Bushe Icupo Kuti Catwalilila Nangu Kuli Amafya Ayakalamba?

“Ico Lesa alundenye, umuntu elundulula.”—MATEO 19:6.

AMAYANDA ayalemoneka ayakosa yalibongolweke ilyo icikuuku cikalamba capitile mu fifulo ifingi pano calo nomba line. Ici cikuuku calengele ukuti ifikuulwa fyakosa kabili ifyakuulwa bwino fishibikwe.

Pali lelo, icupo icatendeke kale sana, kuti twacilinganya ku mayanda yaleonaika pa mulandu wa cikuuku. Stephanie Coontz uwasambilila ilyashi lya kale atile, nampo nga icupo cili ica nsansa nelyo cili na macushi, abantu tabalecindamika icupo nge fyo bacicindamike kale.

Bushe mulamona ificitika pa mulandu wa kukanacindamika icupo? Bushe na imwe mulamona ukutila abantu pali nomba tabalecindamika icupo? Nga e fyo mulemona, cinshi cilelenga? Kabili cinshi abantu bacetekela ukutila e cingalenga icupo cabo ukuba ica nsansa? Intanshi natulande pa fileonaula ifyupo.

Ifyupo Fili mu Bwafya

Amafya ya mu cupo ni kale yatendeka; yatendekele ku bantu babalilepo ukubumbwa. Imibele iyo Adamu na Efa baishilekwata e yaleta amafya mu fyupo ayo tumona muno nshiku. Adamu na Efa balibembwike ilyo bacitile ifyo bakumbilwe ifishaweme, ne ci calengele ‘ulubembu lwaingila pano calo.’ (Abena Roma 5:12) Baibolo ilondolola ukutila pa numa fye ya kubembuka, ‘ukulinga konse ukwa matontonkanyo ya mitima yabo kwalibipile fye inshiku shonse.’—Ukutendeka 6:5.

E fyo caba na pali nomba. Pa fintu ifyonaula icupo ifyaba mu “mitima” ya bantu, paba no kuitemwa. Icupo kuti camoneka kwati musango wa kale, nangu kwati tacacindama muno nshiku ilyo kwaisa ifipya ifyo abantu bacita. E lyo ifi amafunde yalanda pa kulekana tayakosa, abantu bamona kwati ukulekana takwabipa.

Abantu abashatekanya, abapampamina fye pa kutila ico balefwaya cicitike apo pene, tabatontonkanyapo pa fifuma mu kulekana. Bamona kwati ukulekana no mwina mwabo kuti kwabaletela insansa, pantu batontonkanya fye pa kuti nga balekana kuti balecita conse ico balefwaya.

Bamo nga bakwata amafya ayakalamba mu cupo, baya ku mpandamano na ku fimbusa nelyo ukutendeka ukubelenga ifitabo ifyo aba bantu balemba. Ica bulanda ca kutila, bamo abaishibikwa ukuti balafunda bwino ifya cupo, balakoselesha abantu ukulekana mu nshita ya kubafwa ukukosha ifyupo fyabo. Icitabo ca The Case for Marriage, icilanda pa cupo citila: “Ino myaka, ca kupapusha ukutila icupo ico abantu abengi bafwaya, cilekwata amafya ayashipwa. Limo amafya yesa mu fyupo yafuma ku filanda abantu abaishibikwa ukutila ni mpandamano abatila te cisuma ukwikala mu cupo ukwabula ukulekana, abasosa no kuti ukwikala ifyo kucusha fye abaupana.”

Ukutontonkanya kwa Bantu Kwalyaluka

Ifyo abantu bamona icupo ne fyo bafwaya mu cupo, na fyo fyalyaluka. Napamo na imwe mwalimona ukuti abengi muno nshiku tabamona ukutila ukwafwana no kuba ne cishinka mu cupo fyalicindama. Ico bafwaya fye kucite fingabasekesha nangu ca kutila filekalifya umwina mwabo. Ulupapulo lwa Journal of Marriage and Family, ululanda pa cupo lwatile, uku kwaluka kwatendeke muli ba1960 kabili uku kwaluka kwalile sana pa ntanshi muli ba1970. Ifintu ifyo abantu bafwaya mu cupo, pamo nga ukutemwa, bucibusa, icishinka, abana, no kusansamushanya, te filenga sana abantu ukuupana pali lelo.

