Bushe kuli ifyo mwingacita pa kuti mwikakota?

“Imyaka ya bumi bwesu yapela fye pa myaka amakumi cine lubali (70), aba maka e bafika ku myaka amakumi cine konse konse (80); . . . ipita fye bwangu bwangu ne fwe bene ninshi e miile.”—AMALUMBO 90:10, THE BIBLE IN BEMBA, 1983.

KUTI mwaumfwa shani nga mwaikele pano calo imyaka iingi ukwabula ukukota kabili muli fye na maka na mano bwino bwino? Bushe kuti mwatila ica musango yo ca kwelenganya fye nangu ca kutila cileumfwika bwino? Nomba tontonkanyeni na pali ici: Kwaliba icuni cimo ico batila parrot iciikala imyaka nakalimo 100, lelo koswe ena nga akokola sana ekala fye imyaka itatu. Nge fyo twamona, ifya mweo fimo filekala inshita ikalamba pa calo e lyo fimbi fikala fye inshita inono, kabili ico e calenga abasambilila ifyo ubumi bwaba ukutontonkanya ukuti kufwile kwaliba icilenga ifya mweo ukukota, no kuti nga kwaliba icilenga, ninshi no muti wa kukanakota ufwile ukubako.

Abakwata amakampani yapanga imiti baleshaesha ukupango muti wa kuti abantu belakota. Na kabili, abafyelwe ilyo inkondo ya calo iya cibili yapwile kabili abalebutukila ku myaka ya ba60, balafwaisha umuti wa kukanakota bwangu.

Abengi abasambilila ifyo ifya mweo fyalekanalekana fyaba, balefwailisha icilenga ukukota ne ficitika pa kuti ica mweo citendeke ukukota. Icitabo ca Why We Age (Ico Tukotela) ica kwa Steven Austad citila: “Shino nshiku, ilyo abasambilila ifilenga ukukota balongana, balafwaya sana ukwishiba icilenga ifya mweo ukukota lelo balefilwa ukusanga icishinka. Nomba line tuli no kwishiba ico ifya mweo fikotela ne cicitika mu mubili pa kuti ica mweo cikote.”

Fingi abantu batila e filenga ifya mweo ukukota. Bamo batila mulandu wa kuti insandesande shiya shileonaika panono panono; bambi na bo batila mu nsandesande mwine e mwaba ifilanga ukuti inshita ya kukota nomba yafika. E lyo kwaba na batila, fyonse ifi fibili e filenga. Bushe kwaliba uwaishiba bwino icilenga ifya mweo ukukota? Bushe kwena umuti wa kukanakota ukasangwa?

[Icikope pe bula 19]

Icuni ico batila parrot kuti caikala imyaka 100, lelo abantu bekala fye imyaka nalimo 80. Abasambilila bepusha ukuti: “Cinshi cilenga ifya mweo ukukota?”

Cinshi tukotela?

“Umuntu, uwafyelwe ku mwanakashi, ubumi bwakwe bwipi; nomba bwafula amacushi.”—YOBO 14:1, DIOCESE OF MBALA.

NAKALIMO mutontonkanya ukuti insandesande sha fya mweo fyonse shiya shileonaika panono panono mpaka no kukota. Ifipe fimo ifyapala bamotoka nelyo bamashini fiya fileonaika panono panono mpaka fyaleka ukubomba. Umuntu kuti amona kwati e ficitika na ku nsandesande sha fya mweo. Lelo uwasambilila ifyo ubumi bwa nama bwaba Steven Austad atile: “Ifya mweo fyalipusana sana na bamashini. Icalenga ukuti ifya mweo fibe ifyaibela, ni co fyena insandesande sha fiko ilyo shafwa, palapyana shimbi ishapalana na shilya shine shalipo.”

