Abantu bamo balatwishika nampo nga imibombele ya fifungo yalifikapo. Batila nangu ca kuti ififungo fyalifulilako ukucila na pa mamilioni 8 mwi sonde lyonse, bumpulamafunde bwena tabwabwelelako pa nshi mu fyalo ifingi. Kabili, nangu ca kuti impendwa iikalamba iya baba mu cifungo baba mulya pa milandu ikumine ifya miti ikola, nalyo line ukufula kwa miti ikola iilesangwa mu ncende ishingi kucili lisakamika likalamba.

Bushe Ifyo Baleti Fikapwisha Ubwafya E Filebulundulwilako?

UMUKULULO WALI MU NYUNSHIPEPALA YA THE ATLANTA CONSTITUTION, WATILE: “Ukusaalula abafungwa no kubafuupula kulenga imibele yabo ukubipilako ilyo bafuma mu cifungo.”

ILINGI line ififungo fimonwa kwati fifulo fya kucincintilamo fye imibele ya bantu, kabili ukwa pa nshita fye inono. Nga ca kuti umufungwa akakulwa, bushe cine cine inshita apoosa mu cifungo ilalingana no mulandu acitile?a Nga balya abifishe nelyo abatemwikwa babo bomfwa shani? Ilyo bakakwile uwaipeye umwana mwaume uwa myaka 16 pa numa ya kukakwa mu cifungo pa myaka fye itatu, ba Rita abene ba mwana bailishenye ati, “Nine nyina wa mwana baipeye. Taleni kutumaneni no kutontonkanya pali ci. Bushe mwaishiba umo cilolele?” Ukulingana no mulandu wa ba Rita, ubulanda ilingi line bulashala libe ninshi ifilye fya milandu ni kale fyapingula imilandu kabili ninshi na bantu balileka no kulandaukapo.

Ici tulelandapo tacikumine fye abacushiwapo kuli bampulamafunde lelo cikumine fye bonse. Pantu nga ca kuti abafungwa balengwa ukuba ne mibele isuma nelyo nga ca kuti imibele yabo yabipilako pa mulandu wa kuba mu cifungo, ico cilacusha amatontonkanyo yenu no mutelelwe wine.

Amasukulu ya Bantalamisoka

Te lyonse ififungo ficincintila buntalamisoka. Jill Smolowe alembele muli magazini wa Time ati: “Lintu indalama ishingi nga nshi shapooswa mu kukuula icifungo cimbi ukucila ukuti bafwilishe fye abafungwa abengi abaimona kwati tapaba ifyo baba, ilingi line bumpulamafunde bwabipisha bulafula.” Amashiwi ya kwa Peter,b uwapoosa imyaka 14 mu cifungo, yaleumfwana ne fi fyebo. Atila: “Abafungwa banandi abengi batendekele fye pali bumpulamafunde bwacepesha, lyene batendeke ukwiba ifipe, kabili kuli pele pele basukile baba ni bampulamafunde babipisha aba kwimina abantu. Bena bamona ififungo kwati masukulu ya kusambililamo imilimo. Nga bakakulwa e lyo bacililako ukubipa.”

Nangu ca kuti ififungo kuti fyafumyapo bantalamisoka mu misebo pa nshita iinono, cimoneka kwati bumpulamafunde tabucepelako. Abalumendo bacaice na bakalamba ababa mu misumba mwaba sana bantu bamona ukupooswa mu cifungo ukuti e bwaume. Kuli pele pele baba intalamisoka shakamamo na menshi. Larry, uucita fye nga afuma mu cifungo na kabili abwekelamo, ica kuti imyaka iingi iya bumi bwakwe yaonawilwa fye muli uyu wine musango, atile: “Icifungo tacilenga umuntu ukuba ne mibele isuma nangu fye panono. Aba bafungwa, bafuma mu cifungo no kutendeka ukucita ifyo balecita ilyo bashilakakwa.”

Ukulingana ne fyo bamo bafwailishe mu United States, basangile ukuti pali hafu wa misoka yabipisha iicitwa, amapesenti 5 aya misoka ni ilya icitwa ne ntalamisoka shalipo mu cifungo, ne calenga ukuti cibe fi mulandu wa kuti abafungwa nga bakakulwa balabwekeshapo ukutale misoka, ukwikatwa no kupooswa mu cifungo na kabili. Magazini ya Time yatile: “Nga ca kuti abafungwa tabakwete ifya kucita, ifya kubalafya, ilingi line bekalila fye ukulundulula ubukali no kulundapo amapange yapya aya buntalamisoka, ayo . . . bakabomfya nga babwelela mu misebo.”