Kuli na fimbi ifingi ifilecitika ifilengele abantu ukukanamona icupo ifyo balecimona kale. Intanshi, filya kale cali ukutila umulume wa kufwaya ifya kulya e lyo umukashi alebomba pa ng’anda, te fyo caba mu fyalo ifingi. Ifi banamayo batendeka ukwingila incito, mu mayanda ayengi, abakashi na balume bonse babili balabomba. Ica bubili ca kuti, ukufyala abana kumbi takulemoneka ukuti kubi, ne ci cilengele abafyashi abashimbe ukufula. Ica butatu, mu nshita ya kuupa fye nelyo ukuupwa, abaume na banakashi abaleikala capamo ukwabula ukuupana mwi funde, baleya balefula. (Moneni umukululo uleti: “Bushe e co Bapyanike pa Cupo?”) Icalenga bune, ca kutila, abaume beka beka na banakashi beka beka balitendeka ukuupana kabili abengi balefwaya no kuti kube amafunde ya kusuminisha ifyupo fya musango yo. Bushe ifi fintu ifilecitika muno nshiku fyalimulenga ukukanacindamika icupo?

Ifyupo Ifilepwa Filefulilako

Natulande pa fyalo fyalekanalekana tumone ifyo ukulekana kuleonaula ifyupo. Mu United States, lipoti ya nomba line yatile: “Impendwa ya fyupo ifilepwa yalifulilako imiku 4 pa kati ka 1970 na 1996.” Icupo cimo mu fyupo 5 cilapwa. Ni bani abo ifyupo fipwa sana? Ukulingana ne fyo bafwailisha, ukucila pali hafu wa balekana ni balya abaikala mu cupo pa mwaka umo ukufika ku myaka 10.

Na mu fyalo fimbi ifyupo ifingi filepwa. Mu 2004 ifyupo fyapwile mu England na mu Wales fyonse pamo fyali 153,490. Cilamoneka ukuti mupepi na hafu wa fyupo fyonse mu Australia, fikapwa. Mu Korea ifyupo na fimbi 21,800 fyalipwile mu mwaka fye umo, ukufuma mu 2002 ukufika mu 2003. Kanshi ifyupo fyonse pamo ifyapwile fyali 167,100. Ku Japan na ko ifyupo filepwa sana nga ku Bulaya, pantu icupo cimo cilapwa mu fyupo fine. Umo uwasambilila sana pa ndupwa uwaba pa Red Cross University mu Japan atile: “Kale ifyupo ifyalepwa ni filya fye ifyalekwata amafya ayakalamba sana. Muno nshiku mwena, filapwa umuntu umo nga afwaya fye ukutila fipwe nangu tapali mafya.”

Mu fyalo ifingi utubungwe twa mapepo ne ntambi sha bantu fyalelenga ifyupo ukukosa. Lelo pali ino nshita tabalesha abantu ukulekana pantu abengi bamona kwati caliba fye bwino. Natulande pe Calici lya Roma Katolika, umo icupo cimonwa ukutila ca mushilo. Mu 1983, icalici lyalinashishe amafunde ya cupo no kulenga cayanguka kuli baKatolika ukulekana. Kanshi ukutule lyo, ifyupo ifingi fyalipwa.

Ifyalelenga icupo ukukosa tafilekosha ifyupo nomba. Lelo te fyonse ifilenga ifyupo ukupwa ifyo twingeshiba bwangu. Na kuba te kubipa kwa mibele ya bantu kweka ukuleonaula ifyupo, icikalamba icilelenga ifyupo ifingi ukupwa, tacaishibikwa ku bantu abengi.

Icaleta Ubwafya Icishaishibikwa

Baibolo itweba ukutila Satana Kaseebanya, uwaitemwa sana, alaleta ububifi pano calo. Cinshi acitile fi? Pantu balimupoosa pano calo ukufuma mu muulu kabili alikalipa icine cine. Kanshi alafwaya sana ukuleta ‘amalanda’ ayengi sana pano calo, kabili icupo ico Lesa abikako, na co alafwaya ukuconaula pa mulandu wa bukali bwakwe.—Ukusokolola 12:9, 12.

Ilyo Yesu alelanda pa nshita iyo Satana afumine mu muulu, atile: “Ukutemwa kwa bengi kukafuubalila pa mulandu wa kufulisha kwa bumpulamafunde.” (Mateo 24:12) Paulo na o alembele ukuti: “Abantu bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba matutumuko, aba miponto, abashumfwila abafyashi babo, abashitasha, abashaba na bucishinka, abashaba na citemwishi, abashifwaya fipangano, aba lwambo, abashailama, abakali, abashatemwa busuma, bashikamfutu, bamunshebwa, abatuumikwa ku cilumba, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa.” (2 Timote 3:2-4) Ifi fintu fyabipa fyalecitika na ku kale, lelo muno nshiku nafifula sana ica kuti na bantu fye abengi nabamona ici cintu.

