Ubulwi Bwatendeka Kale Ubwa Kulwisha Ukuba no Bumi Busuma

BAJOANNE baleikala mu New York, kabili balwele TB. Lelo TB balwele yali-ibelele, mu kuti TB yabo tayalepola ku muti onse fye kabili ipaya hafu wa bantu abalwala TB. Na lyo line, baJoanne te lyonse baleya ku cipatala, kabili bayambukisheko bambi ubu ubulwele. Badokota wabo abanakashi balikalipe ica kuti basosele ati ‘alingile ukukomenwa pa kuti elayambukisha bambi.’

Ubulwele bwa TB kale bwatendeka ukwipaya abantu. Na kuba abengi nga nshi balifwa kuli TB. Ubushininkisho bwa kuti e ko yali na kale bwalisangwa mu mibili balekanga mu Egupti wa pa kale na mu Peru. Ilyo TB yabwela mu no nshiku, ipaya abantu amamilioni yabili cila mwaka.

Carlitos alele pa butanda mu ng’anda ya cani mu Afrika kabili ilibe lyalekonkoloka pa mpumi. Malaria yalimunashishe ica kuti alefilwa no kulila. Abafyashi bakwe balisakamikwe kabili tabakwete ndalama sha kushitamo umuti, e lyo takwali ne cipatala mupepi uko bengatwala umwana wabo. Ubulwele bwalekoselako fye, kabili mu nshiku fye shibili alifwile.

Cila mwaka abana banono 1 milioni, abalingene na Carlitos mu kufyalwa, balafwa ku bulwele bwa mpepo. Mu mishi ya ku East Africa, abana abengi balasumwa kuli bamung’wing’wi balwalika malaria imiku 50 ukufika ku miku 80 mu mweshi umo. Bamung’wing’wi balasanda ica kuti balasangwa na ku ncende bashali, e lyo ne miti icincintila malaria nomba tailebomba. Basanga ukuti cila mwaka, abantu amamilioni 300 balalwala malaria.

Mu 1980, BaKenneth, abaleikala ku San Francisco, mu California, abaali ne myaka 30, baile ku cipatala ku kumonana na dokota wabo. Baletila balepolomya kabili baleumfwa na maka ukupwa. Ilyo papitile umwaka, balifwile. Badokota nangu baeseshe apapelele amaka yabo ukubondapa, umubili wabo walipwile, kabili basukile baafwa ku kalaso.

Pa numa ya myaka ibili, ku cifulo caba amakilomita 16,000 ukufuma ku San Francisco, e kutila ku kapinda ka ku kuso aka Tanzania, umukashana alwele ubulwele bumo bwine nga bulya bwalwele baKenneth. Mu milungu fye inono, alekele ukwenda, kabili alifwile. Abekalamushi bainike ubu bulwele bashaishibe ati ubulwele bwa kwa Juliana, ico umwaume wayambukishe uyu mukashana nalimo na banakashi bambi mu mushi aleshitisha ifya kufwala balembapo ati Juliana.

BaKenneth no mukashana umwina Tanzania balwele ubulwele bumo bwine: ubulwele bwa AIDS. Ku kutampa kwa ba1980, ilyo fye calemoneka kwati abapanga imiti balipangile imiti ya kwipaya utushishi twabipisha utwingi, ubu bulwele bwa lwambu bwatendeke ukusakamika abantu. Mu myaka fye 20, ubulwele bwa AIDS bwatendeke ukwipaya abantu abengi kwati fye ni filya icikuko cali ku Eurasia mu myaka ya ba1300 caipeye abantu. Abena Bulaya tabakatale abalaba cilya cikuko.

Icikuko ca Black Death

Icikuko ico baleita ati Black Death cawile mu 1347 ilyo ingalaba yalefuma ku Crimea yaiminine mu Messina pa cishi ca Sicily. Pa fyo iyi ngalaba yasendele pali ne cikuko cine.a Tapakokwele, ubulwele bwa Black Death bwayandatile icalo ca Italy.

