenga ifisumino fya kuti abantu kuti baikala umuyayaya ukufula sana? Kabili bushe cine cine abantu bakekala umuyayaya?

Amalembo yalanga ukuti lintu Kabumba abumbile umwaume no mwanakashi aba ntanshi, lilya line e lyo abikile na mu matontonkanyo yabo amano ya kufwaya sana ukwikala umuyayaya. Baibolo itila: “[Lesa] abika ne nshita ya muyayaya mu mitima ya bantu.”—Lukala Milandu 3:11.

Lelo pa kwikala umuyayaya, balya bantu babili balekabila ukusumina ukuti Lesa alikwata insambu ya kubeba ifyo balingile ukulacita, no kubalanga ifyalungama ne fyalubana. Abacita ifyo Yehova abebele, nga alibapeele umweo wa “muyayaya” kabili nga baikele umuyayaya mu cifulo ico abapekanishishe, e kutila mwi bala lya Edene.—Ukutendeka 2:8; 3:22.

Bapanya Umweo wa Muyayaya

Baibolo itwebo kuti ilyo Lesa alimine ibala, alimbilemo no “muti wa kulengo kwishibo busuma no bubi,” kabili aebele Adamu na Efa ukuti tabafwile ukulya ifisabo fya ulya muti, pantu nga balyako bakafwa. (Ukutendeka 2:9, 17) Adamu na Efa nga tabaliile cilya cisabo, nga balilangile ukuti balomfwila Lesa uwabapeele amafunde. Lelo ukulyako kwali no kulanga ukuti tabalefwaya ukuti Lesa alebatungulula. Adamu na Efa balikeene ukukonka amafunde ya kwa Yehova kabili basalilepo ukumfwila Satana, icibanda icapondweke icishalefwaya ukulatekwa na Lesa. Filya bacitile fyalengele Lesa ukumona ukuti Adamu na Efa nomba tabalingile ukwikala umuyayaya.—Ukutendeka 3:1-6.

Lesa alibapeele insambu ya kusalapo abene umweo nangu imfwa e kutila bali no kusalapo cimo, ukubako nangu ukukanabako. Filya bakeene ukumfwila Lesa ninshi basalilepo imfwa e kutila ukukanabako umuyayaya. Kanshi Adamu na Efa kumo na bana babo bonse tabali na kunwo muti umo ifi uwingabalenga ukukwata umweo wa muyayaya uo bapanishe, kabili ilyo bafwa takwali no kuba icili conse icali no kufuma mu mubili wabo icali no kutwalilila ukwikala umuyayaya.a

Abana ba kwa Adamu bonse balitendeke ukucula pa mulandu wa bucintomfwa bwakwe. Umutumwa Paulo alondolwele ifyacitike ilyo bapondokeele Lesa. Alembele ati: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu, e fyo ne mfwa yasalanganine ku bantu bonse pantu bonse balibembwike.”—Abena Roma 5:12.

Ishuko lya Kwikala Umuyayaya na Kabili

Umutumwa Paulo atile abafyelwe kuli Adamu baba kwati ni filya fyali umusha mu nshita ya Bena Kristu ba kubalilapo. Pa mulandu wa kuti abana ba kwa Adamu balefyalwa no lubembu, bali “abasha ba lubembu,” balefwaya nangu tabalefwaya, bali fye no kufwa. (Abena Roma 5:12; 6:16, 17) Kanshi Yehova akaanakubikako ifunde lya kubalubula, abana ba kwa Adamu bonse nga balitwalilila ukuba abasha ba lubembu. Paulo alondolwele ukuti: “Kanshi, filya ku kupuuluka kumo [ukwa kwa Adamu] e ko abantu ba misango yonse bapingwililwe, e fyo ku bulungami bumo abantu ba misango yonse bakalungamikilwa ku bumi.” Pa kuti kube ‘ubulungami,’ Yesu atuulile ubumi bwakwe ubwapwililika ukuba “icilubula icalinganako pa mulandu wa bonse.” Yehova alimwene ukuti ukulipila icilubula e kwali fye no kupususha abantu ku ‘kupingulwa’ ukufwa ukulingana fye ne fyo ifunde lya kwa Yehova lyaba.—Abena Roma 5:16, 18, 19; 1 Timote 2:5, 6.

E calenga abasambilila sayansi ukukanaishiba icingalenga abantu ukutwalilila fye ukulaikala ukwabula ukufwa ilyo balesambilila ifyo insandesande shaba. Icingalenga abantu ukukwata ubumi bwa muyayaya cintu fye cimbi. Baibolo itweba ukutila icilenga abantu ukufwa ni co balitobele ifunde lya kukanalya icisabo Lesa atile tabafwile ukulyako. Kanshi ukukokola kwa nsandesande te kulenga abantu ukufwa. Na kabili inshila Yehova abweseshamo ubumi bwa muyayaya ukupitila mwi lambo lya cilubula ilya kwa Yesu, nayo ine yalilingana ne fyo amafunde yakwe yaba. Icilubula na kabili cilatulanga ukuti Lesa aliba uwalungama kabili wa luse. Nomba ni bani bakanonkelamo muli ici cilubula abakakwata no mweo wa muyayaya?

