Ilyo Ifya Kumfwaninamo Fifulile E lyo Abantu Baletalalilwa Sana

INO NSHITA caliseeka sana ukutumishanya amafoni, ukulembeshanya amameseji, ukulembeshanya amakalata pali kompyuta, ukubika ifikope ne fyebo fimbi pa Intaneti pa kuti umo asange ifibusa, no kulanshanya kwa pa Intaneti. Lelo nangu ifi fintu fyaseeka sana, abengi—abaice na bakalamba—balatalalilwa. Cinshi calenga?

Ba John T. Cacioppo na ba William Patrick abasambilila sana, balandile sana pa kutalalilwa mu citabo balembele icitila Loneliness—Human Nature and the Need for Social Connection. Balandile pa lyashi lyatile “ukubomfya sana Intaneti kuti kwalenga abantu ukuitalusha kuli bambi kabili kuti baba ababombomana nga baleibomfya sana ukucila ukulaba na bantu.”

Imikalile ya ndakai yalenga abengi ukufilwa ukulamonana ne fibusa fyabo ica kuti babomfya fye ifya kumfwaninamo. Umuntu te kuti amone ukuti uo alelanda nankwe pa foni nelyo uumutumiine meseji pa kompyuta alemwentula nelyo namutemwa.

Ifi filacitika pa ncito, lelo na mu mayanda na mo mwine filacitika sana. Mu mayanda ayengi aba mu lupwa balesa no kuya ukwabula ukuliila pamo ica kulya nelyo ukwabula ukulanshanyapo. Abana imisepela balaikwatila amakompyuta kabili balapoosa sana inshita iikalamba beka ica kuti aba mu lupwa bambi tabasakamana ukwishiba ifyo balecita. Nomba nangu kwaba ifintu ifingi ifya kumfwaninamo, abaice abengi balatalalilwa.

Shino nshiku, nangu fye bantu baupana nabo bene balatalalilwa. Abaupana nga tabalelanshanya kuti calenga balecita ifintu umo balefwaila, te kuti balecitila ifintu pamo. Icintu cimo icikalipa sana umuntu kuyumfwa ukutalalilwa ilyo ninshi alikwata no mwina mwakwe.

Abatalalilwa sana ilingi line bafyashi abashimbe. Ifya kumfwaninamo ifyaba muli cino calo na fyo kuti fyalenga belaba pamo na bana babo, kabili ici kuti calenga batalalilwa. Na kabili, abashimbe nabo balafwaisha ukuupa nelyo ukuupwa, lelo tabasanga aba kuupana nabo.

Ukutalalilwa kulelenga abantu ukutendeka ukucita ifyabipa pamo nga ukunwa sana ubwalwa, ukulalya sana, ukubomfya imiti ikola, ukucita ubulalelale, nangu fye ukuipaya. E co kanshi nacicindama sana ukuti twishibe ifilenga abantu ukuti baletalalilwa. Nga twatala twaishiba ifilenga, e lyo twingeshiba bwino ifya kucita pa kupwisha ubu bwafya.

Ishibeni Ifingalenga Ukutalalilwa

UKUTALALILWA kwalipusana no kuitalusha ku bantu. Umuntu nga natalalilwa ilingi line alaba e ka lelo uku ninshi alefwaya ukuba na bantu. Nomba umuntu uuitalusha ku bantu ena tafwaya fye ukuba na bantu bambi.

Inshita shimo ukuitalusha ku bantu kusuma. Ilingi line abantu abengi bafwaya ukuitalusha ku bantu nga balefwaya ukupepa nelyo ukwetetula, nga filya Yesu Kristu acitile. (Mateo 14:13; Luka 4:42; 5:16; 6:12) Nomba ukutalalilwa kwena kwalipusanako pantu kulakalifya umutima. Finshi fingalenga umuntu ukutalalilwa?