Umwaka wakonkelepo Agnolo di Tura, uwa ku Siena, mu Italy, alondolwele ifyo ifintu fyabipile mu musumba aleikalamo, atile: ‘Abantu batendeke ukufwa mu May. Ala icikuko calibipile icine cine. Abalelwala tabalekokola ukufwa. Akasuba no bushiku abantu abengi nga nshi balefwa.’ Asosele fye no kuti: ‘Nashikile abana bandi basano neka fye, kabili bengi calecitikila ifi fine. Takwali uwaleloosha te mulandu no ufwile pantu bonse twale-enekela ukufwa. Abengi nga nshi balifwile ica kuti bonse twatendeke ukutontonkanya ukuti iyi, e mpela ya calo.’

Bakalemba ba lyashi lya kale bamo batile mu myaka fye ine, icikuko caponene mu Bulaya bonse kabili abantu abengi balifwile, nalimo abafwile bali amamilioni 20 ukufika ku mamilioni 30. Ici cikuko caponene na mu ncende shabela ukutali kabili isha menshi makasa kabili abantu abengi balifwile. Batila ku Kabanga Sana impendwa ya bena China iyali amamilioni 123 mu kutampa kwa ba1200, yabwelele pa nshi ukufika ku mamilioni 65 mu myaka ya ba1300. Ne calengele ukubwela pa nshi cifwile cikuko e lyo ne cipowe icaponene pa nshita imo ine.

Takwatala akuba icikuko, inkondo, nelyo icipowe icalenga abantu abengi ukucula uyu musango. Icitabo ca Man and Microbes citila: “Takwatala akucitika ububifi bwa musango uyu ukutula kale. Abantu nalimo mupepi na hafu aba mu Bulaya, North Africa, na mu ncende shimo isha mu Asia balifwile.”

Abena Amerika balipuswike ku bulwele bwa Black Death pantu baba akatalamukila kuli fi fyalo fyashala. Lelo ilyo ingalaba shatendeke ukuya ku Amerika, na bo bene batendeke ukulwalako aya malwele. Mu myaka ya ba1500, icikuko cimbi icacilile na pali ici cacushishe abena Amerika.

Umwalo Watebelela Abena Amerika

Ilyo Columbus afikile pa fishi fya West Indies mu 1492, atile abantu baleikala pali filya fishi ‘balemoneka bwino kabili bali abaina ne ciimo icalinga.’ Ico bali no bumi ubusuma, umo kuti atontonkanya ukuti teti balwale amalwele yaali ku Bulaya.

Mu 1518 ubulwele bwa mwalo bwawile pa cishi ca Hispaniola. Abena Amerika tabatalile abalwalapo umwalo, e ico ilyo balwele calibipile nga nshi. Umwina Spain uwaliko ilyo icishi catebelelwe no mwalo atile, bantu fye abanono abapuswike ku cikuko. Mu nshita fye inono icikuko caponene na mu fyalo fya Mexico na Peru kabili ifyatumbwikemo na ko kwine fyalibipile nga nshi.

Ilyo abena Bulaya abaile mu kwikala ku North America bafikile mu Massachusetts, mu mwanda wa mwaka uwakonkelepo, basangile ukuti umwalo waipeye abantu mupepi na bonse mu Massachusetts. John Winthrop, intungulushi ya bena Bulaya baile ku Amerika, aalembele ati: “Abena Amerika abengi nga nshi balifwile ku mwalo.”

Na lyo line, kwali ifikuko na fimbi ifyaponene mu bena Amerika ilyo umwalo wapwile. Icitabo cimo citila, pa numa ya myaka mupepi na 100 ukutula apo Columbus afikile mu Amerika, amalwele yaletelwe na bantu bafumine ku fyalo fimbi yaipeye abantu abengi nga nshi mu Amerika. Abengi balifwile ica kuti abena Mexico abali amamilioni 30 bashele fye abanono, e kutila amamilioni yatatu. Kumfwa ku bena Peru abali amamilioni 8, bashele fye milioni umo. Kwena te bena Amerika fye balelwala umwalo. Icitabo ca Scourge—The Once and Future Threat of Smallpox citila: “Ukutula fye na kale, umwalo walipaya abantu abengi nga nshi ukucila impendwa ya bantu bafwile ku bulwele bwa bubonic plague na kalaso ukubikako na bafwa mu nkondo shalwikwa mu myaka ya ba1900.”

