Bushe Myaka ya Kusangalalamo?

CILI ni ku maca mu ma 6:30hrs ninshi na kutalala nga nshi. Uku ni ku Soweto mu South Africa. BaEvelyn nabashibuka nomba balefwaya ukwima.a Nabacula nga nshi pantu mu ng’anda yabo tamwaba bamashini abakukafya umwela.

Amakufi ya baEvelyn yalakalipa sana pantu balilwala ubulwele bwa mu mfyufyu. E co panono panono baya balesesesha amolu ku mbali ya busanshi. Lyena baikalako no kutendeka ukulolela. Ubukali bwaya bulecepa panono panono. Awe bashipikisha mpaka baima uku ninshi baleteta ico filekalipa. Baya balekankatika ilyo baleya ku kusamba ninshi na bekata amaboko pa numa kwati “cipaso cileikula.”—Lukala Milandu 12:5.b

BaEvelyn baitasha abati: ‘We cintu ulawama!’ Tabatemenwe fye pa mulandu wa kuti bacili abomi, nabasansamuka pantu baiminina.

Lelo, kuli na cimbi icibasakamika. Batila: “Icinsakamika ca kuti bushiku bumo nkalafilwa ukulaibukisha ifintu.” Limo limo balalaba apo babikile amakii. BaEvelyn batila: “Mpepa fye ukuti ninkakwata icilafi nge fyaba abakalamba bambi.”

Ilyo bali abaice, baEvelyn tabatalile abatontonkanya pa ficitika mu bukalamba. Lelo, mu kupumikisha fye, imyaka yalipitingana ica kuti pali ino nshita ukukalipwa kwa mubili kulabacinkulako lyonse ukuti bali ne myaka 74.

Abengi abashilwalilila no kusakamikwa sana nga baEvelyn bamona imyaka ya mu bukalamba ukuti myaka ya kusangalala. Kuti baba ‘abakote ba myaka iingi’ nge fyali Abrahamu. (Ukutendeka 25:8, NW) Lelo, kuli bambi, shiba ni ‘nshiku ne myaka sha bubi’ kabili basosa ukuti: ‘Nshisangamo insansa.’ (Lukala Milandu 12:1, NW) Ukufwailisha kumo kulanga ukuti abantu abengi tabatemwa ukupoka penshoni ica kuti magazini wa Newsweek atile kuti cawama ukulaita imyaka ya kusangalala ukuti “imyaka ya macushi.”

Bushe mumona shani ubukalamba? Mafya nshi yamo ayo abakalamba bapitamo? Bushe abakalamba bonse balaba ne cilafi? Cinshi cingacitwa pa kuti abali mu myaka ya kusangalala bengalaikala umutende?

[Amafutunoti]

Ukushipikisha Amafya ya mu Bukalamba

“IMYAKA ya bumi bwesu yapela pa makumi cine lubali, nangu pa makumi cine konsekonse ku bakwatisha amaka, nomba ubwingi bwaiko masakamika na macushi, pantu ilapita bwangu, nefwe e miile.” (Amalumbo 90:10, Mbala Bible) Ulu lwimbo ulwalembelwe imyaka 3,000 iyapita lulanga ukuti amafya ya mu bukalamba ya kale na kale. Te mulandu no buyantanshi mu kupanga imiti, ubukalamba bulaletako “amasakamika na macushi.” Masakamika nshi na macushi ayo abakalamba bapitamo? Kabili abakalamba abengi bashipikisha shani aya mafya?

Bakalamba Lelo Tabakwata Icilafi

BaHans abali ne myaka 79 batila: “Ico ntiina sana kufulunganishiwa.” Nge fyo caba ku bakalamba bonse, ico baHans batiina sana kuba ne cilafi. Balasakamikwa ukutila kuti balufya ico kalemba wa mishikakulo uwaikeleko kale aitile “ulunweno lwa golde,” e kuti bongobongo na maka yakwata aya kwibukisha. (Lukala Milandu 12:6, NW) BaHans baipwishe ukuti, “Bushe umuntu onse nga akula alingile ukufulunganishiwa?”

