Ukufwaya Icine

LAURA FERMI umukashi wa kwa Enrico Fermi sayantisiti atile, “Ukwishiba ifintu, lyonse fye kwaliwamapo ukucila ukukaanaishiba.” Bamo kuti bakaana ayo mashiwi alandile, kabili kuti batila nga ca kuti ulecita ico ushishibe tapaba bubi. Nangu cibe fyo, abengi balisumina ukuti amashiwi ya kwa muka Fermi yalabomba, te mu fya sayansi mweka, lelo na muli fimbi. Pa myanda ya myaka iingi iyapita, ukukanaishiba, maka maka ukukanaishiba icine kwalilenga abengi ukulapulumpunta fye mu masambililo yabo, ukuba ne mibele yabipa, no kukanaishiba ifya kwa Lesa.—Abena Efese 4:18.

E mulandu wine abantu abatontonkanya sana balitwalilila ukufwaya icine. Balafwaisha ukwishiba ico twabela pano calo ne fyo cikaba ku ntanshi. Abantu balyesha inshila shalekanalekana isha kufwailamo icine. Natulande pa nshila shimo shimo isho abantu baesha.

Bushe mu Mapepo e Mwingasangwa Icine?

Ifyo basambilisha mu mapepo ya baBuddha filanda ukuti umuntu uwatendeke ukupepa kwa baBuddha, uo baleita ati Siddhārtha Gautama alibipilwe pa fyo abantu bacula no kufwa. Gautama aipwishe bashimapepo ba mipepele ya baHindu ukuti bamwafweko ukusanga “inshila ya cine.” Bamo bamwebele ukuti alingile ukwikala tondolo no kulatontonkanya sana pa kuti aleumfwana na Lesa, e lyo no kukanacitako ifintu ifingi ifyo abantu bacita. Lelo Gautama ena asalilepo ukwetetula sana pa fintu ukutila e nshila isuma iya kusangilamo icine.

Bambi nabo mu kwesha ukusanga icine balyesha ukubomfya imiti iibalenga ukulamona ifinjelengwe. Ku ca kumwenako, ababa mwi calici lya ku America limo, balondolola icimenwa cimo icapala icitembusha ukuti e “cisokolola inkaama nelyo ifishaishibikwa.” Nga ca kuti umuntu alya ici cimenwa alatendeka ukumona ifinjelengwe.

Uwasambilila umwina France Jean-Jacques Rousseau mu myaka ya ba1700 asumine ukuti umuntu uwaipusha Lesa no mutima onse, Lesa kuti amusokolwela ifyo epwishe ukupitila mu mupashi wakwe. Kuti amusokolwela shani? Rousseau asosele mu citabo cakwe icitila—History of Western Philosophy ukutila, na imwe kuti amusokolwela nga mulekutika “ku fyo Lesa alemweba mu mutima.” Kanshi, ifyo muleumfwa pa fintu fimo e kutila ifyo kampingu wenu alemweba fikaba “fya cine cine kabili e fya kulamutungulula muno calo umwaba amano ya bantu ayalekanalekana.”

Bushe Umuntu mu Kutontonkanya Kwakwe fye Kuti Asanga Icine?

Abantu abengi aba pali ilya nshita ya kwa Rousseau balikeene ndai filya ena alelanda ukutila umuntu kuti aba na mano ilyo alekutila ku fyo Lesa alemusokolwela. Ku cakumwenako, umwina France mubiye Voltaire, ena atile ilya nshita kushali ubuKristu bwa cine, amapepo, e yalengele abena Bulaya abengi ukuba mu butuutu, no kukanaishiba ifingi, no kulatiina imipashi, no kukanasuminisha abantu bambi ukucita ifyo balefwaya pantu ifyo umo aletontonkanya ninshi ni fyo fine. Kanshi amapepo tayapele bantu amano.

Voltaire aishileba mu kabungwe akali ku Bulaya akalekoselesha abantu ukulatontonkanya pa fintu no kulabombesha pa kuti baleikala bwino. Abali muli aka kabungwe babweseshe amano ya baGriki aya kuti umuntu nga abomfya amano no kucenjela mu fya sayansi, kuti asanga icine. Bernard de Fontenelle uwali muli aka kene kabungwe na o aletontonkanya kutila abantu nga babomfya amano yabo, kuti balenga “abantu bonse ukuya pa ntanshi no kuba na mano sana, ica kuti nga kulinganya na bena kale, kuti balemoneka kwati bena bali abatuutu.”—E fisosa Encyclopaedia Britannica.

Ishi, e nshila shimo shimo isho abantu batontonkanya ukuti e sho bengasangilamo icine. Lelo bushe kwaliba “inshila imo iya cine” iyingatungulula abantu ilyo balefwaya icine? Icipande cikonkelepo cilelondolola uko mwingasanga icine.

