Ubumi Bwabo

Twasambilile Ukutetekela Yehova Umupwilapo

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA NATALIE HOLTORF

Bushiku bumo mu June, mu 1945, umwaume uwabuutuluka aishile pa mwesu kabili aiminine pa mwinshi. Umwana wandi umunono Ruth, alipeshiwe amano kabili apundile ati: “Mayo, kwaisa abantu!” Taishibe ukuti aba beni bali ni bawishi, abalume bandi abatemwikwa, baFerdinand. Imyaka ibili mu kubangilila, papitile fye inshiku shitatu apo Ruth afyalilwe, ilyo baFerdinand baile uko balebombela, bailebekata no kubatwala mu nkambi ya kucushiwilwamo iya ciNazi. Lelo nomba, pa numa ya iyi nshita yalepa, Ruth amonene na bawishi, kabili ulupwa lwesu lwali pamo na kabili. Twali ne fingi ifya kushimika na baFerdinand!

Tapakokwele, ilyashi pa lwa fikansa fya calo mu Bulaya lyalitendeke ukutiinya. Twaumfwile ukupakaswa kwa baNte mu Germany, kabili twalishibe ukuti na ifwe bene tapali no kukokola twali no kupakaswa. Twatontonkenye pa fyo twali no kushipikisha ukupakaswa kwabipisha ukwa musango yo. Mu 1938 ubuteko bwa Netherlands bwabikileko icipope ca kukaanya abafuma ku fyalo fimbi ukubomba umulimo wa kusabankanya impapulo sha mapepo. Pa kutwafwa ukuti tutwalilile mu mulimo wesu, baNte abena Netherlands batupeele amashina ya bantu abalefwaisha ukusambilila Baibolo, kabili twalitendeke ukusambilila na bamo bamo.

Pali ilya ine nshita ibungano lya Nte sha kwa Yehova lyalipekanishiwe. Nangu ca kuti tatwakwete indalama sha kushitila amatikiti ya kuila kwi bungano, twalefwaisha ukuyasangwako. E ico twatendeke ulwendo pa ncinga ulwa nshiku shitatu, na Esther ninshi ekele mu ka kwikalamo umwana akali pa mupindo wa ncinga. Twaleele mu mayanda ya baNte abaleikala mu nshila. Ala twalitemenwe icine cine ukusangwa kwi bungano lya kubalilapo ilya pa kati ka nko! Programu yalitukoseshe nga nshi ku mesho yali ku ntanshi. Ne cacililepo, twakoseleshiwe ukutetekela muli Lesa. Amashiwi ya pa Amalumbo 31:6 aya kuti: “Ine natetekela Yehova,” yali e mucincisho wesu.

Ukulungwa ku BaNazi

Mu May, mu 1940, abaNazi baingilile icalo ca Netherlands. Tapakokwele, baGestapo nelyo bakapokola ba mu bumfisolo, baishile mu kupumikisha pa mwesu ninshi tulelonga bwino impapulo sha kutuma isha Baibolo. Basendele baFerdinand ku maofesi yakalamba aya baGestapo. Ine na Esther twaleya lyonse mu kubamona, kabili inshita shimo balebalubulwisha no kuboma ninshi na ifwe e po tuli. Mu mweshi wa December, baFerdinand balibakakwile, lelo kwali fye kwa pa nshita inono. Icungulo bushiku cimo ninshi tuleya ku ng’anda, twamwene motoka ya baGestapo naiminina pa ng’anda. BaFerdinand balibutwike lelo ine na Esther twalingile mu ng’anda. BaGestapo balelolela ifwe. Balefwaya baFerdinand. Ilya ine nshita ya bushiku ilyo fye baGestapo baile, bakapokola ba bena Netherlands balishile kabili balinsendele ku kuyandubulwisha. Ubushiku bwakonkelepo, ine na Esther twailefisama mu ng’anda ya baNorder, baNte abaupana ababatishiwe fye, e ko twaile mu kusungwa.