Tatulacimfya ubu Bulwi

Muno nshiku, amalwele ya plague no mwalo yamoneka kwati malwele ayaliko kale sana. Mu myaka ya ba1900, abantu balicimfya amalwele ya lwambu ayengi, sana sana mu fyalo fyakwatisha indalama. Badokota balisanga icilenga amalwele ayengi, kabili balisanga ne nshila ya kundapilamo ayo malwele. (Moneni umukululo.) Imiti iipya yamoneke kwati kuti yaundapa amalwele yonse ukusanshako na yayafya ukuundapa.

Na lyo line, badokota Richard Krause, abaali abakalamba ba cipani ca U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases, batile, “tatwingabelama ifikuko nge fyo tushingabelama imfwa ne mituulo.” Amalwele ya TB na malaria yacilipo. Ubulwele bwa AIDS na bo bulasakamika kabili butucinkulako ukuti ifikuko ficili filetebelela icalo. Icitabo ca Man and Microbes citila: “Amalwele ya lwambu e yepaya sana abantu mu calo; kabili yakatwalilila ukwipaya abantu ifi fine pa nshita ntali.”

Badokota bamo baliba no mwenso. Nangu imiti bapanga yafula iya kupwisha amalwele, ifyo bapwishishisha muli iyi myaka yapita kuti fyaba fye fya pa nshita inono. BaRobert Shope abasambilila pa fikuko batile: “Icintinya ca malwele ya lwambu tacapwa—ciya cilekulisha fye.” Icipande cikonkelepo calalanda pali uyu mulandu.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

Mu myaka fye 20, ubulwele bwa AIDS bwatendeke ukwipaya abantu abengi kwati fye ni filya icikuko cali ku Eurasia mu myaka ya ba1300 caipeye abantu

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 6]

Ukulekanya Ukwishiba ku Kutiine Mipashi

Mu myaka yaba 1300, ilyo icikuko ca Black Death catiinishe ulupwa lwa kwa papa mu Avignon, dokota wa kwa papa atile icilengele sana ici cikuko ni co amaplaneti yatatu, e kutila Saturn, Jupiter, na Mars, yatanteme mu ntunga imo na kasuba.

Ilyo papitile imyaka 400, George Washington ayambwile ifilonda fya pa mukoshi. Badokota batatu abaishibikwe no kucindikwa sana baeseshe ukumuundapa pa kufumya amalita yabili aya mulopa mu mishipa yakwe. Tapakokwele na kukokola umulwele alifwile. Ukufumya umulopa mu mishipa pa kuundapa kwalebomfiwa sana na badokota pa myaka 2,500, e kutila ukutampa mu nshiku sha kwa Hippocrates ukufika muli ba1800.

Nangu ukutiine mipashi no kukonka intambi kwalecilikila ubuyantanshi mu fya miti, badokota abaipeleshe balibombeshe pa kwishiba icilenga amalwele ya lwambu ne fyo bengayondapa. Ifyakonkapo e fyafumine mu fyo babombeshe.

◼ Umwalo. Mu 1798, Edward Jenner asangile umuti wa kucincintila umwalo. Mu myaka ya ba1900 imiti yalibomfiwa sana mu kucilikila na malwele yambi, e kutila polio, yellow fever, kansakala no bulwele bwa rubella (kansakala ya ku German).

◼ TB. Mu 1882, baRobert Koch baishibe akashishi kalenga ubulwele bwa TB kabili batampile no kwesha ifyo bengaposha ubu bulwele. Pa numa ya myaka 60, umuti wa TB uo beta ati streptomycin walisangilwe. Uyu muti na kabili waleposha ubulwele bwa bubonic plague.

◼ Malaria. Ukutendeka mu myaka ya ba1600, quinine—umuti uo bafumya ku fipaapa fya muti uo beta ati cinchona—walibomfiwe ukupususha imyeo ya bantu abengi nga nshi abalwele malaria. Mu 1897, baRonald Ross basangile ukuti umusango wa tumung’wing’wi uto beta ati Anopheles e tulwalika malaria. Kabili batendeke amatukuto ya kwesha ukucefya tumung’wing’wi pa kuti becefyanyeko imfwa sha bantu bekala mu fyalo fyakaba.