Ukusanga Icine

KWALI icintu cimo icacitike pa 18 December, mu 1810. Lintu akasuba kawile, kwalifiitile nga nshi, kabili pa cimana cabela mupepi na ku kapinda ka ku kulyo aka calo ca Scotland pali inkuuka. Ingalaba ya bashilika abena Britain iyo baleita ati HMS Pallas iyali pali cilya cine cimana yayambile ukulola fye kumbi kumbi. Imfifi e lyo ne mfula ya snow iyaleloka, fyalengele abaleensha iyi ngalaba ukufilwa ukumona ulubuuto ulwa pa cabu ulwa kutungulula ingalaba yabo ku lulamba ukufikilila ingalaba. Elenganyeni ifyo batemenwe ilyo bamwene ulubuuto, ne fyo batendeke ukulungamika ingalaba yabo ukulola kulya ukwali lubuuto! Ku ca bulanda, lulya lubuuto talwali lwa kubatungulula ku cabu balefwaya ukuya. Lulya lubuuto lwabelele fye pambi pambi apashili ne cabu. Awe mukwai ingalaba ya Pallas yailepunka ku fimabwe kabili yalipandawike nakalya nakalya, no kubunda yabunda. Abantu 11 e bafwile pa mulandu wa kunwena. Ala mwandini ici cintu calibipile nga nshi!

Ukukanaishiba ulubuuto lwa cine, e kwalengele ingalaba ya Pallas ukubunda. Inshita shimo kwena, abale-ensha ingalaba balekwata amasanso yakalamba ukucilapo, pa mulandu wa kukonkelela ulubuuto lwa bufi. Icitabo cilanda pa kubunda kwa ngalaba cilondolola ukuti abantu bamo ku mufulo fye balesanika ulubuuto ku lulamba uko baishibe ukuti kwali amabwe pa kuti abaleensha ingalaba balemona kwati ulubuuto luli pa cabu. E ico lintu ingalaba yapunka mu fimabwe no kubunda, baleya mu kwiba ifipe fyaleba mu ngalaba.

‘Amashiwi ya Mushilo Ayengamufisha kwi Pusukilo’

Ilyo mulefwaya icine, kuti mwaba na mafya nga yalya yakwete abaleensha ingalaba pa cimana. Napamo kuti mwatendeka ukumfwa ku fyebo fya bufi ifingamulufya, nelyo umuntu umo ku mufulo fye kuti amubepa. Ifi fyonse fibili twalandapo kuti fyamuletelela. Nomba cinshi mwingacita pa kuti mwilufiwa? Shininkisheni ukuti uko mulefumya ifyebo nelyo amano ni ku bantu aba cine kabili abacetekelwa. Pa myaka ukucila pali 125, ino magazini yalilondolola bwino sana Baibolo Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo, ukutila e citabo ico mwingacetekela sana umwaba icine pantu ‘amalembo ya mushilo yalikwata amaka ya kulenga imwe ukuba na mano ayatwala kwi pusukilo.’—2 Timote 3:15-17, The Bible in Bemba, 1983.

Kwena, pa kuti mucetekele Baibolo ukuti e lubuuto lwa cine ulwingamutungulula, mulingile ukushininkisha ukuti ifyabamo fya cine. (Amalumbo 119:105; Amapinda 14:15) Nga mulefwaya ifyebo ifyayafwilisha abantu abengi nga nshi ukushininkisha ukuti Baibolo cine cine yaliputwamo na Lesa, mukwai muli abantungwa ukulembela bakalemba ba ino magazini. Ku cakumwenako, belengeni icitabo citila Baibolo—Cebo ca kwa Lesa Nelyo ca Muntu?a Muli ici citabo mwaba ifishinka filanga ukuti Baibolo ya cine, kabili ilanda pa fya cine ifyacitike, e lyo yaliputwamo na Lesa.

Ifyebo Fyacindama Ifyo Umuntu Alingile Ukwishiba

Fyebo nshi fimo ifyacindama ifyaba mu “malembo ya mushilo”? Lekeni tulandepo pali ifi fyebo fimo fimo.

Kwaba Lesa Wa maka yonse umo fye kabili e wabumbile ifintu fyonse. (Ukutendeka 1:1) Fwe bantu ico twabelako mulandu wa kuti ‘[Lesa] e wabumbile ifintu fyonse’ kabili e watupeele no bumi. (Ukusokolola 4:11) E mulandu wine kanshi, tulingile ukulapepa fye wena eka. Kabumba wesu eka fye, E wingatweba icine. (Amalumbo 36:9; Esaya 30:20, 21; 48:17, 18) Kabumba wesu alikwata ne shina ilyo afwaya ukuti ifwe bonse tulelumbula pa kumupepa. (Ukufuma 3:15) Ishina lyakwe mu ciHebere balilemba mu filembo ifitila YHWH, kabili muli Baibolo ili shina lyabamo imiku 7,000. Ili shina nga kulilemba mu Cibemba, e lyo batila “Yehova” kabili e lyaishibikwa pa myaka iingi.—Amalumbo 83:18.

