Icalo Umwaba Abapiina Sana Na Bakankaala Sana

UKUTENDEKA muli ba1950, ifyalo fyalekansana kabili fyasukile fyayakanikana patatu. Kwali ifyalo fya baKomyunisiti ifyaletungululwa na ba Union of Soviet Socialist Republic, kwali ne fyalo ifishali muli baKomyunisiti, ifyaletungululwa na baUnited States. Ifi fyalo tafyaleumfwana nangu panono. Ifyalo ifyo Union of Socialist Republic e lyo na baUnited States bashaletungulula, fyali mu ciputulwa ca fyalo ica butatu.

Ifyalo ifyali muli ici ciputulwa ca butatu fyali ifipiina. E ico mu kupita kwa nshita, icaleishibisha ifyalo fyali mu ciputulwa ca butatu, cali bupiina, te mitekele iyo.

Ino nshita mu myaka ya ba2000, ifyalo tafyayakanishiwa mu fiputulwa fitatu. Na lyo line, mu fya ndalama, na mu fya kupangapanga, ubupusano e po bucili pa fyalo ifikankaala ne fyalo fipiina. Abatandashi ukufuma ku fyalo ifikankaala bacili balakumana na bantu abacula fye umo shacela pa kuti fye baliishe indupwa shabo.

Kanshi nacicindama ukuti icipusho ici casukwe icileti: Bushe icalo cikatwalilila fye ukubamo abapiina na bakankala, nelyo bushe kuti paba umulinganya pa bapiina na bakankala pa kuti bonse baleipakisha imikalile imo ine iisuma?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 19]

© Qilai Shen/Panos Pictures

Ubupusano Ubukalamba Ubwaba pa Bapiina na Bakankaala

TE MULANDU na mashiwi babomfya pa kulangilila ifyo ifyalo fyapusana, icishinka ca kuti kwaliba ifyalo ifikankaala ifyakwata sana icuma no twampani twa maka umo abantu bekala bwino. E lyo kwaba ne fyalo ifipiina umushaba icuma no twampani utwingi kabili na bantu tabekala bwino. Caba kwati aba bapiina na bakankaala tabekala pe sonde limo line.

Kwena, mu calo cimo cine kuti mwaba abakankaala na bapiina. Tontonkanyeni pa fyalo ifikankaala ifyo tulandilepo mu cipande cafumako. Muli ifi fyalo mwaliba abakankaala na bapiina kumo. Mu United States, ku ca kumwenako, indalama ishingiko fye ukufika ku mapesenti 30 shiya mu matumba ya bantu abakwata sana indalama, ababa bonse pamo amapesenti 10. Kwaba na bantu amapesenti 20 abapiina, indalama aba bekalilamo mapesenti fye 5. Nalimo e fyo caba na mu calo mwikala, sana sana nga mwaba abantu abanono abashili bapiina nelyo abakaankala, ababa fye pa kati. Lelo nangu fye ni mu fyalo umwaba abantu abengi abekalako bwino panono, amabuteko yalifilwa ukupwisha ubupusano bwaba pa bakankaala na bapiina.

Mwaliba Ubusuma no Bubi mu Bupiina na mu Bukankaala

Takwaba icalo umo bengatila bena ifintu fyaba fye bwino. Natulande pa bubi bwaba mu fyalo ifipiina. Badokota balacepa sana. Mu fyalo ifikankaala 9 ifilandilwepo pa mukululo uli pali lino bula, dokota umo afwile ukumona abalwele 242 ukufika ku balwele 539, lelo ifyalo 18 ifipiina sana fyena fikwata fye dokota umo uwa kumona abekala calo 3,707 ukufika kuli 49,118. Kanshi, te kuti tupape ico mu fyalo ifikankaala abantu bekalila imyaka 73 nelyo ukucilapo e lyo abantu ukucila pali hafu mu fyalo ifipiina bekala fye myaka ukucepako pali 50.

Mu fyalo ifipiina na kabili te bengi abasambilila, ne ci cilenga abana ukucula. Kuti twamwena fye ku mpendwa ya bantu abashaishiba ukubelenga no kulemba. Pa fyalo 9 ifikankaala sana, pali ifyalo 7 umo bonse abekala calo baishiba ukubelenga, e lyo ifyashala fibili mwena ba kupenda fye abashaishiba ukubelenga. Nomba ifyalo 18 ifipiina sana, mwaba abashasambilila abengi, e lyo pali ifi fine ifyalo paba ifyalo 10 umo abantu abaishiba ukubelenga no kulemba bashifika na pali hafu wa bekala calo.