[Ifikope]

Charti wa zodiac (pa muulu) no kufumya umulopa mu mishipa

[Abatusuminishe]

Both: Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Ifikope pe bula 3]

Ilyo TB yabwela muno nshiku, ipaya abantu amamilioni mupepi na yabili cila mwaka

[Abatusuminishe]

X ray: New Jersey Medical School–National Tuberculosis Center; umwaume: Icikope: WHO/Thierry Falise

[Icikope pe bula 4]

Icikope ca ku German ico balengele muli ba1500 cilanga dokota ninshi na fimba pa myona na pa kanwa pa kuicingilila ku bulwele bwa Black Death. Ica kufimba pa kanwa calekwata amafuta yacena cisuma

[Abatusuminishe]

Godo-Foto

[Icikope pe bula 4]

Utushishi twalelenga ubulwele bwa bubonic plague

[Abatusuminishe]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited

Umo Babomba Bwino no Mo Bashibomba Bwino–Ilyo Baleesha Ukupwisha Amalwele

PA 5 August, mu 1942, badokota Alexander Fleming bailwike ukuti umulwele wabo umo, umunabo, aali no kufwa. Uyu mwaume wali ne myaka 52 alwele meningitis ya mu moongololo, kabili te mulandu ne fyo badokota Fleming babombeshe, umunabo afwile icipupu.

Imyaka 15 iyabalileko, badokota Fleming mu kupulikilwa basangile ifintu fimo ifyaibela ififuma muli limbwelimbwe kabili balefiita ati penicillin. Bamwene ukuti yalikwete amaka ya kwipaya utushishi; lelo balifililwe ukufumyako penicillin yine yine, kabili baeseshe fye ukuibomfya mu kwipailako utushishi. Na lyo line, mu 1938, baHoward Florey na banabo aba pa Oxford University abo bafwailisha na bo ifintu, bapangile umuti wafumine kuli limbwelimbwe uo balefwaya ukwesha nga kuti waposha abantu. BaFleming batumine lamya kuli baForey, kabili baForey basumine ukutwalila baFleming penicillin yonse iyo bakwete. Uyu wali e muku wa kupelako uo baFleming baali no kwesha ukupususha umunabo.

Ilyo bamulashile nyeleti mu mubili tashabombele, e ico baFleming nomba balashile umunabo mu moongololo wine. Penicillin yaipeye utushishi; kabili pa numa fye ya mulungu umo, umunabo wa baFleming alipolele kabili alifumine mu na cipatala. Ifi e fyo ukubomfya imiti ya kwipaya amalwele ya lwambu kwatendeke, kabili kwali ubuyantanshi mu kwesha ukupwisha amalwele.

Inshita iyo Umuti wa Kwipaya Utushishi Wabomfiwa Sana

Ilyo fye imiti ya kwipaya utushishi yasangilwe, iyi miti yalebomba bwino sana. Kale amalwele ya lwambu ayo balefilwa ukuundapa nomba kuti bayondapa. Pa mulandu wa iyi miti ipya, abantu abafwa kuli meningitis, akalaso, na scarlet fever banono. Amalwele abantu baleyambwila mu cipatala ayo kale yaleipaya sana baliyondepe mu nshiku fye shinono.

Ukutula apo baFleming bapangile penicillin, abafwailisha ifya miti miti balipanga imiti ya kwipaya utushishi iingi, kabili balitwalilila ukufwailisha pa kuti balepangilapo na imbi. Mu myaka 60 iyapita, umuti wa kwipaya utushishi bali ubomfya sana mu kuundapa amalwele. Nga ca kuti George Washington abako muno nshiku, ukwabula no kutwishika badokota nga balimupeele umuti wa filonda fya pa mukoshi, kabili nga alipolele nalimo pa numa ya mu mulungu fye umo nelyo ibili. Umuti wipaya utushishi walyafwa ifwe bonse ukuundapa amalwele yalekanalekana. Na lyo line, amafya yamo ayesa pa numa ya kunwa uyu muti yaba pa bwelu.