Umuntu nga aicena, tulapapa ifyo icilonda cipola, lelo icipapusha na sana ca kutila cila nshita insandesande sha mu mubili shilafwa kabili palapyana shimbi ishalingana na shilya shine ishalipo. Tontonkanyeni pa ficitika ku mafupa ya mu mubili wenu. Magazini ya Scientific American itila: “Nga twalolesha ifupa, limoneka kwati lintu lyauma, lelo lyalikwata insandesande sha mweo ishifwa cila bushiku e lyo papyana shimbi. Kanshi ninshi nga papita imyaka 10, umubili onse uwa muntu ukwata amafupa yambi ayapya.” Mu filundwa fimbi ifya mubili, insandesande shonse shilafwa papyana na shimbi mu kashita fye akanono. Insandesande sha nkanda, ilibu, na mu nda, cila bushiku shilafwa papyana na shimbi. Muli sekondi umo, umubili wa muntu ulapanga insandesande ishipya nakalimo 25 milioni isha kupyana pa shifwile. Nga ca kutila umubili tawalecite fyo cila bushiku, fwe bantu nga tutendeka ukumoneka kwati bakote lilya line tuli abaice.

Ilyo abasambilila ifyo ubumi bwaba batendeke ukusambilila na pa fyo ulusandesande ulwine lwaba, e lyo bamwene ifyo insandesande shipyana bwino pa shifwile. Ilyo umubili ulepanga ulusandesande ulupya, ulo ulusandesande na lo lufwile ukukwata ico batila DNA. Muli DNA e mwaba ifingi ifilanga ifyo umubili onse uwa muntu ufwile ukuba. Nomba nga mwatontonkanyapo, kuti mwatila miku inga umubili wapanga insandesande ishipya ishikwata DNA, te kutula fye apo mwafyalilwe lelo ukutula apo umuntu abela pa calo? Pa kuti mumone umulandu twingapapila sana pali ici, tontonkanyeni pa fingacitika nga ca kutila umuntu abomfya mashini ukuti akopolole ifili pe pepala fibe na pa mapepala yambi. Nga ca kutila aleti ipepela lipya ilyafuma mu mashini, e lyo abwekeshamo pa kukopolola fimbi kabili atwalilila ukucite fyo fine, ifilembo filaya fileshibantukila, fyasuka fyaleka no kumoneka bwino. Lelo DNA yena taipwa amaka ilyo insandesande ishipya shilekopolola ifili mu nsandesande sha kale ishilefwa. Cinshi cilenga? Pantu shena shalikwata amaka ya kuiwamya no kutwalilila filya fine shaba. Nga ca kutila insandesande tashalecite fyo, ino nshita abantu bonse pano calo nga balifwa!

Te kuti tutile ukonaika kwa nsandesande e kulenga ukukota, pantu ilyo insandesande sha filundwa fyonse ifya mubili wa muntu shafwa, palapyana shimbi. Ilyo insandesande sha filundwa fyalekanalekana shafwa, lyonse fye palapyana shimbi isha uyo wine musango kabili pa nshita ilya ine shilefwaikwa. Nomba cinshi cilenga ukuti ifi fyonse fileke ukucitika ilyo inshita ya kukota no kufwa yafika?

Bushe Ifya Mweo E fyo Fyapangwa Ukuti Filekota?

Cinshi pushi ekalila imyaka 20, ilyo akanama kambi akalingana nankwe ubukulu kena kekala fye imyaka itatu?a Cinshi akasuusu kekalila imyaka 20 nelyo 30, lelo impuku yena ikala fye imyaka itatu? Cinshi bafulwe bamo bekalila imyaka 150, lelo insofu ikala fye imyaka 70? Ifintu pamo nga ifyo ica mweo cilya, ifyo caba ubukulu ne fyo bongobongo yakula, nangu fye ifyo cikula ne fyo cicita, tafitwafwa ukwishiba ico ifya mweo fimo fifwila bwangu ilyo fimbi filakokola. Icitabo ca Encyclopaedia Britannica citila: “Muli DNA iyaba mu nsandesande e mwaba ifilanga inshita iyo ica mweo cikekala.” Insandesande shalipiminwa inshita shingekala. Lelo ilyo inshita ya kufwa yaya ilepalama, cinshi cilenga ukuti insandesande shileke ukucita fyonse ifyo shalecita kale?