Yehova abumbile abantu pa kuti bakekale umuyayaya muli Paradaise pano pene pe sonde. Abapangile ne mibele isuma iyo na o akwatako. Abapeele amano na maka ya kucita ifintu pa kuti baleipakisha ubumi busuma kabili ubwabula impela pano calo. (Ukutendeka 1:26-28) Tapangile isonde ukuti libe ica kweseshapo abantu ilyo alemona nga kuti balinga ukuya ku muulu ukuyaba imipashi kwati nakalimo nga cabe fyo ninshi e lyo fye bengaipakisha bucibusa busuma na wena.

Lintu Lesa abumbile abantunse, tapali nangu cimo ico alufyenye. Ububi bwatendeke ilyo ifibumbwa fimo ifya kwa Lesa, e kutila abantunse na bamalaika, bapulile mu nsambu bakwete isha kuisalila ico balefwaya ukucita lyena bapondokele Lesa. (Amalango 32:5) Abafyashi besu aba kubalilapo batendeke ukutontonkanya ukutila balikwete insambu sha kusala ifyo balefwaya ukucita pa fyalungama ne fyabipa. (Ukutendeka 2:17; 3:1-5) Ilyo bacitile fyo, baletele imfwa ku bantu bonse. (Ukutendeka 3:19; Abena Roma 5:12) Pa kuti Yehova apwishe ifikansa fya kwa Satana ifya kutila abantu kuti baiteka abene, alisuminisha ububi ukubako pa nshita inono fye. Lelo ifyo Lesa afwaya ukucita kuli lino isonde na ku bantu fyena tafyayaluka iyo. (Esaya 45:18) Abantu bakasuka abekala umuyayaya muli Paradaise iikaba pe sonde kabili tapakabe ukucula konse.—Mateo 6:10; Ukusokolola 21:1-5.

Yesu Kristu, te Lesa Wa maka yonse, lelo Mwana wa kwa Lesa. Yesu Kristu umwine afundile abasambi bakwe ukupepa ati: “Shifwe wa mu muulu, ishina lyenu lishishiwe.” (Mateo 6:9) Yesu tabalile alanda ukuti balilingana na Lesa. Lelo atile: “Tata mukalamba pali ine.”—Yohane 14:28.

Yesu alikwata umulimo uukalamba uwa kulenga ubufwayo bwa kwa Lesa ukucitika. Lesa atumine Yesu “ngo lubuuto pano calo, ukuti onse [uwamutetekela] eikalilila mu mfifi.” (Yohane 12:46) Nangu fye mutumwa Petro atile “tamwaba ipusukilo mu muntu umbi iyo.” (Imilimo 4:12) Ici, cishinka pantu ukwabula umulopa wa kwa Kristu uwacindama sana te kuti tupusuke. (1 Petro 1:18, 19) Yesu Kristu apeele ubumi bwakwe ilambo lya kulubula abantunse ku lubembu ulwacitile abafyashi besu aba kubalilapo Adamu na Efa kabili ulo baletelele na bantu bonse. (Mateo 20:28; 1 Timote 2:6) Na kabili, Lesa abomfeshe Yesu ukubomba umulimo wa kusokolwela abantu ubufwayo bwakwe.—Yohane 8:12, 32, 46, 47; 14:6; Imilimo 26:23.

Lesa alikwata Ubufumu bwa ku muulu ubo Yesu Kristu abapo Imfumu capamo na bantunse bamo abasalwa. Uyu wine, e mutwe ukalamba uwaba mu Baibolo kabili ulasangwa fye muli Baibolo yonse. Ubufumu bwa kwa Lesa e bukalenga ubufwayo bwakwe ukucitika pano isonde na mu muulu. (Mateo 6:10) Pa kubala, tabwali bufwayo bwa kwa Lesa ukutila abantunse abali bonse bakaye ku muulu. Lesa apangile abantunse ukutila baleikala pe sonde. Nomba lintu abantu bakubalilapo babembwike, Lesa asangile inshila ipya iya kufikilishishamo ukufwaya kwakwe. Ateyenye ukuti akasala abantu “ukufuma mu mutundu onse no lulimi na bantu no luko, . . . abakaba ishamfumu pe sonde” pamo na Kristu mu buteko bwa ku muulu. (Ukusokolola 5:9, 10) Nomba line fye bulya Bufumu “bukashonaula no kupesha” amabufumu yonse aya bantunse ayalenga imikalile ya bantu ukubipa e lyo no kukalipwa.—Daniele 2:44.