Nga ca kuti mwalilaba amashina, nge fyo caba kuli baHans, nelyo mulasakamana ukuti icilafi ca musango uyu ciletwala ku bulwele bwabipa ubwa kufulunganishiwa, mukwai ishibeni ukuti: Bonse abakalamba na baice balaba ne cilafi, kabili abakalamba nga baba ne cilafi tacipilibula ukuti nabalwala ubulwele bwa dementia.a Dokota Micheal T. Levy umukalamba wa cipani ca behavioral science pa cipatala ca Staten Island University Hospital mu New York alembele ukuti abakalamba ilingi line balaba ne cilafi, lelo “abakalamba abengi balatwalilila ukulaibukisha ifintu bwino bwino ukufika na kumfwa.”

Ca cine ukuti abaice balebukisha bwangu ifintu ukucila abakalamba. Lelo, Dokota Richard Restak atile: “Abakalamba babacilako fye panono ukwibukisha ifintu ku baice, ni co fye abakalamba palakokola pa kuti bebukishe ifingi.” Na kuba nga balesambilila bwino bwino, bongobongo wabo alatwalilila ukusambilila ifipya, ukulaibukisha ifintu, no kulaishibilako ifyo baishiba kale.

Icilafi na Malwele ayo Bengondapa

Ni shani nga ca kuti abakalamba baba ne cilafi icabipisha? Na lyo line, tabalingile ukutontonkanya ukuti nabalwala dementia. Kwaliba amalwele ayengi aya mu bukalamba ayengalenga abakalamba ukuba ne cilafi sana no kufulunganishiwa, lelo ayo malwele kuti bayondapa. Amalwele ya musango yo ilingi line bayamona kwati “bukalamba fye” nelyo “ukufulungana.” Limo limo nangu fye bantu ababomba mu fipatala abashaishiba bwino nabo e fyo batontonkanya. Lelo, ukutontonkanya ifi kulalenga abakalamba ukulayumfwa kwati tabacindama kabili kuti kwalenga bakaana no kubondapa. Ninshi ayo yene, malwele nshi?

Ifingabalenga ukufulunganishiwa kulwala insala, ukucepa kwa menshi mu mubili, ukucepa umulopa, ukukwata icilonda ku mutwe, ukukanabomba bwino ukwatulebelebe twa pa mukoshi, ukukanakwata amavitamini mu mubili, nga banwa imiti imo iyakwatisha maka, nelyo nga ca kuti babatwala ku cifulo ico bashitemenwe. Kabili ukufunshika kwa matontonkanyo pa nshita ntali kulalenga baba ne cilafi, e lyo amalwele ya lwambu nayo yalalenga sana abakalamba ukufulunganishiwa. Ukusakamikwa na ko kulalenga abakalamba abalwele ukuba ne cilafi no kufulunganishiwa. Dokota Levy atile: “Tamufwile ukumona ukufulunganishiwa ukuti kupena.” Nga ca kuti badokota babaceceta bwino bwino kuti baishiba icilengele icilafi no kufulunganishiwa.

Ifya Kupwisha Amasakamika

Ukutula fye na kale, abantunse balasakamikwa ukusanshako fye na babomfi ba cishinka aba kwa Yehova. Mupepi ne myaka 2,000 iyapita, umutumwa Paulo afundile Abena Kristu ukuti: “Sansamusheni abakungumane mitima.” (1 Abena Tesalonika 5:14) Muli shino nshita shayafya e mo tulingile na sana ukusansamusha abakungumane mitima. Nomba ku ca bulanda, abakalamba tabeshibikwa ukuti nabalwala amasakamika nelyo limbi kuti mwamona kwati bukalamba e bulengele babe muli uyo musango.

