Ififungo Fili mu Bwafya

ROBERT GANGI, INCENSHI MU KUKANDA BAMPULAMAFUNDE PA KUTI BABE NE MIBELE ISUMA, ATILE: “Ukukuula ififungo ifingi ku kucincintila bumpulamafunde cimo no kufusha inshishi nge nshila ya kupwishishamo ubulwele butwala ku mfwa.”

MU FYALO umo insambu sha bantu ilingi line shifimbilikisha ifyabipa ificitika, balikwata amashiwi ya kupyanika pe shiwi lya kuti “icifungo” ayomfwikako bwino. Basalapo ukubomfya amashiwi ya kuti “icikuulwa ca kulungikilamo,” umo “bakanshisha abantu imilimo.” Batemwa no kubomfya ishiwi lya kuti “uo baikata” ukucila ishiwi lya kuti “umufungwa.” Lelo, nga mwapooseshako amano, mwalasanga ukuti ififungo fili mu mafya yakakala pali lelo, pamo ngo bwafya bwa kusanga indalama sha kusungilamo intalamisoka ishilefulilako fye ishipooswa mu cifungo no bwafya bulekulilako ubwa kukanafika pa co ukupoosela abantu mu cifungo kwabelako ne fifwile ukutumbukamo.

Abantu bamo balatwishika nampo nga imibombele ya fifungo yalifikapo. Batila nangu ca kuti ififungo fyalifulilako ukucila na pa mamilioni 8 mwi sonde lyonse, bumpulamafunde bwena tabwabwelelako pa nshi mu fyalo ifingi. Kabili, nangu ca kuti impendwa iikalamba iya baba mu cifungo baba mulya pa milandu ikumine ifya miti ikola, nalyo line ukufula kwa miti ikola iilesangwa mu ncende ishingi kucili lisakamika likalamba.

Nangu cibe fyo, abengi batila ukupooswa mu cifungo malibu ya kuilombela. Batila nga ca kuti ntalamisoka akakwa, e lyo paba umulinganya. Kalemba we lyashi umo alondolola ukupimpa kwa kupoosa bantalamisoka mu cifungo ukuti “musamwe wa kulonga abantu mu kalyati.”

Kwaba imilandu iikalamba ine iyo bampulamafunde bapooselwa mu cifungo: (1) ku kukanda bantalamisoka, (2) ku kucingilila abantu, (3) ku kucingilila bumpulamafunde bwingesa ku ntanshi, na (4) ukupindulula bantalamisoka, ukubasambilisha ukukonka ifunde no kulabomba imilimo isuma iya buyantanshi ilyo bakakulwa. Natumone nga ca kuti ififungo filefishapo ubu buyo.

Bushe Ifyo Baleti Fikapwisha Ubwafya E Filebulundulwilako?

UMUKULULO WALI MU NYUNSHIPEPALA YA THE ATLANTA CONSTITUTION, WATILE: “Ukusaalula abafungwa no kubafuupula kulenga imibele yabo ukubipilako ilyo bafuma mu cifungo.”

ILINGI line ififungo fimonwa kwati fifulo fya kucincintilamo fye imibele ya bantu, kabili ukwa pa nshita fye inono. Nga ca kuti umufungwa akakulwa, bushe cine cine inshita apoosa mu cifungo ilalingana no mulandu acitile?a Nga balya abifishe nelyo abatemwikwa babo bomfwa shani? Ilyo bakakwile uwaipeye umwana mwaume uwa myaka 16 pa numa ya kukakwa mu cifungo pa myaka fye itatu, ba Rita abene ba mwana bailishenye ati, “Nine nyina wa mwana baipeye. Taleni kutumaneni no kutontonkanya pali ci. Bushe mwaishiba umo cilolele?” Ukulingana no mulandu wa ba Rita, ubulanda ilingi line bulashala libe ninshi ifilye fya milandu ni kale fyapingula imilandu kabili ninshi na bantu balileka no kulandaukapo.

