Ico Twingasambilila ku Bena Kale Abalefwaya Ukukwata Icuma no Kuba ne Mibele Isuma

PA APRIL 7, mu 1630, abantu mupepi na 400 aba ku England baninine ingalaba shine, no kuya ku Amerika. Abengi abali pali ili bumba bali abasambilila nga nshi. Bamo balishibe sana amakwebo. Kabili bambi na bo bali ni bashicilye ba mu ng’anda ya mafunde. Imikalile mu calo ca England yalibipile pa mulandu wa nkondo ya mutatakuya iyali mu Bulaya pa myaka 30, e kutila ukutula mu 1618 ukushinta mu 1648. E ico ukwabula no kwishiba bwino bwino uko baleya, bashiile amayanda yabo, amakwebo yabo, na balupwa no kuya ku calo cimbi ku kufwaya ubwikalo busuma.

Aba bantu, tabali ni bashimakwebo fye abaiminine pa kuliila abantu amasuku pa mutwe nelyo ukucita ubukwebo mu bufufuntungu. Lelo bali ni baprotestanti abacincila mu kupepa Lesa kabili balebeta ati ba Puritani. Aba baprotestanti, bafulumwike mu calo cabo pa mulandu wa kuti balebacusha ku bantu abalepepa mwi calici limbi.a Aba bantu balefwaisha ukupanga ubwikashi bwa bantu abatiina Lesa, e kutila ubwikashi umo bena capamo na bana babo bengakwata icuma lelo ukwabula ukulatoba amafunde ya mu Baibolo. Ilyo bafikile fye pa ncende beta ati Salem, ku Massachusetts, baikele pa ncende imo ifi ku lulamba lwa bemba. Bainike ilya ncende iyo bali no kulaikalapo ati Boston.

Balifililwe Ukucita Fyonse Fibili pa Muku Umo

Intungulushi yabo, John Winthrop, alibombeshe ukufwaya ukuti cila muntu aikwatile icuma, kabili alefwaya no kutila abantu bonse muli bulya bwikashi bupya basekelemo. Alefwaya abantu ukukwata fyonse fibili, icuma ne mibele isuma. Lelo abantu balifililwe ukukwata fyonse fibili pa muku umo. Apo alishibe ukuti ku ntanshi abantu bakwe bakaba mu bwafya, alebalondolwela bwino bwino ifyo abantu abatiina Lesa balingile ukubomfya icuma cabo mu bwikashi.

Nga filya fine intungulushi shimbi isha ba Puritani shaishibe, Winthrop na o wine aletila ukukwata icuma takwabipa iyo. Akoseleshe abantu bakwe ukuti umulandu ukalamba uwa kukwatila icuma wa kwafwilishako bambi. E ico, nga ca kuti umuntu aba ne cuma sana, e lyo engacitila na bantu bambi ifisuma ifingi nga nshi. Patricia O’Toole uwasambilila ilyashi lya kale atile: “Ukulanda pa cuma, e lyashi lyalepelenganya sana ba Puritani ukucila ilyashi ilili lyonse. Kuli bena icuma cali cishibilo ca kuti Lesa alebapaala. Kabili pa nshita imo ine, balemona ukuti icuma cali cishibilo ca kuti umuntu, alatendeka ukucita ulubembu lwa kuituumika pa cuma akwete . . . e lyo ne membu shimbi.”

Pa kufwaya ukukanacita imembu isho abantu bacita pa mulandu wa kukwata icuma ne mikalile ya bwanalale, Winthrop alekoselesha abantu bakwe ukulalinga pa kucita ifintu fyonse. Lelo tapakokwele, abekala calo banankwe batendeke ukufwaya ukunonka, kabili ici calengele ukuti bapusane nankwe pantu wena alefwaya ukubapatikisha ukulacita ubufwayo bwa kwa Lesa e lyo no kuba abatemwana. Abalekaana ifyalelanda Winthrop batendeke ukulanda ati alebatitikisha kabili alebeba ifya kucita pa fintu ifyo abene bakwete insambu sha kuicitila. Bambi na bo batendeke ukutunka abanabo ukuti basale ibumba limo ilya kubemininako ilyo intungulushi shilelanda pa mikalile ya mu calo. E lyo bambi na bo pa kukaana ifyalelanda Winthrop, bakuukile ku citungu cali mupepi ica Connecticut pa kuti baleicitila ifyo abene balefwaya.