Pa mulandu wa kutontonkanya kwalubana ukwa kuti umuntu nga aya alekula alaba uwakungumana kabili alashupa no kufulwafulwa, bambi balafilwa ukwishiba ifishibilo fya kusakamikwa ukusanshako fye na bakalamba bene. Batila umuntu onse nga akula alashupa. Lelo, icitabo ca Treating the Elderly (Ifya Kundapa Abakalamba) catila: “Ubu bufi. Ukukula takulenga umuntu ukushupa no kulafulwafulwa, ifi fishibilo fya bulwele bwa masakamika.”

Lelo nga ca kuti abakalamba baba abakungumana pa nshita ntali, ukupusanako ne fyo ciba umuntu onse nga afulwa, ninshi nabalwala ubulwele bwa masakamika ica kuti icili conse kuti cacitika. Kanshi mufwile ukubatwala ku cipatala mu kwangufyanya. Ubulwele bwa masakamika nga tababundepe bulacilamo ica kuti bamo balaikulika fye no kuikulika. Dokota Levy alondolwele ukuti amasakamika yalibipisha ku bakalamba pantu “amasakamika ayo bengondapa, bena e yengabepaya.” Nga ca kuti amasakamika yatwalilila, badokota abaishiba sana ifyo umuntu atontonkanya e bafwile ukundapa uyo mulwele.b—Marko 2:17.

Abalwala ubulwele bwa masakamika balingile ukwishiba ukuti Yehova “wa citemwishi nga nshi kabili wa luse.” (Yakobo 5:11) Aba “mupepi ku baba ne mitima ya bulanda.” (Amalumbo 34:18, NW) Ca cine, Yehova e ‘usansamusha bwino bwino abakungumana imitima.’—2 Abena Korinti 7:6, New American Standard Bible.

Tamufwile Ukuyumfwa Abasuulwa

Imyaka ukucila pali 3,000 iyapita Imfumu Davidi yapepele ukuti: “Mwimpoosa ilyo nakota; Mwinsha ilyo amaka yandi yapwa.” (Amalumbo 71:9, NW) Na muno nshiku, aya mashiwi yacili yalabomba ku bakalamba abamona kwati bakabasuula nga bakula. Ukulwalilila kulalenga balayumfwa kwati nabasuulwa, kabili ukubapatikisha ukuleka incito kuti kwalenga balaimona kwati tabacindama.

Nomba nga twabika amano ku kucita ifyo twingakwanisha ukucila ukufuupulwa pantu tulefilwa ukucita fimo, kuti twatwalilila ukuimona abacindama. E mulandu wine icipani ca United Nations cakoseleshe abakalamba ‘ukutwalilila ukulasambilila, ukulabombako imilimo ya mu bwikashi, ne milimo ya mapepo.’ BaErnest ni Nte ya kwa Yehova, bekala ku Switzerland kabili balipoka penshoni mu cinto yabo iya kufumbika umukate. Baba ica kumwenako ku bakalamba pantu bena ‘balitwalilila ukusambilila.’ Ilyo bali ne myaka ukucila pali 70 bashitile kompyuta no kutendeka ukusambilila ifya kuibomfya. Cinshi bacitile ifyo ilyo abakalamba banabo abengi balikwata umwenso wa kubomfya ifipe balepanga muno nshiku? Balondolola ukuti: “Ica ntanshi mfwaya ukulabomfya bongobongo yandi ilyo ndeya ndekula. Ne ca bubili, ndefwaya ukwishiba ifya kubomfya ifyo balepanga muno nshiku ifingangafwa ukusapika ilyo ndebelenga Baibolo na lintu ndebomba imilimo yalekanalekana iya mu cilonganino.”