● Ukwikala mu Misumba Umwafula Sana Abantu

Mu misumba iikalamba, mulafula sana abantu ica kuti abengi bekala mupepi sana na bantu bambi. Lelo, icipapusha ca kutila nangu abantu baikala ifi, abengi balatalalilwa. Abekala muli iyi misumba balipamfiwa sana pantu balikwata ifya kucita ifingi ica kuti cilalenga belaishibana bwino na bena mupalamano babo. Kanshi, ici calilenga abekala muli iyi misumba ukwikala na bantu abo bashaishibana nabo. Filya fine abantu abengi bashicetekela abantu abo bashaishibana nabo e lyo ne fyo bashifwaya abantu bambi ukwishiba ifyo balecita, kuti calenga abantu mu misumba iikalamba ukutalalilwa sana.

● Ukukanabomfya Bwino Ababomfi

Ifyo abengi aba makwebo yakalamba na makampani bacita ku babomfi babo, fyalenga abengi ukutalalilwa no kuyumfwa kwati tabaishiba incito. Ababomfi ilingi line balaba aba nkumbabulili kabili tababa ne nsansa.

Kabinge, mu makampani yakalamba, ukucinjacinja ababomfi ukwa kubombela kulenga baletalalilwa no kuyumfwa ukuti incito kuti yapwa. Inyunshipepala ya ku France iya International Herald Tribune yalandile pa filenga ababomfi abengi ukuipaya mu twampani tumo utwa ku France, yatile ni co “ifintu fileya fileluminako fye umutengo libe indalama balekwata shena shileba isha ncepela.”

● Ukulanshanya kwa Kukanamonana

Kafundisha wa pa yuniversiti imo iya ku Japan, Tetsuro Saito atile: “Ukulanshanya pa kanwa nkati kwa kulaya kulecepa pantu abengi ino nshita batemenwe sana ukumfwanina pa mafoni ya kwenda na yo ne fintu fimbi ifya kumfwaninamo.” Inyunshipepala ya ku Australia iyo beta ukuti The Sunday Telegraph yatile: “Ifya kupangapanga . . . filelenga abantu ukuitalusha kuli bambi. Abengi . . . basalapo ukutuma amakalata ya pa kompyuta nelyo ukutuma meseji ukucila ukulanda pa kanwa nkati.”

Rachel uli ne myaka 21 uwikala ku France ailishenye pa mulandu atalalilwa ukutila: “Nasanga ukuti abantu tababikako sana amano ku kumona abanabo pantu batontonkanya ukuti nga batuma fye meseji, balemba kalata wa pa kompyuta no kulanshanya no munabo pa Intaneti ninshi capwa. Lelo ifi bacita balanenga fye ukutalalilwa sana.”

● Ukukukila Kumbi

Ubwafya bwa fya makwebo nabulenga abengi ukukukila kumbi pa kuti batwalilile ukubomba na kampani kamo kene nelyo ukusanga incito kumbi. Ukukuuka kulalenga abantu basha abena mupalamano babo, ifibusa, amasukulu balesambililako, e lyo inshita shimo balasha fye ne ndupwa shabo. E co abakuuka muli uyu musango baba kwati muti uo baputula no kuyaubyala kumbi lelo uusha imishila apo wamenene.

Ba Francis balebukisha ifyo cali ilyo bafikile fye mu France ukufuma ku Ghana. Batile, “Ukukanaishiba bwino ululimi lwa kuli cilya calo, ukukanakwata ifibusa, e lyo ne micele yatalala, e fyalengele ukuti ntalalilwe sana.”

Ba Behjat na bo bebukisha ifyo cali ilyo bafikile mu England, batile: “Calingafishe sana ukubelesha intambi sha kuli cilya calo. Kwali abo naishibene nabo lelo tabali fibusa fyandi ifya pa mutima kabili nshakwete na balupwa abo nali no kulalanshanya nabo ifintu no kubeba fyonse ifya ku mutima.”