O’Toole atila, “Ba Puritani ba ku Massachusetts balefwaisha icuma, ukuba ne mikalile isuma, e lyo na maisosele. Kabili ifi fyalengele abantu ukulacita fye ifyo balefwaya ukwabula ukukonka ifyalelanda Winthrop ukuti, uukwete icuma afwile ukwafwilishako abekala calo banankwe.” Mu 1649, Winthrop afwile fye umupiina, ilyo aali ne myaka 61. Abantu bakwe abashele tabali abaikatana, lelo batwalilile ukwikala capamo nangu ca kuti bali na mafya yalekanalekana, lelo Winthrop ena afwile fye ukwabula no kumona imikalile isuma iyo ale-enekela.

Abantu Balitwalilila Ukufwayafwaya Icuma

Ukufwaya imikalile isuma, takwapelele fye pali John Winthrop eka. Cila mwaka, abantu abengi nga nshi ukufuma mu Afrika, lwa ku kapinda ka kulyo aka Asia, ku Eastern Europe, na ku Latin Amerika, balakuukila ku fyalo fimbi uko bamona kwati e ko bakasanga imikalile isuma. Bambi na bo icilenga balefwaisha icuma, kubelenga ifitabo fipya ifingi ifilanda pa cuma, kulabako no kulongana uko balanda pa fyo umuntu engakwata icuma, kabili kwaliba ne fyebo fya pa Intaneti ifyo balemba cila mwaka ifilanda pa fyo umuntu engapanga icuma. Cine cine, abengi bacili balafwaisha ukukwata indalama, kabili kuti cawama nga ca kuti ilyo bafwayafwaya indalama, tabaleka ukuba ne mibele isuma.

Lelo ukulanda fye icishinka, ififumamo tafiwama. Abafwaisha icuma ilingi line balaleka ukukonka mafunde ya kwa Lesa, kabili limo balafilwa no kupepa Lesa. Ciba kwati bakabushanya icitetekelo cabo na Mamone. Kanshi, kuti mwaipusha amuti: “Bushe umuntu kuti aba uwa cuma no kuba umwina Kristu wine wine? Bushe kukaba inshita ilyo mu calo mukaba abantu abakankaala kabili abatiina Lesa?” Baibolo ilaasuka aya mepusho nge fyo twalalandapo mu cipande cikonkelepo.

[Amafutunoti]

Imikalile Yafikapo Ikabako mu Calo Cipya ica kwa Lesa

BA DAVID,a Abena Kristu abakwata abakashi na bana bakuukile ku United States, kabili bacetekele ukuti ico bacitile cisuma sana. Nangu ca kuti tabatemenwe ukusha abena mwabo na bana, balishininkishe ukuti ico baali no kucita, cali no kubalenga ukwikala bwino kabili baali no kulakwata ulupiya ulwingi. E ico ilyo ba David babetile kuli balupwa lwabo aba ku New York, baliile kabili balisangile ne ncito kulya kwine.

Mu kuya kwa nshita, ba David basangile ukuti ifyo baleenekela tafilecitika iyo. Tabalekwata sana inshita ya kubomba imilimo ya ku mupashi. Kwashele fye panono nga balilekele no kupepa Lesa. E ico, lintu bacitile ubucende, e lyo baishileiluka ukuti bali mu bwafya nga nshi. Bapoosele sana amano ku kukwata ifyuma ica kuti panono panono balilabile na kuli fyonse ifyacindama mu mikalile yabo. Balekabila ukuwamya imisango yabo.