Lelo, nangu fye ni mu fyalo ifikankaala, abantu balaba na mafya. Ca cine ukuti ababa mu fyalo ifipiina balacuula ku nsala, lelo abekala mu fyalo ifikankaala balalya ica kuti bailetelela ne mfwa. Mu citabo icitila Food Fight batila: “Ukuliisha no kukolwa e bwafya bukulishe mu calo ubupyene pa bulwele bwa kondoloka ku nsala.” Magazini ya The Atlantic Monthly na yo yatile: “Abena America 9 milioni balina ica kuti ukwina kwalibaletela na malwele. Aba tulelandapo balina sana ukupushamo amakilogramu 45 nelyo ukucilapo. Ukwina kwa musango yu, kulaleta amalwele ayalenga abantu mupepi na 300,000 ukufwa bwangu cila mwaka muli ici calo.” Ulupapulo lumo lwine lwatile: “Ukwina sana nomba line fye kukaba bwafya bukakula sana pano isonde lyonse ukucila no bulwele bwa nsala pamo na malwele yambi ayambukila.”a

Ca cine, abekala mu fyalo ifikankaala balekala bwino, lelo ifyo baposako sana amano fyuma ukucila ukuba na bucibusa na bantu. Kanshi ifyo bacindamika sana kuba ne fyuma ukucila ukuba abomi. Ici cilenga balamona ukucindama kwa muntu ku fyo akwata, ku ncito abomba, indalama afola, nelyo ifyuma akwata, ukucila ukumucindikila pa fyo aishiba, amano akwata, amaka ne mibele akwata iisuma.

Icipande icali muli magazini ya Focus iya mu German iifuma cila mulungu ilyo calelanda pa kuti ukucefyako ifyuma kulalenga umuntu ukuba ne nsansa, caipwishe ukuti: “Bushe te kuti ciwame nga mwacefyako icuma?” Icipande catile: “Abekala mu fyalo ifikankaala, nangu ca kuti ifyuma fyalifulilako mu fyalo fyabo muno nshiku, tababa ne nsansa nge fyo bali imyaka iingi iyapita. . . . Ilingi line ababika amano ku kunonka ifyuma tababa ne nsansa.”

Umulinganya

Ifyo twamonapo no kumfwa filanga ukuti mu bukankaala na mu bupiina, nangu ca kuti mwaliba ubusuma bumo bumo, mwaliba no bubi. Ca cine ukuti mu fyalo ifipiina limbi abantu tabakwata ifintu ifingi, lelo mu fyalo ifikankaala abantu balaba sana ne mitabotabo. Kuti cawama nga ca kuti paba umulinganya pali ifi fyalo. Lelo bushe ica musango uyo kuti cacitika?

Limbi kuti mwatila nangu ca kuti ifyo e fyo tufwaya, abantunse kwena tabakwata amaka ya kucita ifyo. Ifyacitika kale filanga ukuti abantunse balifilwa. Kwena te kuti tusondolwele fye ukuti takwaba isubilo lya kuti fikacitika. Nalimo mwalaba fye icingapwisha ubu bwafya. Cinshi ico?

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 22]

“Ukwina sana nomba line fye kukaba bwafya bukakula sana pano isonde lyonse ukucila no bulwele bwa nsala pamo na malwele yambi ayambukila.”—E fyalandile magazini ya The Atlantic Monthly

[Icikope pe bula 21]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

Ifyalo 9 Belgium 75.1 100

Ifyakwatisha Canada 76.4 96.6

Ifyuma Denmark 74.9 100

Iceland 78.4 100

Japan 78.4 100

Luxembourg 74.9 100

Norway 76.5 100

Switzerland 77.7 100

United States 74.4 95.5

Ifyuma Benin 50.4 37.5

Ifipiina Burkina Faso 43 23

Sana 18 Burundi 42.5 48.1

Chad 47 53.6

Congo, Rep. Of 49 80.7

Ethiopia 47.3 38.7

Guinea-bissau 45.1 36.8

Madagascar 53.8 80.2

Malawi 37.6 60.3

Mali 44.7 40.3

Mozambique 38.9 43.8

Niger 42.3 15.7

Nigeria 50.9 64.1

Rwanda 45.3 67

Sierra Leone 40.3 36.3

Tanzania 43.3 75.2

Yemen 59.2 46.4

Zambia 35.3 78

[Abatusuminishe]

Umufumine ifi fyebo: Ni mu lupapulo lwa 2005 Britannica Book of the Year.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 20]

© Mark Henley/Panos Pictures

Ifyo Ubupiina Bukapwa

ABANTU abengi baba mu bupiina ubwabipisha ica kuti te kuti wishibe ne fyo bekala. Te ca kutwishika ukuti abantu balakabila ubuteko bwalungama ubushifwaya kufyenga abantu, lelo ubufwaya fye ukufumyapo ubupiina. Ubu buteko bufwile ukuba na maka ya kucita ifisuma ifyo bufwaya ukucita. Bushe kwena ubuteko bwa bantu kuti bwacita ifi twalandapo?

