Amano Yatungulula Ifyuni ya Kupapa

“Filya utuni utwine tukuuka pa nshita ilya ine tufwile ukukuukilapo, ala cipapwa icine cine.”—COLLINS ATLAS OF BIRD MIGRATION.

PA 9 December, mu 1967, umuntu umo uwaleensha indeke amwene ifyuni fyapala ifyoso ifingi, napamo 30 filepupuka ukulola ku Ireland. Fyalepupukila pa muulu sana, apali amamita 8,200 ukufuma pa nshi. Mulandu nshi ifi fyuni fyalepupukila pa muulu sana, apatalele sana nga mu furigi? Fyalefwaya ukutaluka ku mfula yabuuta iyali lwa mu nshi. E lyo cimbi, fyalefwaya ukupupukila pa muulu apo umwela walepuupa sana ica kuti walenga fyalapupuka bwangu sana, napamo amakilomita 200 mwi awala limo. Bashimike ukutila, ifyuni fyapupwike bakilomita 1,300 ukufuma ku Iceland ukufika ku Ireland mu maawala fye 7.

Akoni akakuuka ukuya ukutali sana pa fyuni fyonse, katotela utwana ku kapinda ka ku kuso aka Arctic Circle, ku lubali lwa calo ukwatalala sana e lyo mu mpepo ilyo kutalalisha kakuukila ku Antarctic, ukushatala. Mu mwaka umo, aka akoni akanono kapupuka bakilomita 40,000 ukufika ku 50,000. Aya makilomita e cimo na yo kengapupuka nga kushinguluka isonde lyonse!

Kwaba utuni tumo utwabuuta, utwaba nga kabaso utubikila amani no kutota utwana ku Northern Europe (ku kapinda ka ku kuso aka Bulaya) e lyo mu nshita ya mpepo twakuukila ku South Africa. Kanshi intamfu tupupuka ukuya kulya no kubwela makilomita 24,000. Utuni twa musango yu utwingi sana tulapita mu Israele mu July ukufika mu October e lyo twaisapitamo na kabili mu February ukufika mu May, ukulingana ne nshita ya tuko iyo Baibolo yalandapo.—Yeremia 8:7.

Nani abikile aya mano mu fyuni? Kale sana, imyaka nalimo 3,500 iyapita, Yehova alipwishe Yobo umulungami ifi fipusho ifitila: “Bushe umucetekanya obe e o pungwa alelela, no kutambikila amapindo yakwe lubali ku kapinda ka ku kulyo? Bushe pa kanwa kobe e po kapumpe afookela mu muulu, no kupikile cisansala cakwe apatumpuka?” Pa kwasuka, Yobo atashishe Lesa uwabumba fyonse pa kupeela ifyuni ne nama amaka na mano ya kupapusha.—Yobo 39:26, 27; 42:2.

Amano Yacila pa Mano Yatungulula Ifyuni

Abantu e fibumbwa fya kwa Lesa ifyacindama sana pali fyonse ifyo abumba pano calo. E ico bena tabatungululwa na mano nga yalya yaba mu fyuni ne nama. Ifwe twaliba na maka ya kuisalila ico tulefwaya ukucita pantu twalikwata kampingu, no mutima wa kutemwa abanesu. (Ukutendeka 1:27; 1 Yohane 4:8) Pa mulandu wa ifi fyonse ifya bupe twakwata, kuti twasala ukucita ifintu ifyalungama kabili ifisuma ifilanga ukutila twalitemwa abanensu kabili twaliipeelesha.

Ilingi line umuntu aba ne mibele ukulingana ne fyo bamufunda ukufuma ku bwaice e lyo ne fyo bamusambilisha uko apepa, e lyo limo abantu balaba ne mibele imo pa mulandu wa kuti tababafundile ukufuma ku bwaice. E calenga ukutila ifyo abantu bamona ukuti e fyalungama nangu ifyo bamona ukuti e fyalubana, filepusanapusana. Uku kumona ifintu mu nshila shapusanapusana e kulenga paba ukukanaumfwana, ukukanashipikishanya, e lyo no kupatana. Ifi ficitika sana kuli balya ababika sana amano ku kukonka intambi shabo, na bacindikisha icalo cabo, nelyo ukupepa kwabo.

Icalo kuti cawama sana nga ca kutila abantu bonse bakwata fye amafunde yamo yene aya kukonka e lyo bonse balecita ifintu fimo fine ifyo Baibolo yalanda nga filya fine bonse tukonka amafunde ya bubumbo! Nomba bushe kwaliba umuntu uuli onse uwingabikako amafunde ayo abantu bonse bengalakonka? Nga e ko aba, bushe akacite co nelyo bushe alicite co kale? Aya mepusho twalayalandapo mu fipande fikonkelepo.