Cila mwaka, abantu abengi aba mu fyalo ifipiina balacita filya fyacitile ba David. Balakuukila ku fyalo fimbi ukwenekela ukuti bakekala bwino. Lelo, ilingi line balaba mu bwafya bwine bwine ubwa kuleka ukupepa. Bamo balepusha ukuti, ‘Bushe kwena Umwina Kristu kuti aba ne cuma no kutwalilila uwacindama kuli Lesa?’ Bakalemba wa fitabo abaishibikwa e lyo na ba fya mapepo batila ico kuti cacitika. Lelo ba David na bantu bambi, bena basanga ukuti calyafya ukucita fyonse fibili pa muku umo, kuti wakwatapo cimo no kulekelesha icibiye.—Luka 18:24.

Indalama Tashabipa

Kwena, abantunse e baletako indalama. Nga filya caba na ku fintu fimbi ifyo abantu bapanga, indalama tashabipa. Pantu na kuba indalama shibomfiwa fye ukushitamo ifintu. E ico nga umuntu alebomfya bwino indalama, kuti shamwafwa nga nshi. Ku ca kumwenako, Baibolo na yo ilasuminisha ukuti, “indalama shilacingilila,” (NW) sana sana nga ca kutila umuntu ali na mafya ayabako pa mulandu wa bupiina. (Lukala Milandu 7:12) Lelo abantu bamo bamona kwati “impiya e shipeela fyonse.”—Lukala Milandu 10:19, Baibolo wa Diocese Of Mbala.

Baibolo taisuminisha ubunang’ani, lelo ikoselesha ukubombesha. Tufwile ukupeela aba mu ng’anda ifyo bakabila, kabili nga natukwatako na fimbi, kuti ‘twapeelako no ubulilwe.’ (Abena Efese 4:28; 1 Timote 5:8) Baibolo taisuminisha ukulaculacula fye iyo, lelo itukoselesha ukulaipakisha ifyo twakwata. Itweba ukuti tufwile ukusenda “icakaniko [cesu]” no kusekelela pa fifuma mu kubombesha kwesu. (Lukala Milandu 5:18-20) Na kuba, mu Baibolo mwaliba ifya kumwenako fya baume na banakashi abali aba cishinka abakwete icuma.

Abantu ba Cishinka Kuli Lesa Abali ne Cuma

Abrahamu, umubomfi wa kwa Lesa uwa cishinka alikwete imikuni iingi iya maombe ne mpaanga, kabili alikwete silfere na golde uwingi, e lyo alikwete na babomfi abengi nga nshi. (Ukutendeka 12:5; 13:2, 6, 7) Yobo umulungami na o wine alikwete sana icuma. Alikwete ifiteekwa, ababomfi, golde, na silfere. (Yobo 1:3; 42:11, 12) Aba baume bali abakankaala icine cine, kabili kuti balingana fye na bakankaala babako pali ino nshita, lelo bali abacindama na kuli Lesa.

Umutumwa Paulo aitile Abrahamu ukuti ni “shibo wa bonse ababa ne citetekelo.” Abrahamu taali muntu umutani kabili tabikile amano yakwe yonse ku fyo akwete. (Abena Roma 4:11; Ukutendeka 13:9; 18:1-8) Nangu fye ni Lesa, atile Yobo muntu wa “mpomfu kabili uwatambalala.” (Yobo 1:8) Lyonse fye aleafwilisha abapiina na balecula. (Yobo 29:12-16) Bonse babili Abrahamu na Yobo bacetekele Lesa ukucila ukucetekela ifyuma bakwete.—Ukutendeka 14:22-24; Yobo 1:21, 22; Abena Roma 4:9-12.