John Medina, uwasambilila ifyo ifya mweo fyaba alembele ukuti: “Tatwaishiba icilenga ukuti inshita imo ifi nga yafika, insandesande sha fya mweo shileke ukucita fyonse ifyo shalecita kale.” Na kabili atila: “Mu nsandesande e mwaba ifilanga inshita ica mweo cifwile ukukota no kufwa.”

Kuti twapashanya umubili wa muntu ku kampani akabomba bwino imilimo pa myaka iingi. Tutile mwamona fye pali aka akampani abakalamba ba ncito baleka ukwingisha aba ncito no kusambilisha ababomfi abapya ifya kubombe milimo. Baleka ukushita bamashini abapya, ukulungisha ifileonaika no kuwamya ifikuulwa. Te kuti papite ne nshita, akampani ka musango yo kuti kawa. Kuti mwaipusha ukutila cinshi calenga abakalamba ba ncito bonse ukuleka ukubomba nge fyo balebomba kale? E cipusho na basambilila ifyo ifya mweo fyaba bepusha ilyo bafwaya ukwishiba icilenga ukukota. Icitabo citila The Clock of Ages (Icilenga Ukukota) citila: “Icibapesha sana amano abafwaya ukwishiba ico kwabela ukukota ca kutila tabaishiba icilenga umubili waleka ukupanga insandesande sha kupyana pa shileonaika.”

Bushe Kuti Kwaba Umuti wa Kukanakota?

Abasambilila batila ukukota “e cintu cabafya sana ukwishiba pa ficitika ku fya mweo.” Nangu ca kutila abasambilila balifwailisha pa myaka iingi, balifilwa ukwishiba icilenga ukukota, balifilwa no kusanga umuti wa kukanakota. Muli magazini wa Scientific American uwa mu 2004 mwali amashiwi ya kusoka ayalandilwe na basambilila 51 abafwailisha icilenga ukukota. Magazini yatile: “Pali ino nshita takwaba nangu kumo uko mwingashita umuti wa kukanakota, takwaba umuti uwingalenga umukote aba umwaice, nelyo uwingalenga umuntu ukukanakota bwangu.” Nangu ca kutila ukusala bwino ifya kulya no kutukusha umubili kuti kwalenga umuntu ukubako no bumi busuma no kukanafwa bwangu ku malwele, takwaba nangu cimo ico abasambilila basanga icingalenga umuntu ukukanakota bwangu. Ifi fishinka fitucinkulako amashiwi ya kwa Yesu aya mu Baibolo ayatila: “Nani pali imwe nga alesakamikwa engalundako umukono umo ku bumi bwakwe?”—Mateo 6:27.

Ilyo alelanda amashiwi ya kulekelesha pa fyo abantu balebombesha muli ino myaka ukufwaya umuti wa kukanakota, Medina, alembele ukuti: “Ukulanda fye icishinka, tatwaishiba icilenga ukukota. . . . Nangu ca kuti napapita imyaka iingi apo twatendekele ukulwisha ubulwele bwa kansa, na nomba tatulasanga umuti. Fwe bashilasanga umuti wa kansa, katwishi nga tukasanga umuti wa kukanakota.”

Ukufwailisha Kwalilenga Bailuka Icintu Cimo Icacindama

Ifyo abasambilila bafwailisha pa fyo ifya mweo fyaba na pa cilenga ukukota, tafyafumyapo isubilo lya kwikala imyaka iingi. Ifyo bamo basanga fyalilenga bailuka icintu cimo icacindama icingabafwa no kwishiba icilenga ukukota. Michael Behe, uwasambilila ifyo insandesande shaba alembele ukuti: “Muli iyi myaka 40 iyapita, ukusambilila ifyo ifya mweo fyaba kwalilenga twaishiba ifingi pa nsandesande. . . . Abengi abasambilila ifyo insandesande shaba, basanga ukuti nangu cibe shani kwaliba ‘uwapangile’ ifya mweo!” Ni fyo fine, kwaliba umo uwa mano uwapangile ifya mweo. Kwena, Behe te wabalilepo ukulande fi. Ilyo umo uwaleimba amalumbo kale atontonkenye sana pa fyo umubili wa muntu wapangwa, atile: “Nalengelwe mu musango wa kutiinya kabili uwa kupapa.”—Amalumbo 139:14.