Umuti wa kwipaya utushishi taundapa amalwele ya lwambu yamo, e kutila AIDS nelyo influenza. Na kabili, bamo balomfwa ububi nga banwa imiti imo iipaya utushishi. Kabili imiti iipaya utushishi twalekanalekana limo ilepaya fye no tushishi twacindama nga nshi utwa mu mibili yesu. Lelo ubwafya ubukalamba ubwa iyi miti nalimo bwa kubomfya imiti iingi nga nshi nelyo ukubomfya fye miti iinono.

Ukubomfya imiti iinono kucitika lintu umulwele akaana ukupwisha imiti iyo badokota bamupeele ukunwa, nalimo ico aumfwako bwino nelyo pa mulandu wa kulepa kwa nshita ali no kunwa umuti. Icitumbukamo ca kuti umuti tawipaya utushishi tonse, utwapusuka tulatendeka ukusanda kabili umuti ulafilwa ukutwipaya. Ici cilacitika sana ku balwala TB.

Badokota na bashibulimi baliba no mulandu wa kubomfya sana imiti. Icitabo ca Man and Microbes citila: “Mu United States badokota balipeela abantu imiti iingi nga nshi na pashilekabilwa, kabili mu fyalo fimbi mwena balicilamo ukuibomfya icibomfyebomfye. Balapeela inama imiti iingi nga nshi, te kufwaya ukuti shipole ku malwele lelo bacite fi pa kuti inama shikule bwangu; ici e cilengele sana amalwele yamo ukukaanapola.” Ne cingafumamo, ici citabo citila, “nalimo imiti iipya kuti yapwa.”

Lelo nangu kube aya masakamika pa lwa miti, mu myaka ya kulekelesha iya ba1900 mwapangilwe imiti iingi nga nshi. Abafwailisha pa fya miti balepanga imiti iya kuundapa amalwele mupepi na yonse. Kabili imiti ya kucincintila amalwele nayo ilebomba bwino.

Ukucimfya mu fya Miti Miti

World Health Report iya mu 1999, yatile: “Ukucingilila abantu ku malwele e ko basayansi batungulukamo sana te mulandu na mafya.” Kwaliba ukupususha imyeo iingi nga nshi ico babikako lulu mukalamba uwa kupeela abantu mu calo conse imiti iya kucincintila amalwele. Iyi lulu yalipwisha kampasa—ubulwele bwabipisha ubwaipeye abantu abengi nga nshi ukucila abafwa ku nkondo shonse ishalwikwa muli ba1900—kabili lulu wa musango umo wine alicefyanyako sana ubulwele bwa polio. (Moneni umukululo uleti “Ukucimfya Amalwele ya Mwalo na Polio.”) Abana abengi balacingililwa ilyo bapeelwa imiti ya kucincintila amalwele yabipisha.

Amalwele yambi yalicimfiwa ukubomfya fye inshila yayanguka. Amalwele nga cholera tayacululusha sana abantu bekala apa busaka kabili abanwa amenshi yasuma. Mu fyalo ifingi ishuko lya kuya ku cipatala no kumonana na badokota lyalenga amalwele ayengi ukwishibikwa no kuundapwa ilyo talalwalisha. Ukwikala no kulya bwino, pamo no kukonka amafunde ya kwikata ifya kulya no kusunga bwino ifya kulya, nako kwalyafwa abantu ukuba no bumi busuma.

Nga basayansi baishiba fye icilenga ubulwele, ifipani fya mabuteko ifilolekesha pa bumi filabombelapo pa kuti ubulwele tabusalangene. Tala tontonkanyeni pali ici cacitike. Mu 1907, ubulwele bwa bubonic plague bwaipeye fye abantu abanono mu San Francisco pantu ilyo fye baishibe icalengele ubu bulwele, aba mu musumba batendeke ukwipaya bakwindi ico impantila sha bakwindi e shisalanganya ubu bulwele. Lelo mu myaka 12, ukutampa mu 1896, ubulwele bumo bwine bwaipeye abantu amamilioni 10 mu India pantu tabaishibe bwangu icalelenga ubulwele.