Ubu bwafya tabuli fye mu United States. John Vatis, dokota wa pa cifungo ca bashilika mu Greece, atile: “Ififungo fyesu filelenga abafungwa ukuba abacintiinya, aba lukaakala, kabili abakatu. Ilyo bakakulwa, abafungwa abengi bafwaya ukulandula ku bekala mushi pa fyo baculile mu cifungo.”

Indalama Shipoosa Abekala Mushi

Amafya ya fifungo yalekuma ne ndalama shenu. Ku ca kumwenako, batunganya ukuti mu United States, indalama napamo amadola 21,000 ishifuma ku balipila imisonko shibomfiwa ku mufungwa umo cila mwaka. Ishi ndalama shalumbulwa ukushifusha imiku itatu e shibomfiwa ku mufungwa wa myaka ukucila pali 60. Mu fyalo ifingi, kuli na fimbi ifilengele abantu abengi ukuleka ukucetekela inshila sha kukandilamo intalamisoka. Abantu balesakamikwa pa lwa kukakulwa bwangu ukwa ntalamisoka e lyo na pa ntalamisoka shishipooswa mu cifungo isho shishita loya wacenjelesha uushilandilako ukubomfya ifunde mu nshila ya bufumfuntungu pa kuti shipooswa mu cifungo. Ilingi line abafyengwa tabomfwa ukucingililwa bwino ku kusansa na kumbi, kabili ifyo nalimo bengalanda mu cilye tafingapooswako na mano.

Isakamika ku Bantu Lyakulilako

Ukusunga abafungwa nge nama takulenga abantu ukucetekela ififungo, nga fintu mumwene ubulondoloshi buli mu mukululo uli muli cino cipande. Tacimoneka ukuti abafungwa abasungilwe icabipisha ilyo bali mu cifungo kuti bayankulako bwino ku kusambilishiwa imibele isuma. Ukulundapo nangu fye tubungwe utwingi utulanda pa nsambu sha bantu natusakamikwa pa lwa mpendwa ishalingana iya bantu balekanalekana abasangwa mu fifungo. Balatwishika nampo nga ici ciba fye nkuma nelyo nga cibako pa mulandu wa kapaatulula ka mishobo.

Lipoti wa mu 1998 uwa ba Associated Press alandile sana pa mafya yaleshingwana na balipo abafungwa mu cifungo ca Holmesburg Prison, mu Pennsylvania, ku United States of America, abafwaile ukulipilwa pa fyo abene baleti babomfiwe bubi bubi ilyo basayansi balebapimapima mu matukuto yabo aya kusanga imiti. Kabili ni shani pa lwa cimusango ca kukulika abafungwa iminyololo ica bukulwilwe mu United States? Akabungwe ka Amnesty International kashimika ati: “Abafungwa babomba amaawala 10 ukufika kuli 12 ninshi na bakulikwa ne minyololo ilingi line mu katande mono, batushako fye panono pa kuti banweko amenshi, no kuya ku kulya ica kulya ca kasuba pe awala limo. . . . Ico bayafwilishamo nga ca kuti bapamfiwa ni cembala poto fye umo uuba mu kamusakuta kacabecabe fye. Takuba ukukakulako umufungwa ku munyololo uulefwaya ukupoosa ubusali. Ilyo ka cembala poto kaisula, abafungwa bekala icikaleikale pa lwalala pantu tabakwata mumbi umwakulosha.” Ca cine ukuti te fyonse ififungo ifyabe fyo. Nalyo line, ukusunga abantu nge nama kulenga abalecushiwa na balebacusha ukubipa.

Bushe Ififwaya Abekala Mushi Filacitwa?

Ukulingana fye ne fyo caba, abengi mu bwikashi bayumfwa abacingililwa nga ca kuti intalamisoka shabipisha shili mu cifungo. Mu mekalo yambi balatemwa ififungo pa milandu yapusana. Lintu icifungo ca Cooma mwi tauni lya ku Australia cali no kwisalwa, abantu baliilishenye. Mulandu nshi? Pantu icifungo caleingisha abapiina incito.

Pali nomba amabuteko yamo yalishitisha ififungo fyabo ku twampani pa kuti bacefyanyeko ifipooswa. Ku ca bulanda, ukufula kwa bafungwa no kukakwa imyaka iingi filenga ubukwebo ukwenda bwino. Ne ci nacilenga ukuti ubupingushi bube nga makwebo.