Cenjeleni ne Ntambi Ishifulwisha Lesa

IMBOKOSHI ili pa lubansa, nabakupukulapo kabili akasuba na ko nakabalika icine cine, nga filya fine kabalika ilingi mu Afrika. Ilyo abaleloosha baleenda bulanda bulanda mu mulongo ukupita apali icitumbi, umwaume umukoloci aiminina. Ninshi ali uwa bulanda icine cine, ashintilila mupepi ne cinso ca citumbi no kutendeka ukulanda ati: “Cinshi ushanjebele ati ulefwa? Ninshi wanshile fi? Apo nomba wabwelelamo, bushe ukatwalilila ukunjafwa?”

Kumbi na ko mu Afrika mwine, umwana nafyalwa. Takuli umuntu uulesuminishiwa ukumumona. Pa kuleta umwana pa cintubwingi kano papita inshita kabili ulutambi lwabo lwa kuti kano batala bamwinika ishina.

Abantu bamo, ukulanda no wafwa nelyo ukufisa umwana uwafyalwa kuti bacumfwa iceni. Lelo, icilenga balecita intambi shimo ilyo umuntu afwa na lintu umwana afyalwa, mulandu wa kuti “balisumina sana ukuti abafwa balaba no mweo kumo kabili baleshiba ifilecitika.”

Ici cisumino calikosa sana kabili e caba icacindama mu ntambi shonse no kusefya ificitwa mu mikalile yonse iya bantu. Ku ca kumwenako, abengi basumino kuti ukufyalwa, ukukula, ukuupana, ukufyala, ne mfwa fintu fyacindama ificitika mu bulendo bwa muntu ubwa kuya ku calo ca mipashi ya fikolwe. Batila uwafwa nga aya kulya, alakwata sana amaka ya kucita fimo ku bantu bakwe abacili no mweo. Kabili batila ubumi bwakwe kuti bwatwalilila mu kufyalwa cipya cipya.

Pa kuti ubumi bwakwe bwende bwino muli ubu bulendo, kulaba ukusefya no kukonke ntambi ishingi sana. Icalenga abantu ukulakonke shi ntambi, mulandu wa fyo basumina ukuti mu muntu mulafuma cimo ilyo afwa.

Intambi sha pa Kufyalwa kwa Mwana na pa Kumwinika Ishina

Intambi ishingi ishakuma ukufyalwa kwa mwana shaliba fye bwino. Lelo, Abena Kristu ba cine bafwile ukucenjela mu fyalo umo ukufyalwa kumonwa ngo kukuuka ukufuma ku calo ca mipashi ya fikolwe ukwisa ku calo ca bantunse. Ku ca kumwenako, mu fyalo fimo ifya mu Afrika, umwana uwafyalwa asungilwa fye mu ng’anda kabili tapeelwe shina ukufikila papita inshita. Nangu cingatila inshita ya kulolela kuti yapusanapusana mu ncende mu ncende, iyi inshita nga yapwa e lyo kuba ukusefya kwa kwinika ishina, ukufumisha umwana pa nse no kumulanga kuli balupwa ne fibusa. Ilyo line, e pa kulanda ishina lya mwana kuli bonse abasangilweko.

Ukulondolola ifyo bacindika ulu lutambi, icitabo ca Ghana—Understanding the People and Their Culture (Ukulondolola Intambi na Bantu ba mu Ghana) citila: “Mu nshiku sha kubalilapo 7 isha bumi bwa kanya, bakamona fye nga kali pa ‘bulendo,’ bwa kufuma ku calo ca mipashi ukwisa pano isonde. . . . Akanya kasungilwa fye mu ng’anda kabili abashili ba pa ng’anda tabasuminishiwa ukukamona.”

Mulandu nshi kwabela ulu lutambi lwa kuleka papita inshita ukwabula ukwinika umwana ishina? Icitabo ca Ghana in Restrospect (Ukulondolola Intambi sha mu Ghana) citila: “Umwana taba muntu nga talakumanya inshiku 8. Amonwa ngo ucili ku calo ca mipashi uko afumine.” Icitabo catwalililo kuti: “Apo ishina e lilenga umwana ukuba umuntu, abafyashi nga balemona kwati umwana wabo nalimo kuti afwa, balatala balolela ukwabula ukumwinika ishina ukufikila bamona ati akaba fye bwino. . . . E ico kanshi, ukusefya ulu lutambi, ulo batila ukufumyo mwana, kumonwa ukwacindama sana ku mwana na ku bafyashi bakwe. Nga basefya ulu lutambi batila ninshi nomba umwana afika pa calo.”

Umukalamba mu lupwa ilingi line e o basala ukutungulula fyonse ifilecitika pali uku kusefya kwa kwinika ishina. Ificitika pali uku kusefya filapusana mu ncende mu ncende, lelo ilingi line pali uku kusefya lyonse kulaba ubwalwa, ukupepa ku mipashi ya fikolwe ukutasha ukuti umwana afika umutende, pamo ne ntambi shimbi.

Icipulamo pali uku kusefya kubilisha ishina lya mwana. Nangu cingatila abafyashi e bafwile ukwinika umwana, balupwa bambi na bo bene ilingi line balalandapo pa kusala ishina lya mwana. Amashina yamo yalaba no mo yalola mu lulimi balanda kuli iyo ncende, yamo yalola mu kuti “uwaile nabwela,” “Bamayo babwela na kabili,” nelyo, “Batata babwela na kabili.” Amashina yamo yaba yakukaanya ifikolwe ukusenda umwana wafyalwa ukumubwesesha ku calo ca bafwa.

Kwena tacabipa ukusekelela pa kufyalwa kwa mwana. Ukwinika umwana ishina lya muntu umbi na ko kwine kwaliba fye bwino. E cimo no kumupeela ishina ililanga ifyacitike ilyo afyelwe, na co tacabipa. Na kabili ukusala inshita ya kwinika umwana na co caba ku bafyashi abene. Lelo, Abena Kristu abashifwaya ukufulwisha Lesa balacenjela ukukanacitako intambi no kusefya ifingalenga abantu ukumona kwati umwana uwafyalwa ali fye pa “bulendo,” bwa kufuma ku calo ca mipashi ya fikolwe ukwisa pano isonde.