Apo amafya ayaleonaula ifyupo nayafula, cinshi twingacita pa kucilikila aya mafya na pa kuti tutwalilile ukwikala mu cupo ne nsansa ukwabula ukulekana? Icipande cikonkelepo calalanda pali ici cipusho.

[Amashiwi pe bula 5]

“Mu calo umo abantu babelesha ukupoosa ifyo bashilefwaya, ifi fine e fyo batendeke ukucita na ku cupo nga cakokola.”—SANDRA DAVIS, UWASAMBILILA AMAFUNDE YALANDA PA LUPWA

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 4]

“Tacikosa nge cupo ca mwi Funde”

Abaume na banakashi abengi balekala pamo ukwabula ukuupana mwi funde. Lelo lipoti yafumine ku U.S. Centers for Disease Control and Prevention yatile, icupo ca musango yu “tacikosa nge ca mwi funde.” Bamo pali aba bafwaya babala baikala pamo pa kutila bamone nga kuti baikala fye bwino nga baupana. Bushe kwena ukubala ukwikala pamo e kwingalenga umuntu ukukanaupa uushimulingile e lyo no kulenga icupo ukuba bwino nga baupana? Ulupapulo lwa Journal of Marriage and Family lwatile, te fyo ciba. Ulu lupapulo lwasosele no kuti: “Ukwikala pamo ilyo bashilaupana mwi funde, kwalenga abaupana abengi ukukanaba ne nsansa . . . , ne fyupo fyabo ukuba na mafya, e lyo no kupwa fye.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Ificitika ku Bakokola mu Cupo

Abantu nomba balekala imyaka iingi pa calo. Ne ci cine icintu icisuma cilaleeta amafya mu cupo. Kale icalelekanya sana abaupana ni mfwa, lelo muno nshiku ifyupo ifingi fipwa fye. Moneni ubwafya abanakashi baupwa pa myaka iingi mu Japan balekwata mu fyupo. Inyunshipepala ya The Washington Post yatile, “kuli ubwafya bumo ubulebako abalume nga bapoka penshoni.” Nakulubantu umo uwaupwa pa myaka 40 alondolola ifyo aumfwile ilyo abalume bapokele penshoni. Atile: “Nomba ndefwaya tulekane. Ilyo balebomba, nalebacitila fyonse fye nga bafuma ku ncito. Nangu ico tacaweme sana, ukuba nabo pa ng’anda umo shacela cena cabipisha, nshakumemo.”

Ifya Kucita pa Kukwata Icupo ca Nsansa

“Umwaume . . . alambatila na ku mukashi wakwe, na bo babo mubili umo.”—UKUTENDEKA 2:24.

KALENGA wesu Yehova Lesa, uwatendeke icupo, alefwaya umwaume no mwanakashi ukwikala pamo ukwabula ukulekana. Pa Ukutendeka 2:18, 22-24 patila: “Te cisuma umuntu ukuba eka; ndemucitilo wa kumwafwa uwayana nankwe. No lubafu ulo Yehova Lesa abuulile ku muntu alengelemo umwanakashi, amutwele na ku muntu. E lyo umuntu atile, Pali nomba uyu e fupa lya mu mafupa yandi, kabili munofu wa mu munofu wandi: uyu alainikwa Umwanakashi: ico mu mwaume e mo wene abuulilwe! Ni pali ici umwaume alekela wishi na nyina, alambatila na ku mukashi wakwe, na bo babo mubili umo.”

Nangu ca kutila calyafya ukukwata icupo cakosa kabili ica nsansa, ifyupo fya nsansa fyena e ko fyaba. Abaupana bamo balikala ne nsansa pa myaka 50, nelyo 60 no kucilapo. Cinshi cabafwa? Balatwalilila ukucita ifikosha icupo kabili balabika amano ku ‘kuteemuna’ abena mwabo. (1 Abena Korinti 7:33, 34) Pa kucite fi kano mwabikako amano. Nga mwabombesha na imwe icupo cenu kuti caba ne nsansa, kabili kuti mwaikala inshita iitali mu cupo.

Konkeni Ifyo Baibolo Yalanda

Uwaishiba ukukuula tatendeka ukukuula ilyo ashilamona pulani ya bukuule. Na ifwe te kuti tukwate icupo ca nsansa nga tatulekonka ifyo Lesa atweba ukucita pa kukwata icupo ca nsansa ifisangwa mu Baibolo. Umutumwa Paulo alembele ati: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa kabili ya mulimo ku . . . kulungika ifintu, ku kusalapula kwa mu bulungami.”—2 Timote 3:16.