Ici tulelandapo tacikumine fye abacushiwapo kuli bampulamafunde lelo cikumine fye bonse. Pantu nga ca kuti abafungwa balengwa ukuba ne mibele isuma nelyo nga ca kuti imibele yabo yabipilako pa mulandu wa kuba mu cifungo, ico cilacusha amatontonkanyo yenu no mutelelwe wine.

Amasukulu ya Bantalamisoka

Te lyonse ififungo ficincintila buntalamisoka. Jill Smolowe alembele muli magazini wa Time ati: “Lintu indalama ishingi nga nshi shapooswa mu kukuula icifungo cimbi ukucila ukuti bafwilishe fye abafungwa abengi abaimona kwati tapaba ifyo baba, ilingi line bumpulamafunde bwabipisha bulafula.” Amashiwi ya kwa Peter,b uwapoosa imyaka 14 mu cifungo, yaleumfwana ne fi fyebo. Atila: “Abafungwa banandi abengi batendekele fye pali bumpulamafunde bwacepesha, lyene batendeke ukwiba ifipe, kabili kuli pele pele basukile baba ni bampulamafunde babipisha aba kwimina abantu. Bena bamona ififungo kwati masukulu ya kusambililamo imilimo. Nga bakakulwa e lyo bacililako ukubipa.”

Nangu ca kuti ififungo kuti fyafumyapo bantalamisoka mu misebo pa nshita iinono, cimoneka kwati bumpulamafunde tabucepelako. Abalumendo bacaice na bakalamba ababa mu misumba mwaba sana bantu bamona ukupooswa mu cifungo ukuti e bwaume. Kuli pele pele baba intalamisoka shakamamo na menshi. Larry, uucita fye nga afuma mu cifungo na kabili abwekelamo, ica kuti imyaka iingi iya bumi bwakwe yaonawilwa fye muli uyu wine musango, atile: “Icifungo tacilenga umuntu ukuba ne mibele isuma nangu fye panono. Aba bafungwa, bafuma mu cifungo no kutendeka ukucita ifyo balecita ilyo bashilakakwa.”

Ukulingana ne fyo bamo bafwailishe mu United States, basangile ukuti pali hafu wa misoka yabipisha iicitwa, amapesenti 5 aya misoka ni ilya icitwa ne ntalamisoka shalipo mu cifungo, ne calenga ukuti cibe fi mulandu wa kuti abafungwa nga bakakulwa balabwekeshapo ukutale misoka, ukwikatwa no kupooswa mu cifungo na kabili. Magazini ya Time yatile: “Nga ca kuti abafungwa tabakwete ifya kucita, ifya kubalafya, ilingi line bekalila fye ukulundulula ubukali no kulundapo amapange yapya aya buntalamisoka, ayo . . . bakabomfya nga babwelela mu misebo.”

Ubu bwafya tabuli fye mu United States. John Vatis, dokota wa pa cifungo ca bashilika mu Greece, atile: “Ififungo fyesu filelenga abafungwa ukuba abacintiinya, aba lukaakala, kabili abakatu. Ilyo bakakulwa, abafungwa abengi bafwaya ukulandula ku bekala mushi pa fyo baculile mu cifungo.”

Indalama Shipoosa Abekala Mushi

Amafya ya fifungo yalekuma ne ndalama shenu. Ku ca kumwenako, batunganya ukuti mu United States, indalama napamo amadola 21,000 ishifuma ku balipila imisonko shibomfiwa ku mufungwa umo cila mwaka. Ishi ndalama shalumbulwa ukushifusha imiku itatu e shibomfiwa ku mufungwa wa myaka ukucila pali 60. Mu fyalo ifingi, kuli na fimbi ifilengele abantu abengi ukuleka ukucetekela inshila sha kukandilamo intalamisoka. Abantu balesakamikwa pa lwa kukakulwa bwangu ukwa ntalamisoka e lyo na pa ntalamisoka shishipooswa mu cifungo isho shishita loya wacenjelesha uushilandilako ukubomfya ifunde mu nshila ya bufumfuntungu pa kuti shipooswa mu cifungo. Ilingi line abafyengwa tabomfwa ukucingililwa bwino ku kusansa na kumbi, kabili ifyo nalimo bengalanda mu cilye tafingapooswako na mano.