Umo Bashibomba Bwino pa Kulwisha Amalwele

Kwena, abantu balicimfya ubulwi bukalamba. Lelo ukucimfya amalwele kucitika fye mu fyalo fyakwatisha indalama. Amalwele ayo bengaposha na nomba yalepaya abantu abengi nga nshi pantu fye tabakwata indalama. Mu fyalo ifipiina abantu abengi tabanwa amenshi yasuma, bekala umwa busali, kabili ifipatala fya kusakamana abalwele tafyafula. Ukuwamya ifintu kwalyafya pantu abantu abengi balifuma mu mishi no kukuukila mu misumba iikalamba iya mu fyalo ifipiina. Icipani ca World Health Organization casosa ukuti icatumbuka muli fi ca kuti, abantu aba mu fyalo ifipiina balalwala sana amalwele ukucila aba mu fyalo fyakwatisha indalama.

Bukaitemwe ubwa kukanatontonkanya pa fikacitika ku ntanshi e bulenga ukuti ifyalo fimo filecula ku malwele ukucila ifyalo fimbi. Icitabo ca Man and Microbes citila: “Amalwele ya lwambu yamo ayepaya abantu sana, yaba mu fyalo fyabela ukutali na ku fyalo fyakwatisha indalama. Yamo pa malwele aya yasangwa fye nelyo yasangwa sana mu fyalo ifipiina ifyabela mu ncende shakaba ne sha cikabilila.” Apo ifyalo fyakwatisha indalama no twampani tupanga imiti teti fimwenemo sana, filashimunuka ukupeela ifyalo fipiina indalama sha kushitamo imiti ya kuundapila aya malwele.

Ukuilekelesha kwa bantu nako e kulenga ukwambula amalwele. Ne cilangililo umo uku kuilekelesha kumonekela ni mu kwambula ubulwele bwa AIDS, ubwambukila umuntu ukupitila mu menshi ya mu mubili. Mu myaka fye iinono, ici cikuko casalanganina mu calo conse. (Moneni umukululo uleti “Ubulwele bwa AIDS—Icikuko ca Muno Nshiku.”) BaJoe McCormick abasambilila pa fikuko batile: “Abantunse abene e balenga ukuti ubulwele bwa AIDS busalangane mpanga yonse. Te kutila ati ndepingula fye abantu ukulingana ne fyo ntontonkanya ukuti e fyalungama, ico ndelanda cishinka.”

Bushe abantu basalanganya shani mu kukanaishiba ubulwele bwa AIDS? Icitabo ca The Coming Plague catila ni muli ishi nshila shakonkapo: Ukwaluka kwa mikalile—sana sana ukukumana kwa mu cupo na bantu abalekanalekana—kwalitandanya amalwele yambukila umo nga acita ubulalelale, ukulenga akashishi ukwikala mu mubili no kulenga umo ukwambukisha abanakwe; Nga ni mu fyalo ifipiina, ukubomfya inshindano shabomfiwapo kale pa kupeela imiti mu fipatala nelyo ilyo balebomfya bubi bubi imiti nako kulalenga ubu bulwele ukusalangana; No bukwebo bwa kushitisha umulopa nabo bwalenga akashishi kalwalika ubulwele bwa AIDS ukupishiwa ukufuma ku muntu umo uwapeela umulopa no kuya mu bantu abengi ababikwamo uyo mulopa.

Nga filya tulandile pa kubala, ukubomfya imiti iingi nga nshi nelyo ukubomfya fye imiti iinono kwalilenga utushishi ukukunkuma ku miti. Ubu bwafya, bukalamba kabili bulekulilako fye. Akashishi beta ati staphylococcus, akalenga ifilonda, baalekepaya ukubomfya imiti iyo bafunya kuli penicillin. Lelo pali nomba iyi miti ilingi line ilafilwa ukwipaya aka kashishi. E ico badokota balingile ukulabomfya imiti ipya kabili iya mutengo sana iyo ifipatala fya mu fyalo ifipiina fifilwa ukushita. Nangu miti ipya nayo limbi kuti yafilwa ukwipaya utushishi tumo, icingalenga abantu ukulayambula sana amalwele yabipisha kabili ayepaya sana ilyo bali mu fipatala. Badokota Richard Krause, abaali abakalamba ba U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases, balondolwele ifilecitika ndakai ati “cikuko ca malwele ayashipola.”

“Bushe Natuya pa Ntanshi mu Kuposha Amalwele?”