Ilyashi lya kale lilalangilila ukuti ukusoka kwa mu Baibolo kwa cine ukulanda ukuti: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene.” (Amalumbo 146:3) Bushe mwalimona ukuti bakateka abantunse tabatucitile ifyo tucetekela ukuti baletucitila? Na lyo line bufumu nshi twingacetekela?

Namwishiba, abantu abengi balipepela ubufumu ubwalungama ubwingapwisha ubupiina. Nakalimo na imwe mwalipepako lilye pepo lya cilangililo Yesu asambilishe mu cilangililo ilya kuti: “Shifwe wa mu muulu, ishina lyenu lishishiwe. Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano isonde nga mu muulu. Tupeeleni leelo ica kulya cesu ica buno bushiku; kabili tulekeleleni imisha yesu, nge fyo na ifwe twalekelela abatukwatile misha. Kabili mwitutwala mu kutunkwa, lelo tupokololeni ku mubifi.”—Mateo 6:9-13.

Bushe ubu bufumu e bo tukabila? Bushe bwalilungama kabili tamwaba lufyengo? Bushe bwalikwatisha amaka ya kucita ifisuma ifyo bufwaya ukucita? Ee, ubu e bufumu tukabila! Lesa umwine wa ubu bufumu, “Shifwe wa mu muulu,” “mulungami mu milimo yakwe yonse.” (Esaya 45:21; Daniele 9:14) Ukukuma kuli uyu Lesa Baibolo itila: “Mwaba na menso ayasanguluka, tamwingalolesha pa bubi,” kanshi kuti twacetetekela ukuti mu Bufumu bwakwe tamwakabe ulufyengo. (Habakuki 1:13) Twalishiba ukuti Lesa afwaya abantunse bonse pe sonde ukwikala bwino pantu ni ‘Lesa uushaba na kapaatulula, lelo mu luko lonse umuntu uumutiina no kubomba ubulungami alapokelelwa kuli wene.’—Imilimo 10:34, 35; Abena Roma 2:11.

Bwalitendeka Kale Ukubomba!

Nangu ca kutila Ubufumu bwa kwa Lesa bwaba ku muulu, mu kwangufyanya fye bukalungika ifintu pe sonde ku kufikilisha ifyo Lesa afwaya. Cimo ico bukacita, kufumyapo amabufumu ya bantunse ayabipa no kupyanikapo Ubufumu bwakwe ubwapwililika. Ilembo lya kwa Daniele 2:44 lyalaya ukuti: “Mu nshiku sha shamfumu ishi [ishileteka] Lesa wa mu muulu akemyo bufumu ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya.”

Ukufwaya kwa kwa Lesa pano isonde na mu muulu kukacitwa ukupitila muli ubu bwine Bufumu. Cilomfwika bwino ukwishiba kuti ubu Bufumu bwalikwata amaka ya kufumyapo akapatulula konse akalenga ukuti mu calo muleba abakankala sana na bapiina sana! Ifi caba pali lelo mu calo ukuti abantu abanono fye bakwata ifyuma lelo abengi baba abapiina sana, te fyo cikaba.

Tulomfwa bwino ukwishiba ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa ubwa mu muulu ubwatendeka kale ukuteka bukafumyapo aya macushi umupwilapo. Ukupenda inshita ukulingana na Baibolo ne filecitika mu calo filalangilila bwino bwino ukuti umwaka wa 1914 e nshita lintu Ubufumu bwa kwa Lesa bwatendeke ukuteka.a Nomba mupepi ne myaka 100, ubu Bufumu bulabomba umulimo uukalamba uwa kupekanya icalo cipya icalungama.

Abaishiba ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa buleteka kabili abatungululwa no ubu Bufumu, tababa na kapatulula. Inte sha kwa Yehova balabomba uyu mulimo wa kubila imbila mupepi na mu fyalo fyonse. Abekashi ba muli ifi fyalo abakankala nelyo abapiina, balapeelwa ishuko lya kusambilila ifyo bengakwata umweo wa muyayaya. (Yohane 17:3) Inte sha kwa Yehova mu filonganino fyabo, tabatila abakwata ifyuma balicindama ukucila abapiina. Abantu tabacindamikilwa ku fyo bakwata. Lelo, balabacindika pa mulandu wa fyo baba. Bacindamika sana bukapepa ukucila ifyuma.