● Uo Watemwa nga Afwa

Umuntu nga afwilwa umwina mwakwe, uwashala alashala no bulanda nga nshi. Cilafya sana maka maka kuli balya aba kuti batenseshe abena mwabo pa nshita ntali. Ilingi line balayumfwa abapelelwa nga nshi.

Ba Fernande, bamukamfwilwa abekala mu Paris ku France, batile, “Ico nafilwa ukubelela ca kukanakwata abalume bandi abali abanandi sana abo nale-ebako fyonse ifya ku mutima.” Ba Anny na bena batile, “ndafuluka sana abalume bandi maka maka nga kwaba ubwafya ubukalamba ubukumine ubumi bwandi nelyo nga kwaima amafya yambi.”

● Ukulekana, Ukupatukana, Ubushimbe

Ukulekana nelyo ukupatukana ilingi line kulalenga umuntu ashala uwatalalilwa no kuimona kwati e walengele icupo ukupwa. Abana maka maka e bacula sana, ukucila filya abasambilila bamo baletontonkanya kale. Abasambilila bambi nabo batila abana abo abafyashi babo balekana balesa mu kutalalilwa nga bakula.

Abashaupa nelyo ukuupwa pa mulandu wa kuti balifilwa ukusanga abakupana nabo abalinga, inshita shimo balatalalilwa. Kuti batalalilwa sana nga ca kutila ukwabula ukubalangulukilako kuli abalebeba ukuti, “Kuti mwaba ne nsansa nga mwaupa nelyo ukuupwa.”

Abafyashi ababa beka na bo balatalalilwa. Mu kuba umufyashi tamwaba fye insansa sheka sheka lelo mwaliba na mafya, kabili abafyashi ababa beka bacula fye beka ukwabula uwa kubafwa nga bakwata amafya.

● Ukukota no Bwaice

Abakote limo kuti batalalilwa, nangu ca kutila kuli balupwa abalebasakamana. Balupwa nelyo ifibusa kuti limbi balabatandalila mu nshita mu nshita, nomba ciba shani inshiku shimbi nelyo imilungu ilyo kushiba aba kubatandalila?

Te bakalamba beka fye abatalalilwa, na baice na bo ilingi line balatalalilwa. Abengi balatemwa sana ukucita ifintu beka, pamo nga ukutamba TV, ukuteya ifyangalo fya pa mavidio, no kupoosa inshita iikalamba beka pa kompyuta.

Bushe kuli ifyo twingacita pa kupwisha aya mafya yaseekele? Bushe finshi fingamwafwa pa kuti tamuletalalilwa?

[Amashiwi pe bula 21]

“Ukukanaishiba bwino ululimi lwa kuli cilya calo, ukukanakwata ifibusa, e lyo ne micele yatalala, e fyalengele ukuti ntalalilwe sana”

Ifyo Mwingacita pa Kupwisha Ukutalalilwa

NGA mulatalalilwa, kuti cawama mwaipusha amuti: ‘Bushe kwaliba ifyo ningacita pa kupwisha ukutalalilwa? Bushe mfwile ukwalulako fimo ifyo ncita? Nga ca kuti e ko fyaba, finshi ifyo fine?’ Ifipusho fyakonkapo nalimo kuti fyamwafwa ukuibebeta mwe bene e lyo no kwishiba ifyo mwingacita pa kupwisha ukutalalilwa.

Bushe Mfwile Ukwaluka mu fyo Imona Ifintu?

Uuli onse fye kuti atalalilwa. Lelo ukutalalilwa nga kwacilamo kuti kwaba bwafya ubukalamba. Ukutalalilwa nga kwacilamo limbi ninshi kuli fimo ifilubene. Nalimo ubwafya kuti bwatendekela ku fyo mucita nelyo ukulanda ilyo muli na bantu bambi. Bamo ukwabula no kwishiba ifyo balecita, nalimo kuti balatalusha bambi abalefwaya ukuba ifibusa fyabo. Inshita shimo icifwaikwa fye kwalula imibele yesu.