Nga ca kutila kwaliba uwapangile ifya mweo fyonse, ninshi kuti twaipusha ukuti, Bushe Lesa uwabumbile ifintu fyonse, abumbile abantu ukuti baleikala imyaka inono nge fikala inama shimo nelyo bushe alefwaya baleikala imyaka iingi ukucile nama?

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 22]

‘Twalengwa mu musango wa kupapa’

[Icikope pe bula 20, 21]

Bushe icilenga ifya mweo ukukota ni co insandesande shilaya shileonaika?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 22]

DNA: Photo: www.comstock.com

Myaka inga mwingekala pa calo?

““E lyo umubili wakwe walelemo kucilo wa mwaice, abwelela ku nshiku sha bulumendo bwakwe.”—YOBO 33:25.

IMBWA nga yafwa ne myaka 10 nelyo 20, ilingi line ninshi yalicita ifingi ifyo imbwa shicita. Limbi ninshi yalifyele abana, yaletamfya na bapushi, yaleshiika amafupa nga yakolokotako, e lyo no kucingilila umwine wa iko. Lelo, umuntu nga afwa ne myaka 70 nelyo 80, ninshi finono sana aacita pa calo. Nga alitemenwe ifyangalo, nakalimo cangalo cimo fye nelyo fibili ifyo aishibe bwino. Nga alitemenwe ukulisha inyimbo, limbi aishibe fye ukulisha umusango umo fye uwa nyimbo nelyo imisango ibili. Nga atemenwe ukulanda na bantu mu lulimi lwabo, limbi ni ndimi fye shibili nelyo shitatu isho aishibe bwino. Nga ca kutila umuntu aikala pa calo inshita iitali, kuti acita ifintu ifingi ifili nga ukwishibana na bantu, kuti aishibilapo na fimbi pa fyo Lesa abumba kabili kuti apanga bucibusa na Lesa.

Napamo mulatontonkanyapo amuti, ‘ Cinshi Lesa abumbile umuntu no mutima wa kufwaya ukucita ifintu ifingi, e lyo aleka alaikala fye inshiku shinono ica kutila alafilwa ukucita ifintu fyonse ifyo engatemwa ukucita? Nga twamona ifyo twapangwa, kuti twailuka ukutila te nshiku ishinono twali no kulaikala pa calo. Nalimo kuti mwaipusha no kutila, ‘Cinshi Lesa apangiile umuntu ne mibele iisuma sana pamo nga umulinganya ne cikuuku, e lyo kabili amupeela no mutima wa kucita ifyabipa?’

Nga mwamona motoka iisuma sana, lelo naikwata pamo apafwamfwankana, bushe kuti mwatila e fyo baipangile? Awe iyo! Kuti mwatila, ‘Kwena ifi te fyo bapangile iyi motoka. Ifwile yali fye bwino, lelo kwali fye uwaonawile.’ Na lintu twatontonkanya pa fyo twapangwa bwino, kuti twatila ubumi bwesu tabwaba nge fyo bwali ilyo umuntu abumbilwe fye. Ifi twikala inshiku shinono pa calo ne fi twalemenena ku kucita ifyabipa, cimo na filya ciba kuli motoka nga kuli pamo apafwamfwankene. Kwena kufwile ukuba uwalengele ubumi bwa bantu ukube fi. Bushe nani uyo wine? Baibolo ilatweba bwino sana uwacitile ico.

Nga ca kuti abantu bapangilwe ukutila baleikala umuyayaya, ninshi nani wingalenga ico ukukanacitika? Afwile ukuba cikolwe ca bantu bonse, uko bonse twafuma. Nga te cikolwe ca bantu bonse, ninshi bantu fye abanono abo uyo muntu engaletelela, balya bene fye abengafuma mu lupwa lwakwe. E ico kanshi, Baibolo, Icebo ca kwa Lesa ilatulanga bwino ukuti cikolwe cesu e catuletelele ilyo itila: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo [Adamu uwabalilepo ukubumbwa] pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu, e fyo ne mfwa yasalanganine ku bantu bonse pantu bonse balibembwike.” (Abena Roma 5:12) Nga fintu Amalembo yalanda, Adamu e walengele tuleikala fye nshiku shinono pa calo. Bushe Lesa alefwaya ubumi bwesu ukuba shani ilyo atubumbile fye?