Ukulabomba imilimo iisuma kuti kwaikusha sana ukukabila kwa bakalamba: Kuti kwalenga balaumfwa ukuti balicindama kabili kuti kwalenga balekwata fye ne ndalama. Imfumu ya mano Solomone yatile ‘ukusekelela no kucite cisuma mu nshita ya bumi bwabo; kabili ukuti umuntu onse alingile ukulya no kunwa, no kusekelamo mu kubombesha kwakwe konse’ bupe bwa kwa Lesa.—Lukala Milandu 3:12, 13, NW.

Ukucita Ifintu Ukufika apo Twingapesha

Mu fyalo ifingi abakalamba e bakwata umulimo wa kufunda abana kukula no kubasambilisha imibele isuma. Imfumu Davidi yalembele ukuti: “Apo nomba ninkota no mutwe wandi wa mfwi, mwindekelesha mwe Lesa! Beni na ine ilyo ndeshimika ulwa maka no bulamba bwenu ku nkulo ishikakokapo.”—Amalumbo 71:18, Today’s English Version.

Nomba kuti caba shani nga ca kuti abakalamba balafilwa ukulacita ifintu fimo pa mulandu wa kukula no kulwalilila? Ici cilakalifya baSara abali ne myaka 79. BaSara ni Nte ya kwa Yehova, kabili balilondolwela baeluda ifyo bayumfwa abafuupulwa. Baeluda bacinkwileko baSara ulwa cipope ca mu Baibolo icitila “ukupaapaata kwa mulungami ilyo kulebomba kulaba na maka ayengi.” (Yakobo 5:16) Balondolwele ukuti: “Pa myaka iingi mwaliba icibusa cisuma ica kwa Lesa. Nomba kuti mwalenga na ifwe twanonkelamo muli bucibusa bwenu na Lesa ilyo muletulumbula mu mapepo yenu.” Balikoseleshiwe ilyo babebele ukuti: “BaSara, tulefwaya ukuti muletupepelako.”

BaSara bailwike ukuti ipepo ca bupe icisuma nga nshi ku bakalamba ico bengabomfya ku kulapepelako bambi akasuba no bushiku. (Abena Kolose 4:12; 1 Timote 5:5) Na kabili amapepo ya musango yo yalalenga abakalamba aba cishinka ukupalama sana kuli Yehova ‘uumfwe pepo.’—Amalumbo 65:2; Marko 11:24.

Abakalamba abashaba na maka yakucita fyonse lelo abafwilisha aba mu bwikashi ku fikwatwa na mu kubapandako amano balabacindamika sana mu bwikashi. Ilyo bacita ifyo balangilila ukuti “umutwe wa mfwi cilongwe icayemba ilyo wasangwa mu mibele ya bulungami.”—Amapinda 16:31, NW.

Nomba limbi kuti twaipusha ukuti: Bushe nga twakula cikaba shani? Bushe tulingile ukwenekela ukuipakisha ubumi mu myaka ya bukalamba?

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

Muli cino calo umo bapanga ifya kupangapanga, abakalamba ilingi line baimona kwati balisuulwa

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

Ifyo Mwingafwilisha Abakalamba

◼ Mulebapeela Umucinshi. “Wiebaula umwaume umukalamba. Lelo, umupaapaate kwati ni wiso, . . . abanakashi bakalamba kwati ni banoko.”—1 Timote 5:1, 2.

◼ Mulekutikisha nga Balelanda. ‘Mube abayanguka ukuumfwa, abakokola ukulanda, abakokola ukukalipa.’—Yakobo 1:19.

◼ Mulebalangulukilako. “Bonse mube aba mutima umo, abalangulukilana, abatemwa aba bwananyina, aba nkumbu, aba mitima ya kuiceefya, abashibwesesha bubi pa bubi atemwa icituko pa cituko.”—1 Petro 3:8, 9.

◼ Mulebabikako Amano pa Kuti Muleishiba nga Balekabila Ukukoseleshiwa. “Nga maapele ya golde mu fipe ifyacekwa fya silfere, icebo icasoswa apayene e fyo caba.”—Amapinda 25:11.