Ubupe bwa Mweo Uushifwa

Yehova Lesa eko aba “ukufumo muyayaya no kuyo muyayaya.” Tafwa. (Amalumbo 90:2) Uo Yehova abalilepo ukupeela umweo uushifwa ni Yesu Kristu. Umutumwa Paulo alondolwele ati: “Kristu, apo nomba alibuushiwa ku bafwa, tafwa kabili iyo; imfwa taili cibinda pali wene kabili iyo.” (Abena Roma 6:9) Na cine, ilyo alelanda pa fyo Yesu uwabuukile ashaba nga bakateka ba pano calo, Paulo atile Yesu fye eka e wakwata umweo uushifwa. Yesu ‘akekalilila fye umumi pe na pe.’ Ubumi bwakwe ‘te kuti bonaike.’—AbaHebere 7:15-17, 23-25; 1 Timote 6:15, 16.

Te Yesu fye eka uwapeelwa ubu bupe. Abena Kristu abasubwa no mupashi abasalwa ukuba bakateka bacindama ku muulu, na bo babuuka ukufuma ku bafwa filya fine Yesu abuukile. (Abena Roma 6:5) Umutumwa Yohane alandile ukuti abapokelele ubu bupe ni ba 144,000. (Ukusokolola 14:1) Na bo bene balaba no mweo uushifwa. Ilyo Paulo alelanda pa kubuuka kwabo, atile: “Umubili no mulopa te kuti fipyane ubufumu bwa kwa Lesa . . . Ipenga likalila, e lyo abafwa bakabuushiwa abashingabola, na ifwe tukaalulwa. Pantu ici icibola cili no kufwalo kukanabola, kabili ici icifwa cili no kufwalo kukanafwa.” Ababuuka muli uyu musango te kuti bafwe na kabili.—1 Abena Korinti 15:50-53; Ukusokolola 20:6.

Ifi fintu ifyo Lesa atusokolwela filatupapusha icine cine. Pantu nangu fye ni bamalaika abapangwa ne mibili ya mupashi tababumbilwe no mweo uushifwa. Twalishininkisha ici pantu balya bamalaika abapondokele Lesa pamo na Satana, Lesa akabepaya. (Mateo 25:41) Lelo abakateka na Yesu, bakapoka ubupe bwa mweo uushifwa kabili ici cilanga ukuti Yehova alibacetekela icine cine ukuti bakatwalilila aba cishinka.

Nomba, bushe ici cilolele mu kuti ba 144,000 ababa fye abanono sana nga kulinganya impendwa yabo ku mabilioni ya bantu abaikala pano calo, beka fye e bakapokelela ubumi bwa muyayaya? Iyo mukwai. Kanshi, lekeni twishibe ico twakanina.

Ubumi bwa Muyayaya pe Sonde lya Paradaise

Ibuuku lya Ukusokolola lilatulanga ibumba lya bantu ilikalamba nga nshi ilyo umuntu nangu umo ashingapenda, kabili aba bantu babapeele umweo wa muyayaya pe sonde lya paradaise. Bakaba pamo na balya abafwile lelo abakabuuka no kuba no bumi ubutuntulu e lyo na maka. (Ukusokolola 7:9; 20:12, 13; 21:3, 4) Babatungulwile ku “mumana wa menshi ya bumi, uwalengama nga krustali, uwalefuma ku cipuna ca bufumu ica kwa Lesa.” Mu mbali ya mumana mwali “imiti ya bumi . . . , Kabili amabuula ya iyi miti yabeleleko ku kundapilako inko.” Yehova Lesa wa cikuuku aleita ati: “Onse uuli ne cilaka ese; onse uulefwaya abuule amenshi ya bumi aya bupe fye.”—Ukusokolola 22:1, 2, 17.

Iyi miti na menshi, te miti iya kuposha mu cipesha amano nga wanwa, nelyo akamfukumfuku ka menshi akengalenga umuntu ukukanakota, kwati ni tulya tumfukumfuku uto abena kale bamo balefwaya imyanda ya myaka iyapita. Aba bantu balefwaya umuti uwingaposha amalwele yonse no kulenga umuntu ukukokola pa calo. Nomba iyi miti na menshi, yena ilangilila ifyo Lesa akacita ukupitila muli Yesu Kristu pa kulenga abantu ukuba abapwililika na kabili nga filya fine abapangile pa kabala ntanshi.