Nomba ilyo imyaka ya ba2000 yatendeka, caliba pa bwelu ukuti icintiinya ca malwele tacapwa. Ukufulilako kwa baleambula ubulwele bwa AIDS, ukusangwa kwa tushishi tushifwa ku miti, no kubwela kwa malwele ya kale ayepaya bantu sana, e kutila TB na malaria kulanga ukuti ubulwi bwa kulwisha amalwele bucili buletwalilila.

Abapokele Icilambu ca Nobel baJoshua Lederberg baipwishe ati “Bushe natuya pa ntanshi mu kuposha amalwele ukucila ifyo twali imyaka 100 iyapita?” Lyena batile: “Ifintu nafibipilako. Twalilekelesha utushishi tulwalika amalwele, kabili tulelobolola pa mulandu wa mulekelesha wesu.” Bushe kuti twacimfya nga basayansi babombesha mu kupanga imiti e lyo ne fyalo fyonse nga fyabombela pamo? Bushe amalwele ya lwambu ayaleipaya abantu sana kuti yacimfiwa, nge fyo umwalo wacimfiwa? Icipande ca kulekelesha calayasuka aya mepusho.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 8]

Ukucimfya Amalwele ya Mwalo na Polio

Ku mpela ya October mu 1977, icipani ca World Health Organization (WHO) casangile inshila na imbi iyo mwalo usalanganinamo. BaAli Maow Maalin, abaleipika ifya kulya mu cipatala mu calo ca Somalia, balilwele umwalo lelo tawabipile sana, kabili mu milungu fye iinono balipolele. Bonse abapalamene na bo, balipeelwe umuti wa kucincintila umwalo.

Pa myaka ishailepela ibili, badokota balelolela ukumona nga paali na bambi abali no kulwala. Kabili batile umuntu onse nga ya ku cipatala ati nalwala “umwalo wabipisha,” bali no kumulambula na K 4,845,000. Tapali uwapokele icilambu, kabili pa 8 May, 1980, icipani ca WHO cabilishe ukuti “abantu bonse pa calo balilubwikeko ku kulwala umwalo.” Imyaka 10 ilyo bashilalande fi, umwalo waleipaya abantu amamilioni yabili cila mwaka. Uyu wali e muku wa kubalilapo ukucimfya ubulwele bwa lwambu ubwabipisha.a

Ubulwele bwa polio nelyo poliomyelitis, ubulwele bulemanika abaice, na bo bwalemoneka kwati kuti bwacimfiwa. Mu 1955, Jonas Salk apangile umuti wa kucincintila polio, kabili lulu wa kucilikila ubu bulwele mu Amerika na mu fyalo fimbi alitendeke. Lyena, pa numa umuti wa kucincintila polio uwa kunwa walipangilwe. Mu 1988, icipani ca WHO caimishe lulu mu calo conse uwa kukufya ubulwele bwa polio.

Badokota Gro Harlem Brundtland, abali abakalamba ba cipani ca WHO mu 1988 batile: “Ilyo twatendeke lulu wa kupwisha ubulwele bwa polio mu 1988, ubu bulwele bwalelemanika abaice 1000 cila bushiku. Mu 2001, abalwele polio bali abanono sana kabili tabafikile 1000.” Ubulwele bwa polio nomba bwaba fye mu fyalo ifinono ifishafika na 10, lelo indalama ishingi shikafwaikwa pa kwafwa ifi fyalo ukucimfya ubulwele bwa polio.

[Futunoti]

[Icikope]

Kalume wa ku Ethiopia alenwa umuti wa kucincintila ubulwele bwa polio

[Abatusuminishe]

© WHO/P. Virot

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 10]

Ubulwele bwa AIDS—Icikuko ca Muno Nshiku

Ubulwele bwa AIDS e cikuko ciletiinya icalo conse. Kale kale mu myaka nalimo 20 ukutula apo ubu bulwele bwaishibikilwa, abantu amamilioni 60 balyambula. Kabili icipani cilolekesha pa bumi catila icikuko ca AIDS “e lyo citendeke fye.” Impendwa ya baleambula “ilekulilako fye ukucila ifyo yali kale,” kabili ifiletumbuka mu fyalo umo abantu abengi bakwata akashishi kalwalika AIDS nafibipisha.