Ifya Kututungulula Ifyacila pa Mano Yatungulula Ifyuni

“Nga ca kutila abantu balecita ifintu fyonse ifyo balefwaya ukwabula ifishinte fya kubalanga nampo nga ifyo balecita fisuma nangu fibi, ninshi bafwile ukupeelwa amafunde ya kubatungulula pa kutila babe ne mibele isuma.”—E fyalandile DANIEL CALLAHAN.

IFYALANDILE Callahan e ficitika nomba. Abantu abengi mu fyalo ifingi tabakwata imibele isuma, ici calenga ukutila aba buteko bapange amafunde ayengi pa kuti bumpulamafunde bucepeko. Pa kukumana kwa kubalilapo ukwa banyinefwe uko baleita ati Nigerian Mothers’ Summit, kateka wa calo ca Nigeria aliilishenye ukutila ifintu ku ntanshi tafyakabe bwino mu calo. Talelanda pa mitekele nangu pa bupiina, lelo alelanda pa “bwafya ubukulu,” no bu bwafya bwa kuti, “imibele ya bantu ilebipilako . . . mu ndupwa, pa ncito, mu bwikashi e lyo na mu calo conse fye.”

Mu Britain ilyo bafwailishe kuli banamayo 1,736, basangile ukutila “indupwa shileonaika pa mulandu wa kuti abengi tabalekwata imibele isuma e lyo ne ndupwa umwaba fye umufyashi umo nasho shilefulilako fye.” Na mu China namo, imibele ya bantu abengi ilebipilako. Magazini ya Time yatile, muli cilya calo abantu bwaice bwaice balolungana na bantu abengi. Umukashana umo uwa ku China uwaitakishe ukutila alyulunganapo na baume ukucila pali 100 atila: “Bumi bwandi, kabili kuti nacita conse fye ico ndefwaya.”

Intungulushi na sho shilekwata sana imibele yabipa. BaJaved Akbar balembele mu nyunshipepala ya ku Canada iya Toronto Star ukuti: “Abantu nomba tabamona intungulushi nga bantu abakwata imibele isuma abo bafwile ukucindika.” Batile aba buteko, abakalamba ba twampani, e lyo na bakalamba ba fya mapepo “balamoneka ukuti tabakwata imibele isuma.”

Cinshi Cilengele Imibele ya Bantu Ukubipisha?

Fingi ifyalenga imibele ya bantu ukubipa. Cimo icalenga ca kuti abantu bamo tabafwaya ukukonka imisango iyo abantu bonse baishiba ukuti e isuma. Ku ca kumwenako, abantu bamo baipwishe abantu bamo abekala ku kapinda ka ku kulyo mu United States, balefwailisha ifyo abantu bamona icibi ne cisuma. Abana be sukulu ba pa koleji abo baipwishe batile, “umuntu umwine e ufwile ukuyeba icibi ne cisuma.”

Abalemba pa fya mapolitiki ba Zbigniew Brzezinski balandile umulandu na umbi. Balembele ukuti, abantu muno nshiku “batontonkanya fye pa kufwaya ukuisekesha pali iyo ine nshita, baishiba ukuti ukwangala no kusansamuka e fyacindama sana.” Limo kuti twamonamo ubusuma mu kulaitungulula, no kuyeba fwe bene icisuma ne cibi, na muli bukaitemwe, no kucindikisha ukwangala, lelo bushe ifi fintu filalenga twaba ne nsansa sha cine cine kabili twalaumfwana na bantu bambi?

Yesu atile: “Amano yalungamikilwa ku milimo ya yako.” (Mateo 11:19) Bushe abantu balekala fye bwino no kuba ne nsansa ifi bashikonka imibele isuma? Moneni fimo ifyacitika: abantu tabacetekela sana abanabo, tabekala mu mutende, tabomfwana na bantu banabo, abana bakula ukwabula bawishi nangu banyina, amalwele yafuma mu bulalelale, amafumo ya kupula, ukukunkuma ku kubomfya imiti ikola, no lukakaala. Ifi twalumbula apa, tafilanga ukutila abantu baliba ne nsansa lelo filanga fye ukuti tabekala bwino kabili balifilwa ukuitungulula.—Abena Galatia 6:7, 8.

Ilyo Yeremia na o amwene amafya yapala aya mu nshiku shakwe, uyu kasesema wa kwa Lesa, alembele amashiwi yapuutwamo aya kuti: “Mwe Yehova, ninjishibo kuti te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” (Yeremia 10:23) Ca cine, Lesa tatupangile ukutila tuleitungulula fwe bene, tuleyeba fwe bene icisuma ne cibi. Ifwe ico twingamona ukuti cili fye bwino, limbi kuti caba cibi. Baibolo pa Amapinda 14:12 isosa ukuti: “Kuli inshila iyawama ku cinso ca muntu, lelo ku mpela ya iko ni nshila sha mfwa.”