Abakashi na balume kuti basambililako ifingi pa cupo nga bamona ifyo Yesu aleyampana na basambi bakwe. Cinshi twasosele fyo? Baibolo yalinganya bucibusa bwaba pali Yesu na balya akateka na bo mu muulu ku mwaume no mukashi wakwe. (2 Abena Korinti 11:2) Yesu ali uwa cishinka ku basambi bakwe na mu nshita ya mafya. “Abatemenwe ukufika na ku mpela.” (Yohane 13:1) Apo ali ni ntungulushi ya cikuuku, alemona apapelele amaka ya basambi bakwe. Talebeba ukucita ifyo bashingacita.—Yohane 16:12.

Yesu aletekanya nangu ifibusa fyakwe bacita ifyo ashitemenwe. Talebebaula, kabili taleibililika pa kubeeba ifyo bafwile ukucita, lelo ali ne cikuuku nga filya fine Lesa aba. (Mateo 11:28-30; Marko 14:34-38; Yohane 13:5-17) Kanshi nga mwamona ifyo Yesu ali ku basambi bakwe ne fyo na bo balangile ukutemwa pali ico, mwalasambilila fimo ifingamwafwa ukukwata icupo ca nsansa.—1 Petro 2:21.

Kosheni Icupo Cenu

Amafya yena yakabamo mu cupo cenu. Nga mwaba amafya icupo cenu cikamoneka nga calikosa nelyo iyo. Lelo pa kuti icupo cikose, cilete ne nsansa, kano abaupana batwalilila ukuteke ng’anda ne cishinka pa mulandu wa kutemwana. Yesu alandile pa fyo icishinka cawamina ilyo atile: “Umuntu nangu umo elekanya abantu babili abo Lesa alundenye.” (Mateo 19:6, Contemporary English Version) Kanshi tapali “nangu umo,” uufwile ukupwisha icupo, nangu fye mulume nelyo umukashi wakwe, abalaya ukutila bakaba aba cishinka mu cupo.

Bamo bamona kwati ukwikala no mwina mwabo ukwabula ukulekana, cintu cakosa ica kutila cilabonawila inshita ne ndalama e lyo no kubaletela amafya. Muno nshiku abantu bafwaya ukucita fye ifilebawamina, tabaipeelesha ukucita ifingakosha icupo cabo.

Cinshi cingalenga abaupana ukwikalilila mu cupo? Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Abalume bafwile ukulatemwa abakashi babo nge mibili yabo iine.” (Abena Efese 5:28, 29) Kanshi cimo ico ‘ukulundana’ kupilibula, kusungana. Abaupana bafwile ukulatontonkanya na pa bena mwabo, te kulaicitila fye ifintu umo balefwaila.

Nga mulepwisha amafya ya mu cupo cenu mukaba na mano. Amano ya musango yo yakamuletela insansa. Pa Amapinda 3:13 patila, “Alishuko muntu uusanga amano.”

Beni ne Mibele Iingakosha Icupo Cenu

Pa kuti ing’anda ikokole kabili ikose, ifwile ukukuulwa bwino. Kanshi bombesheni pa kuti mukekale na bena mwenu inshiku shonse isha bumi bwenu nga fintu mwapangile. Beni ne mibele iisuma iikosha icupo, imibele ingalenga mwatwalilila aba cishinka nangu kwaima amafya. Mwishibe ukutila amano yafuma kuli Lesa, bukapekape, ukutiina Lesa, bucibusa, ukutasha, ukutemwa amafunde ya kwa Lesa ne citetekelo cakosa, fyalicindama sana.

Ifyuma ne ncito ya pa muulu, te fileta insansa mu cupo. Insansa shifuma mu mutima, kabili icine icifuma mu Cebo ca kwa Lesa, e cilenga umutima ukuba uwa nsansa. Ukufunda kwa kuti: “Onse umo umo alesakamana ifyo alekuulapo,” kulabomba na pa kukuula icupo ca nsansa.—1 Abena Korinti 3:10.

Nga Kwaba Amafya

Pa kuti icikuulwa cionaika, kano muleciwamya cila nshita. Nga ca kutila abaupana baleyafwana lyonse no kucindikana, icupo cabo kuti cakosa. Tamuba ukuitemwa mu cupo, ne cipyu cine tacibamo.