Bushe kuti mwatemwa ukusambilila ifyo mwingacita pa kuti mukabemo muli ubu bufumu ubwalungama? Nga kuti mwatemwa, tendekeni ukufwailisha lelo line. Sambilileni ifyo mwingakwata isubilo lya kwisaipakisha insansa mu calo umushakabe abapiina.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 23, 24]

Abakankala na Bapiina Bonse ba Bwananyina

◼ Ilyo Nkondo ya Calo iya Bubili yapwile, Inte sha kwa Yehova abengi aba ku Bulaya na mu Asia balekabila ifya kulya, ifya kufwala, e lyo na mayanda. BaNte aba ku fyalo fimbi balitumine ifya kufwala ifingi ne fya kulya kuli bamunyinabo ku Bulaya, ku Philippines na ku Japan. BaNte mu United States na mu Canada balitumiine bamunyinabo ifyo balekabila aba ku Austria, Belgium, Czechoslovakia (nomba itwa Czech Republic and Slovakia), England, Finland, France, Germany, Greece, Holland, Hungary, Italy, Poland, na Romania.

◼ Mu lusuba lwa 1994, ibumba lya Nte ukufuma ku Bulaya mu kuitemenwa babutukile ku Afrika ku kutwala ifya kukumbusuka bamunyinabo Abena Kristu. Ababutwike ukufuma ku Rwanda, balibateyanishishe umwa kwikala e lyo ne fifulo fya kubondapilapo. Balitumine ifya kufwala ifingi, ifya kufimbana, ifya kulya, ne mpapulo sha Baibolo ku kwafwilisha imbutushi ishacilile pali 7,000. Iyi mpendwa ya mbutushi yakulile imiku iitatu ukucila pa mpendwa ya Nte sha kwa Yehova abali mu Rwanda pali ilya nshita.

◼ Pa numa ya myaka ibili, mu 1996, inkondo yalitendeke ku kabanga ka calo ca Democratic Republic of Congo. Ifimenwa fyalyonawilwe, no mwa kusungila ifya kulya, kabili balekanya ukutuma ifya kukumbusuka abantu ku fifulo uko fyalekabilwa. Abantu abengi balelya fye ifya kulya umuku umo cila bushiku, ne ci calengele abantu ukulwala ubulwele bwa nsala na malwele yambi. Inte sha kwa Yehova mu Bulaya balibombelepo pali ubu bwafya mu kwangufyanya. BaNte abaile mu kwafwa, apali na ba dokota babili baninine ndeke ukutwala imiti ne ndalama. Ilyo calefika mu June 1997, Inte sha kwa Yehova mu Belgium, France, na Switzerland balisangwile imiti iyalefina amakilogramu 500, amabisiketi amakilogramu 10,000, na makilogramu 20,000 aya fya kulya fimbi, amakilogramu 90,000 aya fya kufwala, insapato 18,500, ifya kufimbana 1,000 ifingaba impendwa yonse pamo mupepi na madola 1,000,000.

◼ Inte sha kwa Yehova tabapeela fye ifyo abantu balekabila pa kuba abomi, lelo ico bafwaya sana, kwafwilisha abantu ukupepa Lesa. E cilenga ukutila balekuula Amayanda ya Bufumu pa kutila baleyabomfya mu kusambilishishamo abantu Baibolo. Mu 1997 bashimike ukuti: “Ba munyina ukufuma ku fyalo fimbi balyafwilisha ba [Watch Tower] Society ukukuula amayanda ya Bufumu 413, kabili Amayanda ya Bufumu yambi 727 ayakuulilwe kale baliwemyeko fimo fimo mu myeshi fye 4 mu fyalo 75.” Ilyo calefika mu mwaka wa 2003, batile: “Romania ili pa fyalo fya ku Bulaya ifyakwata indalama ishinono ifilenonkelamo muli uyu programu wa kukuulwa kwa Mayanda ya Bufumu. Muli ici calo Amayanda ya Bufumu 124 yalikuulwa ukutendeka mu July 2000. Mu Ukraine mu mwaka wa 2001, balikuulile Amayanda ya Bufumu 61 na yambi 76 mu 2002. Konse uko balekuula aya Mayanda ya Bufumu yaleba fye cimo cine. Indalama shisangulwa isha Makuule shalibomfiwa mu kukuula Amayanda ya Bufumu ayengi mu Bulgaria, Croatia, Macedonia, Moldova, Russia, na Serbia-Montenegro.”

[Ifikope]

Croatia

Bulgaria

Romania

[Icikope pe bula 23]

Uwaipeelesha aleyafwilisha abana ba nshiwa babili imbutushi

[Abatusuminishe]

© Liba Taylor/Panos Pictures

[Icikope pe bula 26]

Inte sha kwa Yehova balebila ubukombe bwe subilo

[Icikope pe bula 26]

Ubufumu bwa kwa Lesa bukafumyapo ubupiina