Tontonkanyeni pa fyacitikile ba Sabine ilyo bakuukile ku England. Batile, “Cilasenda inshita pa kuti abatendeke ukuba ifibusa baleumfwana sana no kucetekelana. Cilawama ukubepushako pa kuti bamushimikilako ifyo bakulile. Abantu balenjeba ukutila: ‘Takwaba intambi ishacila ishinankwe. Mu ntambi shonse mwalibako ifintu fimo ifyawama.’” Nga filya ba Sabine babakoseleshe, na imwe mulemonamo imibele isuma mu bantu bambi iyo mwingafwaya ukupashanya.

Bushe Ndaitalusha Kuli Bambi?

Ipusheni amuti: ‘Bushe nalitemwa ukuitalusha kuli bambi? Bushe nga ndebasansamukila sana, kuti baba ifibusa fyandi?’ Nga mwamona ukuti kuti mwaba ifibusa, kanshi kuti cawama mwalabasansamukila. Ba Roselise abali ne myaka 30 abafumine ku Guadeloupe no kukukila ku England batile, “Ilingi line abatalalilwa ninshi balaitalusha abene kuli bambi.” E co batile: “Kuti cawama ukumona nga kuli abalemoneka ukuti nabo nabatalalilwa. Itendekeleniko ukulanda nabo, nomba pa kuti mupange icibusa no muntu, ico mufwile ukucita inshita shimo kumwipusha fye icipusho.”

Kwena tamwakabe ifibusa apo pene, lelo pa kapita inshita kabili mufwile ukuba no mukoosha pa kuti mube ifibusa na bantu bambi. Kanshi ico mufwile ukucita intanshi kulabika sana amano ku fyo bambi balelanda. Ukukutikisha kuti kwalenga mwaishiba ifya kulanda kuli bena e lyo no kwishiba ifyo bengatemwa ukumfwa. Kanshi muleibukisha ukuti ukuba ne cikuuku kuli bambi kuti kwalenga mwakwata ifibusa!

Bushe Ubwafya Nakwata bwa Kuti Ndaisuula?

Ukuisuula kuti kwalenga mwafilwa ukupanga ifibusa. Muleipusha amuti, ‘Bushe nalicilamo ukuisuula?’ Abigaïl, uuli ne myaka 15, uwa ku Ghana atile: “Inshita shimo naletontonkanya sana ukuti tapaba ifyo naba, kabili ici calenenga ukutalalilwa. Naleumfwa kwati nshatemwikwa kabili naleumfwa kwati nshali kantu.” Nga muleitendekelako ukulanda na bantu no kulabafwa muli fimo, bakulamumona ukuti muli bantu icine cine. Mukamona ukuti nabo bene bakulatemwa ukupanga icibusa na imwe. Kanshi kuti cawama muleitendekelako ukulanda na bantu bambi.

Ukuicetekela na ko kuti kwamwafwa ukupanga ifibusa na bo mushalingana umushinku. Kuti mwanonkelamo nga nshi ukuba icibusa na bashili ba mushinku wenu, kuti baba abakalamba nelyo abaice. Icikalamba sana icalengele ukuti Abigaïl elatalalilwa sana, ni co alipangile ifibusa na bakalamba pali ena. Atile, “Nalinonkelemo sana mu fyo balempandako amano pantu balipita mu fingi.”

Bushe Nalitemwa Ukucita Ifintu Neka?

Abengi abatalalilwa bafwaya ukulafyalafya ukutalalilwa kwabo pa kulapoosa inshita iikalamba ukutamba TV, ukuteya ifyangalo fya pa mavidio, nelyo ukupoosa inshita iikalamba pa kompyuta. Nomba nga baleka ukucita fye ifi, balatalalilwa na kabili. Elsa, uuli ne myaka 21 uwikala mu Paris, atile, “Ukutamba TV no kuteya ifyangalo fya pa vidio kuti fyasuka fyalenga umuntu ukukanafwaya ukupanga ifibusa.”