Ifyo Lesa Alefwaya Ilyo Abumbile Umuntu

Ilyo Baibolo itila imfwa ‘yaingile pano calo’ ilosha mu kuti umuntu tapangilwe ukutila alefwa. Icalenga abantu ukulafwa no kukota, ni co umuntu wa kubalilapo, alipondokele Lesa, Intulo ya bumi. Inama shena tashabumbilwe ukuti shileikala umuyayaya.—Ukutendeka 3:21; 4:4; 9:3, 4.

Abantu tababumbilwe nga filya inama shaba. Twalicila pa nama, nga filya fine bamalaika batucila. (AbaHebere 2:7) Umuntu tabumbilwe mu cipasho ca nama ishifwa, lelo abumbilwe mu ‘cata ca kwa Lesa.’ (Ukutendeka 1:27) Na kabili Baibolo ita Adamu ati “mwana Lesa,” lelo inama shena te fyo shitwa. (Luka 3:38) Kanshi twamona ukutila umuntu tapangilwe ukutila alekota no kufwa. Lesa tafwa, kanshi ilyo abumbile abana bakwe, talefwaya balefwa.—Habakuki 1:12; Abena Roma 8:20, 21.

Cimbi icitulanga ifyo abantu babumbilwe, lyashi lya bantu babalilepo ukwikala pa calo. Abantu ilya nshita baleikala imyaka iingi sana ilyo bashilatendeka ukukota. Adamu aikele imyaka 930. Ilyo papitile inkulo ishinono, umwana wa kwa Noa Shemu aikele fye imyaka 600, kabili Arpakishadi, umwishikulu wa kwa Noa aikele imyaka 438.a (Ukutendeka 5:5; 11:10-13) Pa numa, Abrahamu aishileikala imyaka 175. (Ukutendeka 25:7) Pa mulandu wa lubembu, imyaka abantu baleikala pa calo, yaleya ilecepa pantu ilyo inshita yaleya ilepita, ulubembu lwaleya luleluma. Lelo kwena, umuntu apangilwe ukutila aleikala umuyayaya. Kanshi umuntu kuti aipusha ukuti, ‘Bushe Lesa acili alafwaya ukuti abantu baleikala pano calo umuyayaya?’

Ukulubuka ku Kukota

Apo Yehova Lesa atile onse uwakaana ukumumfwila akafwa pa mulandu wa lubembu, camoneke ukuti abana ba kwa Adamu bonse bakafwa. (Ukutendeka 2:17) Lelo, Amalembo ya ciHebere ayapuutwamo, yalipeele abantu isubilo lya kuti kukaba umo uwa kubalubula ku kukota. Yatila: “Mupokololeni ku kutentemukila ku nindi, ninsange ca kukonsolwelako. E lyo umubili wakwe walelemo kucilo wa mwaice, abwelela ku nshiku sha bulumendo bwakwe.” (Yobo 33:24, 25; Esaya 53:4, 12) Pano Baibolo yalandile pe subilo ilisuma sana, ilya kutila umuntu umo akaba icilubula pa kuti abantu bakalubuke ku kukota!

Nani ali no kulubula abantu? Icalekabilwa pa kubalubula, cali icacindama sana ukucila indalama. Baibolo yalanda pa bantu bashapwililika aiti: “Umuntu te kuti alubule munyina nakalya, te kuti apeele kuli Lesa ica kumukonsolwela . . . no kuleka abepo no mweo pe.” (Amalumbo 49:7-9) Lelo Yesu Kristu alikwete icacindama ukucila indalama ico ali no kulipila. Ilyo ali pano calo ali uwapwililika. Apo mwana wa kwa Lesa, alicingililwe pa kutila ulubembu lwafumine kuli Adamu talwingile muli ena. Yesu atile: ‘aishile ku kupeelo mweo wakwe icilubula ku kukabulamo abengi.’ Inshita imbi atile: ‘Naisa ukuti babe no bumi kabili babe no bwacilamo.’—Mateo 20:28; Yohane 10:10.