◼ Mulebasansha mu fyo Mulecita. “Mutwalilile ukuba ne cileela.”—Abena Roma 12:13.

◼ Mulebafwilisha. “Onse uukwete ifya mikalile ya pano calo kabili amona munyina alekabila, lelo amwisalila inkumbu shakwe, bushe ninshi ukutemwa Lesa kwaikala shani muli wene? Mwe twana, twitemwa, mu cebo nangu ku lulimi, lelo mu milimo na mu cine.”—1 Yohane 3:17, 18.

◼ Muleshishimisha. “Fwaleni icitemwishi ne nkumbu, icikuuku, ubupete, ukufuuka, no kushishimisha.”—Abena Kolose 3:12.

Nga tulesakamana abakalamba, tulanga ukuti twalicindika ifipimo fya kwa Lesa pantu Icebo cakwe citila: “Ulecindiko mukote.”—Ubwina Lebi 19:32.

Ukuba no Bulamba bwa ku Bulumendo ku Ciyayaya!

MU NSHITA fye iinono, umwaume wali pamo na Yesu ali no kufwa. Apapeete kuli Yesu ukuti: “Mwe Yesu, mukanjibukishe ilyo mukengila mu bufumu bwenu.” Yesu na o atile kuli wene: “Icine cine ndekweba leelo, Uli no kuba na ine mu Paradaise.” (Luka 23:42, 43) Kwena, ulya mwaume tali no kufwa ku bulwele nelyo pa mulandu wa bukalamba; bali no kumwipaya pantu ali cipondo. Na lyo line, abakalamba kuti bakoseleshiwa sana nga batontonkanya pa fyo uyu mwaume asakamikwe.

Nga twatontonkanya pa fyo cali, tulafwaisha ukuba ne citetekelo cakosa nga ulya mwaume! Nangu ca kuti Yesu na o ali no kufwa pa cimuti, ulya mwaume taletwishika ukuti Yesu ali no kuba Imfumu mu Bufumu bwa kwa Lesa. Kabili, alishininkishe ukuti bushiku bumo, Yesu ali no kumwibukisha no kumubuusha. Mwamona icikacitika, ulya mwaume uwali icipondo akabuuka ku bafwa mu paradaise ilyo Yesu akaba Imfumu!

Abantu bonse baba fye kwati ni ulya mwaume uwali no kufwa mu nshita iinono. Mu nshila nshi? Te mulandu no mushinku, ifwe bonse tuli no kufwa pa mulandu wa lubembu. Kanshi tulakabila uwa kutupususha. (Abena Roma 5:12) Nga cilya cipondo, na ifwe kuti twalilila kuli Yesu ukuti akatupusushe, ukutupususha na ku macushi ayesako mu bukalamba! Yesu alilaya abantunse umweo wa muyayaya muli paradaise pe sonde umo abantu bonse bakaba abatuntulu.—Yohane 3:16, 36.

Ifintu Fyonse Fikaba Ifipya ku Bakalamba na ku Baice

Ilyo Kristu akalateka, abekashi ba pe sonde ‘bakalailemeno bwingi bwa mutende.’ (Amalumbo 37:11) Takwakabe uukalatila: “Nindwala.” (Esaya 33:24) Ubulema bonse ubo tushipikishako bukapwa, pantu no “walemana amolu akacilauka nge nsebula, no lulimi lwa kwa cibulu lukaula.” (Esaya 35:6) Abakalamba bakaba no bulamba bwa ku bulumendo na kabili; umubili wabo ‘ukalelema ukucila uwa mwaice.’—Yobo 33:25.