Ububi bumo ubwaba mu kutamba TV bwa kuti uuletamba takuba uo alanshanya nankwe, takuba uo apandashanya amano, kabili te kuti apange icibusa nabo aletamba. Ifyangalo fya pa mavidio na fyo fyaba fye cimo cine—filenga abantu ukulatontonkanya pa fya kwelenganya fye ifya kuti lilya bapwisha ukwangala fyonse fyauluka. Ukupoosa inshita iikalamba pa Intaneti ukwabula ne co mulefwayapo kuti kwamoneka kwati kulemwafwako panono, lelo na kabili kuti kwalenga mwatunkwa ukutendeka ukumona ifintu fyabipa nelyo ukulalanshanya na bantu abo mushaishiba bwino bwino. Te kuti musange nelyo ukupanga ifibusa ifisuma pa Intaneti.

Bushe Kuupa Nelyo Ukuupwa?

Abashimbe bamo kuti bafwaya ukuupa nelyo ukuupwa pa kufwaya ukupwisha ukutalalilwa. Ca cine ukutila nga waupa nelyo ukuupwa ku muntu uwaba ne cikuuku no kutemwa kuti alenga wasansamuka, lelo taufwile ukubutukila ukuupa nelyo ukuupwa.

Icupo te cingapwisha ukutalalilwa kwa muntu. Casangwa ukuti ilingi line abaupana abakwata ubwafya bwa kulanshanya “balatalalilwa.” Ica bulanda ca kutila abantu ababa no bu bwafya, bengi nga nshi. Nga ca kuti bushiku bumo mukafwaya ukuupa nelyo ukuupwa, kuti cawama nga mwabalilapo ukupwisha ukutalalilwa ilyo mushilatemwa uo mulefwaya ukuupana nankwe. Nga mwayalula imibele yenu kabili mulebombela pa kukwata imisango isuma kabili muleitendekelako ukupanga ifibusa ilyo mucili abashimbe, ninshi muleipekanishisha ukwisakwata icupo ca nsansa.

Kuti Mwashipikisha

Nalimo te kuti mupwishe ukutalalilwa apo pene fye. Lelo kuti mwashipikisha nga mwakonka Ifunde lya Mulinganya, ilyo Yesu alondolwele bwino bwino. Atile: “E ico, fyonse ifyo mufwaya abantu ukuti balemucitila, e fyo na imwe mulebacitila.” (Mateo 7:12) Kanshi nga mulefwaya abantu balemusansamukila, na imwe bene mufwile ukulabasansamukila. Nga mulefwaya abantu balelanda na imwe, mwilaifinya. Bamo nalimo te kuti babe ifibusa fyenu apo pene fye, lelo mu kuya kwa nshita kuti basuka baba ifibusa fyenu. Nangu ca kutila tababele ifibusa fyenu, mukaba ne nsansa pantu mwalyeseshe ukubapanga ifibusa.

Yesu alandile pa cishinka na cimbi icingamwafwa ukushipikisha nga mwatalalilwa, atile: “Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.” (Imilimo 20:35) Nga mwapatulako inshita ya kwafwa abantu bambi, pamo nga ukwafwa umwana uuli ne milimo ya ku sukulu nelyo ukushitilako umukalamba ifya kushitashita nelyo ukumuwamishako ing’anda nelyo ukumuliminako ibala, mukaba ne nsansa kabili limbi mukaba ifibusa fine fine.