Ubumi bwa muyayaya e bo Yesu alelandapo sana ilyo aleshimikila. Petro, umukonshi wakwe uwa cishinka aebele Yesu ati: “Ni mwe muli ne fyebo fya bumi bwa muyayaya.” (Yohane 6:68) Bushe Baibolo ilosha mwi ilyo itila ubumi bwa muyayaya?

Ubumi bwa Muyayaya

Abatumwa ba kwa Yesu Kristu balelolela ukwikala umuyayaya mu muulu no kuteka mu Bufumu bwa kwa Yesu. (Luka 22:29; Yohane 14:3) Na lyo line, Yesu ilingi line alelanda na pa fyo Lesa afwaya isonde ukuba. (Mateo 5:5; 6:10; Luka 23:43) E ico, ifipesha amano fya kwa Yesu ne fyo alesambilisha pa bumi bwa muyayaya, filanga fye ukuti ifyo Lesa alaile kale sana ukupitila muli Kasesema Esaya, fikafikilishiwa. Atile: “Akamine mfwa ukumina kwa pe. Shikulu Yehova akafuuta ne filamba pa finso fyonse, no kuseebana kwa bantu bakwe akafumyapo pano isonde ponse.” (Esaya 25:8) Abantu tabakaleikala imyaka inono fye pa calo no kutendeka ukukota.

Mu calo cipya ica kwa Lesa, ilyo abantu aba busumino bakaba abapwililika, takwakabe ukukota. Baibolo itila: “Ububumbo na bo bukalubulwa ku busha bwa kubola no kukwata ubuntungwa bwa bukata ubwa bana ba kwa Lesa.” (Abena Roma 8:21) Moneni ifyo cikawama! Abantu bakalakwatilako fye amano no kwishibilapo ifintu na fimbi. Lelo nangu pakapite imyaka iingi shani, tabakakote. Bushe kuti mwatemwa ukwikala ifyo?

Myaka Inga Mukekala pa Calo?

Ukulingana ne fyo Yesu asosele, pe sonde pakashala abantu abanono sana pa mulandu wa bupingushi bwa kwa Lesa. (Mateo 24:21, 22) Yesu atile: “Umusebo uutwala ku bonaushi walisaalala kabili walipabuka, kabili bengi abendamo; lelo ya kamfyemfye impongolo, no musebo uutwala ku bumi walifyenenkana kabili banono abausanga.”—Mateo 7:13, 14.

Pa kuti na imwe mukekale umuyayaya, mufwile ukupanga bucibusa na Lesa. Pa kuti mupange bucibusa na Lesa, mufwile ukumwishiba. Yesu atile: “Awe ubu e bumi bwa muyayaya, ukuti baleishiba imwe, mwe Lesa wa cine mweka.” (Yohane 17:3) Kwena mufwile ukubombesha pa kuti mwishibe Lesa bwino, lelo mu kubombesha kwenu mukafuma ifisuma. Ni filya fine ciba na pa kusanga indalama sha kulilamo cila bushiku, palaba ukubombesha. Yesu apashenye ukwishiba Lesa ku ca kulya ilyo atile: “Mwibombela ica kulya iconaika, kano ica kulya iciikalilila ku bumi bwa muyayaya.” (Yohane 6:27) Bushe te kuti ciwame mwabombesha pa kuti mwaisaikala umuyayaya?—Mateo 16:26.

Yesu atile: “Lesa atemenwe aba pano calo ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela eonaika lelo abe no bumi bwa muyayaya.” (Yohane 3:16) Kanshi ifyo mulecitapo pa fyo Lesa amutemwa, e fikalanga nga mukekala umuyayaya nelyo iyo.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 23]

Umuntu nga aikala imyaka 80, ninshi finono sana aacita pa calo

[Amashiwi pe bula 24]

Abantu fibumbwa ifyacila pa nama

[Icikope pe bula 23]

Bushe uyu motoka apangilwe ifi fine na pa apafwamfwankana?

[Icikope pe bula 24, 25]

Icebo ca kwa Lesa citila abantu ‘bakabwelela ku nshiku sha bulumendo bwabo’