Isakamika ku Bantu Lyakulilako

Ukusunga abafungwa nge nama takulenga abantu ukucetekela ififungo, nga fintu mumwene ubulondoloshi buli mu mukululo uli muli cino cipande. Tacimoneka ukuti abafungwa abasungilwe icabipisha ilyo bali mu cifungo kuti bayankulako bwino ku kusambilishiwa imibele isuma. Ukulundapo nangu fye tubungwe utwingi utulanda pa nsambu sha bantu natusakamikwa pa lwa mpendwa ishalingana iya bantu balekanalekana abasangwa mu fifungo. Balatwishika nampo nga ici ciba fye nkuma nelyo nga cibako pa mulandu wa kapaatulula ka mishobo.

Lipoti wa mu 1998 uwa ba Associated Press alandile sana pa mafya yaleshingwana na balipo abafungwa mu cifungo ca Holmesburg Prison, mu Pennsylvania, ku United States of America, abafwaile ukulipilwa pa fyo abene baleti babomfiwe bubi bubi ilyo basayansi balebapimapima mu matukuto yabo aya kusanga imiti. Kabili ni shani pa lwa cimusango ca kukulika abafungwa iminyololo ica bukulwilwe mu United States? Akabungwe ka Amnesty International kashimika ati: “Abafungwa babomba amaawala 10 ukufika kuli 12 ninshi na bakulikwa ne minyololo ilingi line mu katande mono, batushako fye panono pa kuti banweko amenshi, no kuya ku kulya ica kulya ca kasuba pe awala limo. . . . Ico bayafwilishamo nga ca kuti bapamfiwa ni cembala poto fye umo uuba mu kamusakuta kacabecabe fye. Takuba ukukakulako umufungwa ku munyololo uulefwaya ukupoosa ubusali. Ilyo ka cembala poto kaisula, abafungwa bekala icikaleikale pa lwalala pantu tabakwata mumbi umwakulosha.” Ca cine ukuti te fyonse ififungo ifyabe fyo. Nalyo line, ukusunga abantu nge nama kulenga abalecushiwa na balebacusha ukubipa.

Bushe Ififwaya Abekala Mushi Filacitwa?

Ukulingana fye ne fyo caba, abengi mu bwikashi bayumfwa abacingililwa nga ca kuti intalamisoka shabipisha shili mu cifungo. Mu mekalo yambi balatemwa ififungo pa milandu yapusana. Lintu icifungo ca Cooma mwi tauni lya ku Australia cali no kwisalwa, abantu baliilishenye. Mulandu nshi? Pantu icifungo caleingisha abapiina incito.

Pali nomba amabuteko yamo yalishitisha ififungo fyabo ku twampani pa kuti bacefyanyeko ifipooswa. Ku ca bulanda, ukufula kwa bafungwa no kukakwa imyaka iingi filenga ubukwebo ukwenda bwino. Ne ci nacilenga ukuti ubupingushi bube nga makwebo.

Apo twakolobondamo monse, icipusho cacindama icashalako ca kuti: Bushe ififungo filalenga bampulamafunde ukuba ne mibele isuma? Nangu ca kuti ilingi line icasuko kuli ci cipusho ni iyo, napamo kuti mwapapa ukwishiba ukuti abafungwa bamo balyafwiwa ukwaluka. Lekeni tumone ifyo bayafwiwa.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6, 7]

Ifilecitika mu Fifungo

UKUFULISHA KWA BAFUNGWA: Ififungo fya mu Britain fili no bwafya bukalamba ubwa kufulisha kwa bafungwa, kabili ici te kuti citupapushe! Pantu cilya calo e ca bubili pa calo cakwatisha abafungwa pa fyalo fyabela ku Masamba ya Bulaya , ica kuti pa bekala calo 100,000 paba abafungwa 125. Mu Brazil, icifungo ca kulisha mu São Paulo cakuulilwe ukuti muleba abafungwa 500. Lelo, muba abafungwa 6,000. Ku Russia, imiputule ya mu cifungo iilingile ukubamo abafungwa 28 muli abafungwa pa kati ka 90 na 110. Ne cibipishe ca kuti abafungwa pa kulala balekomboshanya fye. Mu calo cimo ica ku Asia, abafungwa 13 nelyo 14 bapooswa mu kamuputule kamo akalepa ba mita batatu monse monse. Kumfwa ku Masamba ya Australia, abalashi bafika fye na mu kubomfya ifibokoshi fya pa fimbayambaya filya basendelamo ifipe ku kusungilamo abafungwa.