Nomba bushe cili fye bwino ukuba ne subilo lya musango yo? Taleni tontonkanyeni pali Yesu uwaebele ulya mwaume walefwa ukuti akabuuka mu Paradaise. Imiku iingi abantu baleleta abalemana, bacibulu, impofu, na bankomamatwi kuli Yesu. Na o alyundepe “umusango onse uwa bulwele no musango onse uwa kunakuka.” (Mateo 9:35, 36; 15:30, 31; Marko 1:40-42) Abengi bali-imwenene na menso ifyo Ubufumu bwakwe bukacitila abantunse. Kabili Yesu alibuushishe fye na bantu abengi abafwile. (Luka 7:11-17; Yohane 11:38-44) Ukubuusha abafwa kwakoseshe ubulayo bwakwe ubwa kuti “bonse ababa mu nshiishi bakebukishiwa kabili bakomfwe shiwi lyakwe no kufumamo.”—Yohane 5:28, 29; Imilimo 24:15.

Elenganyeni ukuti ilyo mwashibuka mwaisanga muli mu Paradaise no mubili uupya, amenso ayatuntulu, ukwabula ukukalipwa amaboko na mulu, ukwabula icilafi, lelo mulekutika fye ku nyimbo sha fyuni na ku mashiwi ya bantu aba nsansa. Pali ilya nshita “inshiku sha bubi” isha mu bukalamba shikaba nashiya. (Lukala Milandu 12:1-7; Esaya 35:5, 6) Nangu fye ni mfwa ‘ikonaulwa . . . ikaminwa pe na pe.’—1 Abena Korinti 15:26, 54.

Ukulinganya ifilecitika pali ino nshita ku kusesema kwa mu Baibolo kulangilila ukuti tuli mupepi sana na ku mpela ya buno bwikashi bwabipa. (Mateo 24:7, 12, 14; Luka 21:11; 2 Timote 3:1-5) Inshita naipalama nga nshi iya kuti abakalamba abacetekela Lesa kabili abamubombela bakabe na kabili no bulamba bwa ku bulumendo, nomba uno muku ku ciyayaya!

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 9]

Muletukusha Bongobongo Wenu!

Ukusambilila kulalenga bongobongo ukulabomba bwino kwati fye ni filya ukutukusha umubili kukosha iminofu ya mu mubili. Pa kuti bongobongo ilebomba bwino, tufwile ukulasambilila ifintu ifipya. Ifyakonkapo e fyo mwingacita pa kuti bongobongo yenu ilebomba bwino.

◼ Mulesambilila ifintu ifipya pamo ngo kubasa, ukwangalako utumangalo utwingalamulenga ukubomfya sana umuntontonkanya; no kusambilila ululimi lumbi.

◼ Muleampana na bantu abalekanalekana; mulelanshanya nabo pa kuti mwilaba ne citendwe kabili bongobongo yenu ikalabomba bwino.

◼ Muleba aba bumupashi. “Mwisakamikwa nangu kamo, lelo muli fyonse lekeni ifya kulomba fyenu fiishibikwe kuli Lesa mu kupepa no kupaapaata pamo no kutootela; no mutende wa kwa Lesa uwacila amatontonkanyo yonse ukalinda imitima yenu na matontonkanyo yenu muli Kristu Yesu.”—Abena Filipi 4:6, 7.

◼ Mulebelenga amalyashi ayasuma; muleshimikilako bambi ifyo mulebelenga.

◼ Pa kuti mwilaba ne cilafi, muleibukisha no kushimikilako bambi ilyashi mwacikutika pa cilimba nelyo pa TV.

◼ Nga ca kuti mubomfya ukuboko kwa ku kulyo, mulebomfya ukuboko kwa ku kuso pa kusukusa mu meno. Lelo, nga mubomfya ukwa ku kuso, ninshi mulebomfya ukwa ku kulyo.

◼ Cila bushiku mulebomfya sana amaka ya kumona, amaka ya kukutika, amaka ya kununsha, amaka ya kusonda, na maka ya kutonya.

◼ Muleya mu kutandala ku ncende shalekanalekana isha mupepi ne sha kutali isho mwatemwa nelyo isho mwingatemwa ukuyako.