Ku mpela ya January mu 1941, bapainiya baupana abaleikala mu bwato ubo bacitile ing’anda balibekete. Ubushiku bwakonkelepo kangalila wa muputule (umutumikishi uwenda) na balume bandi baile mu kusenda ifipe fimo ifya aba baupana, lelo baliketwe ku balebombela pamo na baGestapo. BaFerdinand balifyukile ne ncinga. Lelo, kangalila wa muputule ena balimutwele ku cifungo.

Bamunyina baletungulula baebele baFerdinand ukupyana pali bukangalila bwa muputule. Ici calolele mu kuti mu mweshi umo bali no kuba pa ng’anda inshiku fye shitatu. Ubu bwali bwafya kuli ifwe, lelo nalitwalilile muli bupainiya. BaGestapo balicililemo ukufwaya baNte, e co twalekuukakuuka. Mu 1942 twakuukile imiku itatu. Twasukile twafika na ku Rotterdam, ukutali sana na kuntu baFerdinand balebombela umulimo wabo uwa mu bumfisolo. Mu nshita ine iyi naleenekela ukufyalwa kwa mwana wa bubili. Ulupwa lwa baKamp, abo abana babo babili tapakokwele apo babasendele ku nkambi sha kucushiwilwamo, mu cikuuku batwebele ukwikala na bo mu ng’anda yabo.

BaGestapo Bakosapo fye Ukutufwayafwaya

Umwana wesu uwa bubili, Ruth, afyelwe mu July, 1943. Pa numa ya kufyalwa kwa kwa Ruth, baFerdinand baikele fye na ifwe inshiku shitatu, lyene baliile, kabili palikokwele nga nshi pa kwisabamona na kabili. Pa numa ya milungu mupepi na itatu, baFerdinand balibekete mu Amsterdam. Babatwele kuli baGestapo, uko bailebeshiba. Balibalubulwishe icabipa kuli baGestapo ukufwaya ukubapatikisha ukuti balande pa mulimo wesu uwa kushimikila. Lelo ico baFerdinand basokolwele fye ca kuti bali ni Nte ya kwa Yehova no kuti tabali mu lubali ululi lonse ulwa fikansa fya calo. BaGestapo balifulilwe pantu baFerdinand, abali bena Germany, tabaingile ubushilika, kabili babatiinishe ukubepaya baleti ni bashikamfutu.

Imyeshi yonse 5 iyakonkelepo, baFerdinand bababikile mu kalyati, umo bashipikishe ukutiinishiwa kwa lyonse ukwa kufwaya ukubepaya ku mfuti. Na lyo line tabatalile abapungaila muli bumpomfu bwabo kuli Yehova. Cinshi cabafwile ukutwalilila abakosa lwa ku mupashi? Cebo ca kwa Lesa, Baibolo. Pa mulandu wa kuti baFerdinand bali ni baNte, balibakeenye ukukwata Baibolo. Lelo, abafungwa bambi bena balibasuminishe ukulombako imo. E co, baFerdinand baebele umufungwa munabo ukweba balupwa lwakwe ukuti bakamutumineko Baibolo, kabili e fyo uyu mwaume acitile. Pa numa ya myaka, lyonse baFerdinand nga baleshimika pali ifi fyacitike, balemwentula no kusoso kuti: “Ala ulya Baibolo kwena alindetele icisansamushi!”

Ku kutampa kwa January mu 1944, baFerdinand balibasendele ku nkambi ya kucushiwilwamo ku Vught, mu Netherlands mwine. Ukwabulo kwishiba, uku kusela kwali lipaalo kuli bene pantu kulya bailesanga baNte na bambi 46. Ilyo naumfwile ukuti balibakuushishe kumbi, nalitemenwe icine cine pantu nalishibe ukuti baali bacili aba mweo!