ULUKAKAALA: Magazini wa lyashi uwa ku German uwa Der Spiegel ashimika ukuti mu fifungo fya ku German abafungwa abankalwe balepaya no kucululusha pa mulandu wa “nkondo ya kucimfyanya na ba mu tumabumba tumbi utuitumpa mu makwebo yabindwa aya bwalwa ne miti ikola, ubulalelale, na mu kukongwesha kaloba.” Ukukangana kwa mikowa ilingi line kulenga kwaba ulukakaala mu cifungo. Magazini wa Der Spiegel atila: “Abapooswa mu cifungo bafuma mu nko 72. Kanshi te kuti pabule ukushenkana kulenga ulukakaala.” Mu cifungo cimo ica ku South America, abalashi batile nga kupendela pali avareji, abafungwa 12 e baleipaiwa cila mweshi. Inyunshipepala ya ku London iya Financial Times yatile: Abafungwa abene batile abafwa, kufusha ici cine cipendo imiku ibili.

UKUCENDWA: Mu cipande ca muli The New York Times icaleti “Ubwafya bwa Kucendwa mu Cifungo,” catile cimoneka ukuti mu United States, “abafungwa abaume ukucila pali 290,000 balacendwa cila mwaka.” Icipande catwalilile ukusosa ati: “Ici cimusango cabipa ica kucenda ilingi line tacipelela fye pa kucendwa umuku umo fye, lelo ciba cimusango ca cila bushiku.” Akabungwe kamo katungenye ukuti mu fifungo fya ku United States, abafungwa mupepi na 60,000 balacendwa cila bushiku.

AMALWELE NO BUSAKA: Ukutandanya kwa malwele yambukila ukupitila mu kulalana kwa bafungwa kwalishibikwa bwino. Impendwa ya bafungwa ba mu Russia na ba mu fyalo fimo ifya mu Africa abalelwala TB e lyo no mulekelesha mu myundapile ya fya cipatala, ubusaka, no kukanalya bwino mu fifungo fyaba mu calo conse filesakamika abantu abengi mwi sonde lyonse.

[Icikope]

Icifungo ca mu São Paulo, ku Brazil umwafulisha abafungwa

[Abatusuminishe]

AP Photo/Dario Lopez-Mills

[Icikope pe bula 4, 5]

Icifungo basopa sana ica La Santé mu Paris, France

[Abatusuminishe]

AP Photo/Francois Mori

[Icikope pe bula 6]

Abanakashi bali mu cifungo mu Managua, ku Nicaragua

[Abatusuminishe]

AP Photo/Javier Galeano

Bushe Cine Cine Intalamisoka Kuti Shayaluka?

VIVIEN STERN ALEMBELE MU CITABO CITILA A SIN AGAINST THE FUTURE—IMPRISONMENT IN THE WORLD, UKUTI: “Takuli nangu umo uwingapatikisha umuntu munankwe ukuba ne mibele isuma. Umwine e ufwile ukwaluka kabili afwile ukuitemenwa ukwaluka.”

ICIKALAMBA icingalenga abafungwa ukwaluka, masomo e lyo no kwalula imibele yabo ne fyo bamona ifintu. Ukwabula no kutwishika, eko baba abantu abafumacumi abaipeelesha ukusambilisha no kwafwa abafungwa. Uyu mulimo usuma uwa kwangwa bambi uulebombwa na bantu ba musango yo ulatashiwa nga nshi ku bafungwa abengi.

Bamo kuti bapaasha abati imibombele fye yonse iya fifungo taingalungamikwa kabili te kuti abafungwa baalule imibele yabo muli uyu wine musango ififungo fyabelamo. Nangu ca kuti ukupoosa umuntu mu cifungo takwingamulenga ukuba ne mibele isuma, ukusambilila Baibolo kwena kwalyafwa bamo ukwalula imibele yabo. Ici cilelangilila fye ukuti umuntu umo umo kuti ayalula imibele yakwe.