Umweo Ulafwa. Ici cishinka cacindama ica mu Baibolo, cilalondolola bwino ifyo umuntu aba ne fyo ubumi bwakwe bukaba ku ntanshi. Kabili cilenga abantu ukwishiba icishinka pa bafwa no kukanapelenganishiwa.

Ibuuku lya mu Baibolo ilya kubalilapo fye litweba ukuti: “Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo; no yo muntu abe cibumbwa ca mweo.” (Ukutendeka 2:7) Bushe namwishiba umo aya mashiwi yalolele? Umweo te cintu cimo icaba mu mubili wa muntu ico mushingamona bwino bwino. Umuntu takwata umweo. Lelo umuntu wine, e mweo wine, icalengele umweo ukubako ni filya Lesa asakeenye “ulukungu lwa mushili” no mupu wakwe uwa bumi. Kanshi te kuti tutile umweo taufwa. Pantu umuntu nga afwa, ninshi umweo wafwa.—Ukutendeka 3:19; Lukala Milandu 9:5, 10.

Bonse abafwa kuti baba no bumi na kabili nga ca kuti babuushiwa. Ilyo iyi nshita inono iyo Lesa asuminisha ububi ukuba pano calo ikapwa, “bonse ababa mu nshiishi bakebukishiwa kabili bakomfwe shiwi lya kwa [Yesu] no kufumamo, abalecite fisuma bakabuukila ku bumi, abalecite fibi bakabuukila ku bupingushi.” (Yohane 5:28, 29; Imilimo 24:15) Abakabuuka bakaba no bumi busuma muli paradaise pano pene pe sonde, kabili bakekala filya fine Lesa afwaile pa kubala ukuti e fyo abantu bakwe baleikala.

Fwailikisheni mu Malembo Cila Bushiku

Cine cine, ukwishiba ifishinka fyacindama ifyaba mu Baibolo kuti kwamwafwa apakalamba nga nshi. Muli shino nshiku sha mafya, ukwishiba ifya musango yu kuti kwamucingilila na ku ‘fintu fya bufi ifiitwa “ukwishiba”’ ifyo Satana Kaseebanya abepaika abantu. Satana alabepa abantu ukuti ni “malaika wa lubuuto,” e lyo na bantu bakwe nabo balaibepekesha ukuba “bakapyunga wa bulungami.” (1 Timote 6:20; 2 Abena Korinti 11:13-15) Ukwishiba bwino bwino Baibolo kuti kwamucingilila ku mano ya bantu ayo “aba mano kabili abasambilila,” bamona kwati e cine lelo abakaana icebo ca kwa Yehova.—Mateo 11:25; Yeremia 8:9.

Ilyo umutumwa Yohane ali pano calo, kwali amafundisho na mano ya bantu ayengi ayalelufya abengi. E mulandu wine asokele Abena Kristu ba kubalilapo ukutila: “Mwisumina icebo conse icapuutwamo, lelo esheni ifyebo fyapuutwamo mumone nga fyafuma kuli Lesa.” (1 Yohane 4:1) Tontonkanyeni pali ici. Nga ca kuti mwapokelela ilyashi ilikumine sana ubumi bwenu, bushe kuti mwasumina ifyo bamweba apo pene fye ukwabula no kutontonkanyapo bwino bwino, pa mulandu fye wa kuti uulemweba mwalimucetekela? Te kuti mucite ica musango yo. Intanshi kuti mwabala mwafwailisha ukufumine ilyo lyashi, lyena kuti mwatontonkanya bwino bwino na pa mashiwi bamweba ilyo tamulasumina ukucita ico cintu.

Ifi Lesa amupeela Icebo cakwe icaputwamo no mupashi kabili umwaba ne cine icacindama, afwaya muleenda bwino, e kutila afwaya ukuti ‘muleshininkisha’ ukuti ulubuuto lwa kumutungulula ulo mulekonka lwa cine. (1 Abena Tesalonika 5:21) Abantu ba mano bamo abaliko mu nshita ya Bena Kristu ba kubalilapo, balibatashishe sana pa fyo “balebebeta Amalembo cila bushiku” pa kuti bashininkishe ukuti ifyo balesambilila cine cine fyali fya cine. (Imilimo 17:11) Na imwe bene kuti mwacita cimo cine. Lekeni Baibolo iyaba “nge nyali iileaka umwafiita,” imutungulule mu nshila yalungama. (2 Petro 1:19-21) Nga mwacite fyo, ninshi no “kwishiba Lesa mukakusanga,” kabili mukasanga ne cine.—Amapinda 2:5.

[Futunoti]