Ukufwaya Ifibusa Ifisuma

Kwaliba na fimbi ifyo mwingacita ifingamwafwa ukuleka ukutalalilwa. Mwilaikala mweka mu ng’anda. Nga kuti mwakumanisha, kuti cawama mwaya mule-endaukako. Nga muli mweka pa ng’anda, mulebombako imilimo yalekanalekana, pamo nga ukubila, ukubombako utumilimo twa pa ng’anda nelyo ukulungisha ifyonaike, nangu mwatampa fye ukubelenga. Umwaume umo atile, “Nangu nga naciba no bulanda shani, nga nabuula fye ibuuku no kutampa ukubelenga, ubulanda bulapwa.” Abengi balasanga icisansamushi nga balebelenga ifyebo fyaba mwi buuku lya mu Baibolo ilya Amalumbo.

Abasambilila sana bamo basanga ukutila umuntu nga aleba nabo apepa nabo kuti kwamwafwa ukupwisha ukutalalilwa kabili kuti aba no bumi busuma. Ni kwisa mwingasanga abantu abesha ukukonka Ifunde lya Mulinganya? Umuntu umo alembele mu citabo cakwe icilanda pa mipepele ukuti: “Inte [sha kwa Yehova] mu filonganino fyabo balicetekelana kabili balomfwana.”

Yesu alandile pa cali no kulenga abantu ukwishiba Abena Kristu ba cine ilyo aebele abasambi bakwe ukutila: “Nga muletemwana, e lyo bonse bakeshiba ukuti muli basambi bandi.” (Yohane 13:35) Uku kutemwa maka maka e kulenga abantu ukwishiba ababa mu cilonganino ca mapepo ica cine. Kanshi tulingile ukubalilapo ukutemwa Lesa e lyo twakonkeshapo ukutemwa abasumina banensu.—Mateo 22:37-39.

Ukuba ifibusa na Lesa e nshila isuma iya kupwishishamo ukutalalilwa. Lesa nga aba icibusa na imwe, tamwakatale amutalalilwa!—Abena Roma 8:38, 39; AbaHebere 13:5, 6.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24]

IFYO NCITA PA KUTI NILATALALILWA SANA

Ba Anny, bamukamfwilwa batile: “Ndesha na maka ukukanaba sana no bulanda, ntontonkanya fye pa fisuma.”

Ba Carmen, abashimbe batile: “Nalileka ukutontonkanya sana pa fyancitikile kale lelo ntontonkanya fye pa fya ku ntanshi kabili nalitendeka ukupanga ifibusa ifipya.”

Ba Fernande, bamukamfwilwa batile: “Nga wabika sana amano ku kukwafwa bambi, cilafwa sana ukulabako ku mafya yobe.”

Ba Jean-Pierre, abashimbe batile: “Ilingi line nalitemwa ukwendaukako, kabili pali iyi nshita e lyo njeba Lesa ifili mu mutima wandi.”

Ba Bernard, bamukamfwilwa batile: “Ukulanda na banandi pa foni kulangafwa ukukosha bucibusa e lyo no kukanatontonkanya sana pa fyancitikila.”

Ba David, abashimbe batile: “Nangu ca kutila mu cifyalilwa fye nalitemwa ukuba neka, ndesha na maka ukulalanda na bantu bambi.”

Ba Lorenna, abashimbe batile: “Ndaitendekelako ukulanda na bantu no kubapanga ifibusa.”

Abigaïl, uukwete imyaka 15 atile: “Abo natemwa sana ukupanga ifibusa, bakalamba pali ine pantu ndasambililako ifingi.”

Ba Cherry, abashimbe batile: “Nasanga ukuti nga waebako abantu bambi ukutila nautalalilwa, balesha na maka ukukubikako amano.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 25]

IFYO MWINGACITA PA KUPWISHA UKUTALALILWA

● Mulecita ifintu ifisuma

● Mwilacilamo ukulacita ifintu mweka, pamo ngo kutamba TV

● Pangeni ifibusa na bantu abacita ifyo mwacindika, ukusanshako na balya abo mushalingana nabo umushinku

● Na pali fyonse ifi, beni ifibusa fya kwa Lesa

[Icikope pe bula 23]

Pangeni ifibusa na bo mushalingana nabo umushinku