Ndakai, pa kwafwiwa ukufuma muli Baibolo, abafungwa bamo baleyaluka ica kuti baletontonkanya bwino no kulacita ifisuma. Baleyaluka shani? Ni pa kumfwila ukufunda kwa mu Baibolo ukutila: “Mwipalana no bwikashi buno; lelo musangulwe mu kulengwa kwa mitima yenu ipya, ukuti mulinge icabo ukufwaya kwa kwa Lesa, icisuma kabili ica kutemuna kabili icapwililila.” (Abena Roma 12:2) Ciletwa shani ici?

Umulimo Baibolo Ibomba

Abantu abengi batila imipepele kuti yabomba umulimo ukalamba mu kwafwilisha abafungwa ukulapila pa filubo bacitile. Ca cine, ubwafya fye ubwa kubalilapo kuli ci bwa kuti ukwaluka kwa mufungwa ilyo ali mu cifungo kuti kwapwa cilya fye akakulwa. Umufungwa umo ena alandile ati: “Abafungwa abengi balatetekela Kristu ilyo bali mu cifungo—lelo cilya bakakulwa, icitetekelo cabo muli Kristu cishala mulya mwine mu cifungo!”

Ifyacitikapo kale filanga ukuti ukwaluka kwine kwine kufwile ukucitikila mu kati, mu matontonkanyo na mu mutima wa ntalamisoka, kabili kufwile kwabako ukulapila kwine kwine pa filubo fya kale. Programu wa masomo ya Baibolo kuti ayafwa umuntu ukusambilila ifyo Lesa ayumfwa pa bubifi no mulandu bwabipila. Ici kuti camukosha ukukanatwalilila mu nshila yabipa.

Inte sha kwa Yehova baletungulula programu wa masomo ya Baibolo uwa musango yo mu fifungo ifingi mwi sonde lyonse, kabili ifiletumbukamo filewama nga nshi. (Moneni pe bula 10) Umufungwa umo atile: “Twalyafwiwa ukwishiba ico Baibolo isosa pa co ubumi bwabelako na mapaalo ya kapokelela abantunse ku nshita ya ku ntanshi.” Kabili atile: “Aya masomo yaibela!” Umufungwa umbi atile: “Ifyo tulepingulapo fileumfwana no kufunda kwa kwa Lesa. . . . Tulemona ifyo tuleyaluka. Natwishiba ifilingile ukwisa intanshi mu bumi.”

Ca cine, ukwaluka te mu fifungo mweka kulekabilwa. Nga ca kuti icalenga ukuti kuleba ififungo cafumishiwapo, uko e kukaba ukupikulula kwine kwine ukwa mafya ya mu fifungo. Icine cimo ica mu Baibolo icisuma nga nshi icafika pa mitima ya bafungwa abengi nga nshi ni ci caba mu bulayo bwa kwa Lesa ubutila: “Incitatubi shikafitwa; . . . abalungama bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.”—Amalumbo 37:9, 29.

Ilyo ici cikacitika, ubuteko bwine bwine ubwaba no kutemwa kabili ubwakosa, e kuti Ubufumu bwa mu muulu ubwa kwa Lesa ubutungululwa na Kristu, ubo Abena Kristu basambilishiwa ukupepela, bukalenga ifipimo fine fine ifya kwa Lesa ukulakonkwa. (Mateo 6:10) Muli cilya calo cipya, umwikashi onse akalulwa pa kusambilila amafunde yene yene aya kwa Lesa. Lyene icintu icishatala acicitikapo ica kuti “icalo cikesulamo ukwishiba Yehova, ifyo amenshi yafimba pali bemba” cili no kucitika. (Esaya 11:9) Cinshi cikatumbukamo nga cabe fyo? Abekashi ba calo cipya abomfwila ifunde ‘bakailemeno bwingi bwa mutende.’—Amalumbo 37:11.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 10]

Ukulenga Abafungwa Ukuba ne Subilo

Pa myaka ukucila pali 20, abatumikishi ba kuitemenwa aba Nte sha kwa Yehova balitunguluka muli programu wabo uwa kusambilisha abafungwa Baibolo mu cifungo ca ku Atlanta, Georgia, U.S.A. Ukufuma ilya nshita, abafungwa ukucila pali 40 balyafwiwa ukuba abatumikishi babatishiwa aba Nte sha kwa Yehova, kabili abafungwa na bambi ukucila pali 90 nabo balimwenamo mu kusambilila Baibolo ukwa lyonse.