Umbi na o uwali ne cuma uwalebombela na Lesa, ni Mfumu Solomone. Apo e wapyene pa cipuna ca kwa Lesa mu Yerusalemu, Solomone alipeelwe amano ukufuma kuli Lesa, kabili alipeelwe ne cuma icingi no bucindami. (1 Ishamfumu 3:4-14) Solomone ali uwa cishinka kuli Lesa pa myaka iingi. Lelo nangu cali fyo, ku mpela ya kuteka kwakwe “umutima wakwe tawali wa cishinka kuli Yehova.” (1 Ishamfumu 11:1-8) Na kuba, ici cabipa icacitikile Solomone, cilanga ubwafya bumo ubo umuntu engakwata nga akwatisha icuma. Natulandeko pa mafya yamo yamo.

Amafya Yaba mu Kukwata Icuma

Ubwafya bukalamba bwaba bwa kutemwisha indalama ne fintu ifyo umuntu engashita mu ndalama shiine. Ubukankaala bulalenga bamo ukuba no lunkumbwa lwa kufwaisha ifintu, kabili ulu lunkumbwa talupwa. Ilyo atendeke ukuteka, Solomone alimwene ukuti abantu bambi balikwete ubu bwafya. Alembele ukuti: “Uwatemwa silfere takaangile silfere, no watemwe fyuma takaangile cibwesha. Ici na co mupu.” (Lukala Milandu 5:10) Ilyo papitile imyaka iingi, bonse babili Yesu na Paulo basokele Abena Kristu pa kutemwisha icuma ilingi line ukutendeka fye panono panono.—Marko 4:18, 19; 2 Timote 3:2.

Tulakabila ukukwata indalama sha kubomfya no kushitamo ifintu, lelo nga ca kuti tulefwaisha ukulakwata fye indalama ishingi cila nshita, kuti twatampa ukucita ifyabipa ifingi, ifyapala, ukubepa, ukwiba, no kuliila abantu amasuku pa mutwe. Yuda Iskariote, umo pa batumwa ba kwa Kristu, ashitishe shikulu wakwe pa ndalama fye 30 isha silfere. (Marko 14:11; Yohane 12:6) Bamo balitemwisha indalama ica kuti shaba kwati e lesa wabo, balileka no kupepa Lesa pa mulandu fye wa ndalama. (1 Timote 6:10) Kanshi Abena Kristu lyonse fye balingile ukutontonkanyapo bwino pa mulandu balefwaila ukukwata indalama ishingi.—AbaHebere 13:5.

Ukufwaisha icuma kulaleta amafya na yambi ayo no muntu ashingeluka bwangu ukuti nayatendeka. Ubwafya bwa kubalilapo bwa kuti, ifyuma nga fyafula filalenga umuntu ukuicetekela sana. Na Yesu alilandilepo pali ici lintu alandile pa “longolo lwa fyuma.” (Mateo 13:22) Kalemba wa Baibolo Yakobo, na o alisokele Abena Kristu ukuti tabafwile ukulaba kuli Lesa na lintu baletontonkanya pa kucita amakwebo. (Yakobo 4:13-16) Apo indalama shilalenga twalaicitila ifyo tulefwaya, ilingi line abakwata indalama ishingi balaba mu bwafya bwa kucetekela sana ifyuma fyabo ukucila ukucetekela Lesa.—Amapinda 30:7-9; Imilimo 8:18-24.

Ubwafya bwa cibili, ni bulya ba David, abo twacilandapo pa kubalilapo baishilekwata. Ukufwaisha ukuba ne cuma ilingi line kulonawila umuntu inshita e lyo na maka ica kuti panono panono alaleka no kupepa Lesa. (Luka 12:13-21) Abakwata icuma, ilingi line balatunkwa ukubomfya sana ifyo bakwata ku kwangala no kulacita fye ifyo abene balefwaya.

Bushe bukankaala napamo e bwalengele ukuti Solomone aleke ukutontonkanya bwino ica kuti aleka no kupepa Lesa? (Luka 21:34) Alishibe ukuti Lesa mu kulungatika alikaanya ukuupana na bantu ba mu nko shimbi. Lelo, wena aishileupa abanakashi abengi nga nshi abali nakalimo 1,000. (Amalango 7:3) Solomone alefwaya ukusekesha abakashi bakwe abena fyalo, e ico alefwaya ukupepa Lesa pa nshita imo ine ukulapepa no tulubi. Nga fintu twacilandapo pa kubala, umutima wa kwa Solomone panono panono watendeke ukufuma kuli Yehova.