Icipyu no kufulwa pa nshita ntali, kuti fyalenga ukutemwa kwapwa mu cupo. Umutumwa Paulo afundile abaume ati: “Mwe balume, muletemwa abakashi benu no kuba ne cipyu kuli bene iyo.” (Abena Kolose 3:19) Abakashi na bo e fyo bafwile ukucita. Nga ca kutila abaupana balelangulukilana, bali ne cikuuku, no kusungana bwino, balaba ne nsansa. Abaupana nga tabakwata icipyu no lubuli, taboomana nga kwaima amafya. Umutumwa Paulo alembele ati: “Mubelane icikuuku, mube aba mitima ya nkumbu, abaitemenwa ukulekelelana.”—Abena Efese 4:32.

Ni shani nga ca kutila namufulwa pa mulandu wa kuti kuli ifimupeseshe amano, nelyo pali ifyo mushitemenwe, atemwa mulemona kwati abena mwenu nabamusuula? Mufwile ukweba abena mwenu icilubene ninshi namuteka no mutima. Lelo nga kantu fye akanono kamukalifye, kuti mwalabako fye pa mulandu wa kutemwa.—1 Petro 4:8.

Umwaume umo uwaikala mu cupo pa myaka 35 kabili uwakwatapo na mafya ayengi mu cupo atile, nangu umufulilwe shani umwina mobe, te kwesha ukuleka ukusoshanya.” Asosele no kutila, “Mwilaleka ukutemwa umwina mwenu.”

Mu Cupo Cenu Kuti Mwaba Insansa!

Ca cine, ukutila tacayanguka ukukwata insansa mu cupo. Lelo nga ca kutila abaupana babombesha, balakonka na mafunde ya kwa Lesa mu cupo cabo, bakakwata insansa kabili bakekala bwino. E ico, bikeni sana amano ku kupepa mu ng’anda yenu; lambatileni ku bena mwenu. Kabili muleibukisha ukutila ukulingana ne fyo Yesu asosele, te mulume nelyo umukashi uucindikwa icupo nga caba ne nsansa. Lelo uucindikwa sana ni Yehova Lesa, uwatendeke cupo. “Ico Lesa alundenye, umuntu elundulula.”—Mateo 19:6.

FIMBI IFINGAWAMA UKUBELENGA

Mu citabo citila Icaba Inkaama ku Nsansa sha Lupwa, icasabankanishiwa ne Nte sha kwa Yehova, mwaliba ukufunda ukusuma ukwafwa abantu ukukwata icupo ca nsansa kabili icisuma. Abaupana abengi sana pano calo balisanga ukutila ukufunda ukusuma, ukwafuma mu Baibolo ukwaba muli ici citabo, kwalibafwa ukwikala bwino mu fyupo.—Moneni ibula 32 muli ino magazini.

[Akabokoshi pe bula 9]

Cinshi Cingalenga Icupo Cenu Ukube ca Nsansa?

◼ Mulesambilila Icebo ca kwa Lesa capamo lyonse fye, kabili mulepepa kuli Lesa pa kuti amwafwe no kumutungulula ukuti mupwishe amafya.—Amapinda 3:5, 6; Abena Filipi 4:6, 7; 2 Timote 3:16, 17.

◼ Peeleni insansa sha mu cupo ku mwina mwenu fye epela.—Amapinda 5:15-21; AbaHebere 13:4.

◼ Ilyo mulelanshanya amafya ne filemukalifya, mulelanda ukufuma pa nshi ya mutima, mu bufumacumi, no kutemwa.—Amapinda 15:22; 20:5; 25:11.

◼ Lanshanyeni no mwina mwenu ne cikuuku; te kwesha ukububuka mu bukali, ukulailishanya fye umo shacela, nelyo ukuponta.—Amapinda 15:1; 20:3; 21:9; 31:26, 28; Abena Efese 4:31, 32.

◼ Mulekonka ukufunda kwaba mu Baibolo nangu ca kutila mulemona kwati abena mwenu bena tabalecita ifyo bafwile ukucita.—Abena Roma 14:12; 1 Petro 3:1, 2.

◼ Bombesheni pa kuti mube ne mibele iisuma iyalandwapo mu Baibolo.—Abena Galatia 5:22, 23; Abena Kolose 3:12-14; 1 Petro 3:3-6.

[Ifikope pe bula 7]

Konkeni ifyo Lesa alanda pa cupo, ifisangwa mu Baibolo

[Icikope pe bula 7]

Mube no kutemwa kwa cine ne cishinka pa kuti icupo cenu cikose

[Ifikope pe bula 8]

Beni ne mibele Baibolo itweba ukukwata iingalenga icupo cenu ukutwalilila nangu kwaba amafya

[Ifikope pe bula 8]

Pa kuti icupo cikose kano mwabombesha