Ukutwalilila Ukushimikila mu Nkambi ya Kucushiwilwamo

Ukwikala mu nkambi kwali ukwayafya nga nshi. Ukondoloka ku nsala, ukubulwa ifya kufwala fya mpepo, e lyo ne mpepo yabipisha ine e fyalecitika sana mu nkambi. BaFerdinand bayambwile ubulwele bwa tonsillitis. Pa numa ya kukokola pa nse apatalala apo balebeta amashina, baFerdinand baile ku cipatala. Abo umubili wakabile ukufika ku madigri 40 nelyo ukucilapo balebalesha ukuya mu kubomba. Lelo baFerdinand bena balibakeenye ukutuusha, pantu umubili wakabile fye amadigri 39! Babebele ukubwelela ku ncito. Lelo, abafungwa banabo aba luse, balibaafwile pa kubafisako umwakaba. Baishileumfwa bwino ilyo kwakabile. Na kabili, bamunyina nga bapoka ifya kulya, baleakanyako bambi, e co baFerdinand baishilekwatako utumaka.

Ilyo abalume bandi bashilakakwa, balitemenwe sana ukushimikila, kabili na lintu bali mu nkambi balitwalilile ukweba bambi pa fisumino fyabo. Ababomfi ba mu nkambi ilingi baletemwa ukubapumya pali purple triangle, icishibilo caleishibisha umufungwa ukuti ni Nte. Lelo baFerdinand balemona ukupumya kwa musango yo ukuba ishuko lya kutendeka ukulanshanya na bo. Pa kubala, bamunyina baleshimikila fye mu nkambi umwali baNte abengi. Bamunyina baleipushanya abati, ‘Kuti twasanga shani abafungwa abengi aba kushimikilako?’ Ukwabulo kwishiba, abaleangalila inkambi e bapwishishe ubu bwafya. Babupwishishe shani?

Bamunyina bali mu cifungo balikwete aba kubaletela impapulo sha Baibolo mu bumfisolo kabili balikwete na maBaibolo 12. Bushiku bumo abalinshi basangile impapulo shimo, lelo tabaishibe umwine. E co abakalamba ba cifungo bapingwile ukuti bafwile ukusalanganya baNte. E co, pa kubakanda, bafumishe bamunyina bonse no kubatwala mu nkambi umwali abafungwa abashali baNte. Na kabili, bamunyina baleba pamo na bashali baNte pa kulya. Uku kupekanya kwali lipaalo icine cine. Nomba bamunyina kuti bacita ico balefwaisha ukucita pa kubala—ukushimikila ku bafungwa abengi ukufika apo bengapesha.

Ukukusha Abana Babili Abanakashi Neka

Pa nshita yonse iyi, ine na bana bandi abanakashi babili twali tucili tuleikala mu Rotterdam. Inshita ya mpepo iya mwaka wa 1943 na 1944 yalibipile icine cine. Ku numa ya ng’anda yesu kwali umunshinga uo abashilika ba ku Germany balelinda. Ku ntanshi ya ng’anda yesu kwali apalefikila ingalaba pa mumana wa Waal, kabili e cifulo abaleponya amabomba balefwaisha. Cali cifulo ca busanso ukufisamapo. Kabinge, ifya kulya fyalyafishe. Twasambilile ukutetekela Yehova umupwilapo ukucila na kale lyonse.—Amapinda 3:5, 6.

Esther uwali ne myaka 8 alyafwile ulupwa lwesu pantu e waleya mu kutantamina ifya kulya. Lelo ilingi, inshita nga yafika iya kuti apoke ifya kulya, ninshi no kupwa nafipwa. Inshita imo ninshi naya mu kufwaya ifya kulya, indeke sha nkondo shatendeke ukuponya amabomba. Nalisakamikwe ilyo naumfwile ukupuulika kwa mabomba, lelo tapakokwele ukusakamikwa kwandi kwasangwike insansa ilyo abwelele fye bwino kabili nakwata ne fya kulya ifinono ifitwa sugar beets. Ilyo fye afikile namwipwishe ati: “Caciba shani?” Mu kutekanya ayaswike ati: “Ilyo amabomba yacipona, nacicita ifyo Batata banjebele ukucita, ‘Ukulaala panshi, ukulala fye ifyo fine panshi no kupepa.’ Kabili fyacibomba!”