Lipoti ya ba United Nations yatile: “Abantu abengi ababa na kashishi kalwalika AIDS nelyo abalwala misepela.” Apo imisepela e yayambula ubu bulwele, batunganya ukuti mu fyalo ifingi ifya ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika, impendwa ya bantu ababombesha ikabwelela pa nshi ilyo umwaka wa 2005 ukafika. Lipoti na kabili itila: “Mu fyalo fya mu Afrika ifyaba mupepi ne ciswebebe ca Sahara, imyaka umo alingile ukwikala pe sonde nomba ni 47. Nga takwali ubulwele bwa AIDS, nga baleikala imyaka 62.”

Balifilwa ukusanga umuti wa kucincintila ubu bulwele, kabili pa bantu amamilioni 6 abalwala ubu bulwele bwa AIDS, banono fye abo bapeela imiti iya kucefyako utushishi twa HIV mu mibili yabo. Ndakai, takwaba umuti wa AIDS, kabili badokota baliba no mwenso wa kuti abantu abayambula akashishi kalwalika ubu bulwele bakasuka bakalwale AIDS.

[Icikope]

Insandesande beta ati T lymphocyte cells ishaingililwa na kashishi ka HIV akalwalika ubulwele bwa AIDS

[Abatusuminishe]

Godo-Foto

[Icikope pe bula 7]

Uubomba ku cipatala alebebeta utushishi uto imiti ifilwa ukwipaya

[Abatusuminishe]

CDC/Anthony Sanchez

Icalo Umwabula Amalwele

“Ifyalo fyonse fifwile ukubombela pamo no kushininkisha ukuti ubumi bwa bantu bwasakamanwa intanshi pantu abantu mu calo cimo nga baba no bumi busuma cilawimina abantu bonse aba mu fyalo fimbi.”—ALMA-ATA DECLARATION, SEPTEMBER 12, 1978.

IMYAKA 25 iyapita, abantu bamo balemona kwati ukusakamana ubumi bwa bantu bonse pa calo kuti kwacitika. Abasangilwe kuli International Conference on Primary Health Care iyabelele mu Alma-Ata, nomba iitwa ati Kazakhstan, bapingwile ukuti ilyo umwaka wa 2000 ukafika, abantunse bonse bafwile ukupeelwa imiti icincintila amalwele ya lwambu. Na kabili balesubila ukuti mu mwaka umo wine, ubusaka na menshi yasuma yakasangwa ku bantu bonse pe sonde. Fyonse ifyalo ifyaba mu kabungwe ka World Health Organization (WHO) fyalisuminishenye ukuti e fyo cikaba.

Ifyo balefwaya ukucita fyali bwino sana, lelo ifyakonkelepo fya kulenge nsoni. Ukusakamana ubumi takubomba kuli bonse, kabili amalwele ya lwambu yacili yaletebelela abantu abengi nga nshi pano isonde. Abalwala sana aya malwele yabipisha ilingi line bana e lyo ne misepela.

Nangu fye citiinya ca malwele yatatu, e kutila AIDS, TB, na malaria tacalenga ifyalo “ukubombela pamo.” Akabungwe kapangilwe nomba line aka Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria kalombele amabuteko ukukapeela K62,985 bilioni pa kuti kakacefyeko aya malwele. Na lyo line mu lusuba lwa mu 2002, aka kabungwe bakapeele fye indalama ukucila pali K9,690 bilioni. Lelo, batunganya ukuti mu mwaka umo wine amabuteko yapoosele K3,391,500 bilioni ku kushita ifyanso. Ku ca bulanda, muno nshiku, fintiinya fye finono ifingalenga ifyalo ukwikatana mu kucita ubusuma ubwinganonsha abantu bonse mu calo.

Nangu ca kuti icipani cilolekesha pa bumi caaba na mapange yasuma, casanga ukuti calipelebela mu kulwisha amalwele ya lwambu. Amabuteko teti yapeele ici cipani indalama shalinga. Imiti nomba ilafilwa ukwipaya utushishi, kabili abantu bakonkelela imikalile ibalenga ukwambula sana amalwele ya lwambu. Na kabili, amafya yaba mu ncende shimo, e kutila ubupiina, inkondo, ne cipowe e yalenga sana abantu ukwambula utushishi.