Cine cine, aya mafya twalandapo yalelanga ukuti amashiwi ya kwa Yesu ya cine ayatila: “Te kuti mubombele Lesa ne Fyuma.” (Mateo 6:24) Nomba bushe Umwina Kristu kuti aikala shani bwino muno calo umo cayafya pa kuti fye umuntu asange ifyo alekabila? Ne cacilapo ukucindama, bushe kwena ku ntanshi kukaba imikalile isuma?

Imikalile Yafikapo Ikabako

Abakonshi ba kwa Yesu bena balipeelwa umulimo wa ‘kulenga aba nko shonse ukuba abasambi,’ tababa nge fyali ifikolwe, Abrahamu na Yobo, e lyo no luko lwa bena Israele, abashapeelwe umulimo wa kushimikila. (Mateo 28:19, 20) Pa kubomba uyu mulimo, tukabila inshita na maka ifyo twali no kulabomfya ku kufwaya icuma ne mikalile isuma. Kanshi, icacindamisha ico tufwile ukucita pa kuti tutunguluke mu mikalile, ni cilya Yesu atwebele ukuti: “E ico, mulefwaya intanshi ubufumu no bulungami bwakwe, na fyonse ifi fimbi fikalundwako kuli imwe.”—Mateo 6:33.

Kwashele fye panono, ulupwa lwa ba David nga lwalyonaike, kabili nga balilekele no kupepa, lelo balilapiile kabili batendeke ukuwamya imibele yabo. Nga filya Yesu alaile, ilyo fye ba David babikile amano ku kusambilila Baibolo, ku kupepa, e lyo na ku kushimikila, ifyashala fyalitendeke ukubawamina na kabili. Basukile batendeka ukumfwana na bakashi na bana. Nomba baliba ne nsansa. Na ino ine nshita bacili balebombesha. Kwena, tabanonkele icuma nge fyo baleenekela. Lelo balisambililako ifyacindama ku fyabipa ifyabacitikile.

Ba David baishileiluka ukuti filya baile ku United States, tabatontonkenye bwino, kabili batila tabakabwekeshepo ukucita fimo pa mulandu wa kuti balefwaisha fye ukukwata indalama. Nomba balishiba ukuti indalama te shingalenga ukuti bakwate ifintu fyacindama, ifili nga ulupwa lwa nsansa, ifibusa fisuma, e lyo na bucibusa na Lesa. (Amapinda 17:17; 24:27; Esaya 55:1, 2) Cine cine, ukuba uwa cishinka kuli Lesa na ku lupwa kwalicindama sana ukucila ukuba ne cuma. (Amapinda 19:1; 22:1) Ba David no lupwa lwabo nomba bapoosa sana amano ku fyacindama.—Abena Filipi 1:10.

Abantunse balyesha imiku iingi ukupanga ubwikashi bwa bantu abakankaala kabili aba mibele isuma, lelo balifilwa. Nomba, Lesa ena alilaya ukuti bonse abakaba mu Bufumu bwakwe bakaba abakankaala nga nshi, kabili bakaba ne fya ku mupashi ifingi ifyo tukabila pa kuti twikale bwino. (Amalumbo 72:16; Esaya 65:21-23) Yesu asambilishe ukuti umuntu pa kuba ne nsansa shine shine, kano abika amano ku fya ku mupashi. (Mateo 5:3) E ico, nangu tuli bakankaala nelyo tuli bapiina, ino e nshita bonse tufwile ukubika amano sana ku kupepa Lesa, pantu ninshi tuleipekanya ukwingila mu calo cipya ica kwa Lesa icili mupepi. (1 Timote 6:17-19) Ala muli ico calo, mukaba abantu abakankaala icine cine kabili abatiina Lesa.

[Futunoti]