Pa mulandu wa kuti imilandile yandi yalenjishibisha ukuti ndi mwina Germany, calipo bwino ukuleka Esther ukulaya mu kushita tumo tumo. Lelo ici tacalengele ukuti abashilika ba bena Germany bakaane ukulatunganya, pantu batendeke ukulubulwisha Esther. Lelo tatalile asokolola inkaama iili yonse. Pa ng’anda, Esther nalemusambilisha Baibolo, kabili pa mulandu wa kuti taleya ku sukulu, nalemusambilisha ukubelenga no kulemba ne milimo imbi.

Na kabili Esther alengafwa sana mu butumikishi. Ilyo nshilaya mu kusambilila Baibolo no uli onse, Esther e waletangila pa kuti amone nga ca kuti kuli abali bonse abaletumona. Aleshininkisha ukuti ifishibilo ifyo twapangene ukubomfya no musambi wa Baibolo e po fili pa fifulo twaumfwene. Ku ca kumwenako, umuntu naleya mu kutandalila alebika icikopo ca maluba pe windo ukunjeba ukuti kuti naingila. Ilyo tuli mwi sambililo lya Baibolo, Esther aleshala pa nse ukumona ifintu nga fyayafya, uku ninshi aleensha aka kusendelamo umwana mu musebo na Ruth mu kati.

Ukuya ku Sachsenhausen

Bushe cali shani kuli baFerdinand? Mu September 1944, bene pamo na bambi abengi babatwele ku citesheni ce shitima ukwali amabumba ya bafungwa 80 abo balongele mu matolokoshi ayalebalolela. Mu citolokoshi conse mwali imbeketi imo iyo balebomfya nge cimbusu ne mbeketi imo mwali amenshi ya kunwa. Baendele inshiku shitatu, akasuba no bushiku, kabili mwaliswile sana ica kuti baiminine fye! Tamwali umwela. Amatolokoshi tayakwete amawindo, yali fye no tupunda utunono mumo mumo fye. Kuti nafilwa ukulondolola ifyo bali no kushipikisha, ukukaba, insala, icilaka, no kununka fye.

Ishitima lyaileiminina pa nkambi ya kucushiwilwamo iya mu Sachsenhausen iyali iyabipa icine cine. Abafungwa bonse tababapeele ifipe fyabo. Babapeele fye amaBaibolo 12 ayo baNte basendele pa lwendo!

BaFerdinand na bamunyina bambi 8 babasendele ku Rathenow, inkambi yaleangalilwa na ba ku Sachsenhausen, ku kubomba incito ya kupanga ifyanso fya nkondo. Nangu ca kuti lyonse balebatiinya ukuti balabepaya, bamunyina balikeene ukubomba ulya mulimo. Pa kukoseleshanya ukutwalilila abashipa, balebelenga ilembo cila lucelo, pamo nga Amalumbo 18:2, pa kuti bale-etetulapo ubo bushiku. Ici calibafwile ukulatontonkanya pa fintu fya ku mupashi.

Mu kupelako, icongo ca minshinga calangilile ukuti ifita fya bena Russia ne fyalo fyaumene na co akapi fyali mupepi. Abena Russia e babalilepo ukufika pa nkambi apo baFerdinand na banabo bali. Bapeele abafungwa ifya kulya kabili babebele ukufuma mu nkambi. Ilyo April 1945 yaleya mu kupwa, abashilika ba ku Russia basuminishe abafungwa ukuya ku ng’anda.

Ulupwa Lwesu Lwasuka Lwaba Pamo na Kabili

Pa June 15, baFerdinand bafikile mu Netherlands. Bamunyina ku Groningen balibapokelele bwino sana. Mu kwangufyanya baishile ishiba ukuti tucili abomi, no kuti twikala muli cilya cine calo, kabili na ifwe twapokelele amashiwi ya kuti nababwela. Balemoneka ukukokola ukufika bwangu. Lelo mu kupelako, bushiku bumo Ruth apundile ati: “Mayo, kwaisa abantu!” Kanshi balume bandi abatemwikwa kabili bawishi kwa bana!