Filya fine Lesa afwaya ukupeela abantunse ba cumfwila umweo wa muyayaya pe sonde tafyayaluka iyo. Ifyo Yehova afwaya ukuti fikacitike, fikacitika, pantu wa cishinka. Amalumbo 37:29 yatila: “Abalungama bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.” Ici cilayo cilenga ifwe na banensu abakapokelela umweo uushifwa ku muulu, tulebilisha atuti: “Ikalamba kabili yapesha amano imilimo yenu, mwe Yehova Lesa, Uwa maka yonse. Yalilungama kabili ya cine imibele yenu, mwe Mfumu ya muyayaya. Nani uushakamutiine, mwe Yehova, no kucindika ishina lyenu, pantu ni mwe fye mweka uwa bucishinka?”—Ukusokolola 15:3, 4.

Bushe na imwe mulafwaya sana ukukwata ubu bupe bwacindama ubwa mweo wa muyayaya? Nga mulafwaya, mufwile ukulanga ukuti muli ba cishinka kabili mulanakila “Imfumu ya muyayaya.” Mulingile ukusambilila pali Yehova no kusambilila pa muntu uo abomfeshe pa kuti kube umweo wa muyayaya, no yu ni Yesu Kristu. Bonse abaitemenwa ukulakonka amafunde ya kwa Lesa ayatweba ifyalungama ne fyabipa akabapeela ubupe bwa “bumi bwa muyayaya.”—Yohane 17:3.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Ifyo Abantu Bafwaisha Ukufuma fye na Kale

Kwaliba ilyashi lya kale ilya ku Mesopotamia, ililanda pa mfumu Gilgamesh, batila lyacitike mu myaka ya ba 1000 B.C.E. Muli ili lyashi batila iyi mpalume Gilgamesh yalefwayafwaya ifintu ifingalenga yena ukutwalilila fye ukuba umulumendo. Nangu fye bena Egypt ba kale sana na bo bene balekanga ifitumbi, pantu baletontonkanya ukuti imyeo taifwa kabili inshita imbi kuti yafwaya ukubomfya imibili ya iko na kabili. Kabili ici calengele ukuti mu nshiishi shimo shimo isha bena Egypt mwisule fye ifintu fyalekanalekana ifyo baletontonkanya ukuti e fyo abafwa bakabila ukulabomfya mu bwikalo bwabo ilyo bafwa.

Abena China bamo abalefwaya umuti wingaposha amalwele yonse na bo basumine ukuti umubili wa muntu te kuti ufwe kabili ici cisumino cimoneka kwati catendeke mu myaka ya ba 700 B.C.E., lelo icisumino ca kuti kuti balenga umubili wa muntu ukuba fye uutuntulu umuyayaya lintu babomfya umuti umo, cena catampile mu myaka ya ba 300 B.C.E. Kwali na bena Bulaya ba kale sana e lyo na Balungwana abalefwaya umuti wakuposha amalwele yonse no kulenga ubumi ukutantalila abalesakanya imiti yalekanalekana. Mu fyo balesakanya mwaleba na sumu iyo beta ati arsenic, balesakanya na mercury, e lyo no bunga bwa sulfur (ilibwe lya mingu). Te kuti twishibe impendwa ya bafwile pa numa ya kunwa uyu muti bapangile kuli sumu, ilyo baleesha nga kuti wabomba!

Inshita imo kwali ilyashi lyaseekele ilya kuti kwaliba akamfukumfuku kamo ifi ako baleita ati Akamfukumfuku ka Bwaice, ako baleti umuntu onse uwanwa amenshi yabamo ninshi takakote.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 7]

Bushe Ukwikala Umuyayaya—Kukatendusha?

Abantu bamo batila ubumi bwa muyayaya bukalatendusha, pantu kuti balecita fye fimo fine kabili inshiku kuti shilepita fye panono panono ukwabula no kucita ifya mano. Nalimo icilenga ca kuti bamona kwati imikalile ikaba fye nga fino fine caba muno nshiku umo abantu abengi bamona kwati imikalile ya kutendusha. Lelo muli Paradaise iyo Lesa akabwesesha abantu, abalaya ukuti ‘bakailemeno bwingi bwa mutende.’ (Amalumbo 37:11) Ukwikala muli uyu musango kukalenga abantu ukwishiba ifingi ifyo Yehova abumba kabili bakulapoosa inshita ku kulundulula amano ya tumilimo tumo nelyo imilimo iingi iya kupapusha iyo baishiba, e lyo na masambililo. Ifi napamo e fintu tufwaisha sana ukucita mu bumi bwesu.

Dokota Aubrey de Grey, uwaba pa Cambridge University uufwailikisha pa fyo bengalenga abantu ukulaikala imyaka iingi alandile ukuti: “Abantu abasambilila kabili abakwata ne nshita ya kucita ifyo basambilila tabakwata ne citendwe kabili tabamona kwati ifya kucita kuti fyapwa.” Na lyo line, Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo no mupashi cilando kuti, ‘umuntu [takatale] eluka umulimo uo Lesa abomba ukutula pa kutendeka no kufika ku mpelelekesho.’—Lukala Milandu 3:11.