Ni nomba line fye abalemba Loleni! balanshenye na bakafundisha ba Baibolo abaipeelesha ukubombela muli ci cifungo.

◼ Mulandu nshi ukusambilisha Baibolo kwabela ukwafikapo nga nshi ku kulenga abafungwa bamo ukwalula ubumi bwabo?

David: Abafungwa abengi bantu abashalangwapo ukutemwa, ukutula fye ku bwaice. Kanshi nga baishiba ukuti Lesa alibatemwa e lyo bamweba na conse icili ku mutima wabo mwi pepo na o ayasuka na mapepo yabo, aba uwa cine cine kuli bene. Ici cilenga ukuti bamutemwe.

Ray: Umufungwa umo uo nalesambilila na o Baibolo tasungilwe bwino ilyo ali umwaice. Ilyo namwipwishe icamupalamike kuli Yehova, atile nga wasambilila icine ca mu Baibolo, e lyo wingeshiba ukuti Yehova alakumfwikisha bwino. Ici camulengele ukuti afwaye ukwishibilapo na fimbi pa lwa mibele ya kwa Lesa wa musango yo.

◼ Bamo batila ico abafungwa batendekela ukupepa ni co bafwaya ukubacefeshako imyaka bakakwa nelyo ati e nshila bamona nge ya kuleseshamo icitendwe. Muleti shani ukulingana ne fyo mwamona?

Fred: Ilyo abafungwa besa ku kusambilila, tatwesha ukubakalifya. Tusambilila fye Baibolo na bene. Mu nshita fye iinono, baleshiba ukuti bali no kulasambilishiwa Baibolo kabili ici cine e co tucita. Bamo balesa kuli ine ukunjipusha ukubafwako mu fya milandu yabo ku cilye ca milandu. Nshilanshanya nabo iyi milandu. Ici calenga ukuti abesa mwi bumba lyandi no kuba mulya pa nshita imo ni balya bafwaisha fye ukusambilila ico Baibolo isosa.

Nick: Cimo ico mona, kwaluka uko abafungwa abengi bacita ilyo bali mu cifungo. Bamo baba batumikishi babatishiwa kabili balacula sana ku ficita abafungwa banabo. Ici cilabakosela sana. Baibolo aikanabafika pa mutima, nga tabatwalilila ukuba abacishinka muli iyi mibele.

Israel: Abafungwa abengi bantu abafwaisha ukusambilila pali Yehova, kabili inshila balangishishamo uko kufwaya ilatufika pa mutima. Awe kuti wamona ukuti ukufwaisha kwabo kulefuma pa mutima.

Joe: Abafungwa baba Abena Kristu ba cine balomfwikisha ico balecitila ifyabipa. Na kabili baleshiba ukuti isubilo lya kwaluka e ko lyaba—kuti bayaluka. Nga bayaluka kuti baenekela ukufikilishiwa kwa malayo ya kwa Yehova aya ku nshita ya ku ntanshi.

◼ Cinshi ico ififungo fyeka fye fishingalwila intalamisoka?

Joe: Ico kwabela ukukanda, te kulenga umuntu ukuba ne mibele isuma, lelo kufwaya fye ukupaatula intalamisoka ku bekashi. Apa pene e pabela ubwafya—pa kutila abantu basunga abafungwa ici cine e co baishiba.

Henry: Ififungo te kuti fyalule imitima ya ntalamisoka. Ubwingi bwa ishi ntalamisoka shikabwekeshapo bumpulamafunde ilyo shikakakulwa.

[Icikope pe bula 8, 9]

Abafungwa abengi balyafwiwa ukusambilila icine ca mu Baibolo