Ifyo Bongobongo ya Mwana Isambilila Ifintu

BONGOBONGO ya mwana ilasambilila bwangu sana ifintu. Ilyo umwana afyalwa alafwaya ukwishiba fyonse ifyo alemona, ifyo aleumfwa, ne fyo aleikata.

Kabili alalolekesha na bantu no kumfwa ifyo balelanda pa kuti abeshibe e lyo alomfwa bwino ne fyo balemwikata. Mu citabo citila Babyhood, ico ba Penelope Leach balembele, batile: “Abafwailisha balisanga ukuti kwaliba ifintu ifyo umwana atemwa ukumona, ifiunda atemwa ukumfwa, e lyo ne fyo atemwa ukwikata. Ilingi line ifi fyonse afisambilila ku bakalamba abalemusakamana.” E mulandu wine abafyashi bafwile ukubikilako sana amano ku mwana ilyo aleya alekula!

“Nalelanda ngo Mwaice”

Abafyashi na badokota abondapa abana balapapa ifyo umwana asambilila ukulanda pa kulaumfwa fye ifyo abafyashi balelanda. Abafwailisha ifyo umwana akula, basanga ukuti mu nshiku fye ishinono umwana aleshiba ishiwi lya banyina kabili alalitemwa ukucila ilya bantu bambi; mu milungu fye iinono kuti ashiba icitundu ca bafyashi bakwe no kucipusanya ku fituntu fimbi; kabili mu myeshi fye iinono aleshiba ukuti ifi balelanda fya cilandelande nelyo te fya cilandelande.

Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Ilyo nali umwaice, nalelanda ngo mwaice.” (1 Abena Korinti 13:11) Bushe umwaice alanda shani? Ilingi line ifyo alanda tafyumfwika. Bushe ninshi apanga fye icongo? Awe nakalya! Badokota Lise Eliot, mu citabo balembele icitila, What’s Going On in There?—How the Brain and Mind Develop in the First Five Years of Life, batile: “Imicincili iingi ilabombela pamo ne milomo, ululimi, akanwa, no mukolomino” pa kuti umuntu alande. Na kabili batile: “Ilyo umwana alelanda icilandelande cimoneka kwati ico alecitila ifi kufwaya fye ukuti bamusakamane, lelo ukucita ifi kulalenga umwana ukusambilila ifya kulanda.”

Ilyo umwana alelanda ifyabula ukumfwika abafyashi nabo balankulako pa kulanda ifishileumfwika, kabili ici cilafwa umwana. Ukucita ifi kulalenga umwana ukufwaisha ukulanda no kwishiba ifya kulanshanya.

Ifyo Umulimo wa Bafyashi Waluka

Abafyashi nga bakwata umwana balaba no mulimo wa kusakamana umwana cila bushiku. Umwana nga alila bafwile ukumonsha. Nga alila bafwile ukumucinja itebela. Na kabili nga alila bafwile ukumusunsuntila. Ifi e fyo cifwile fye ukuba. Na kuba uyu e mulimo wa bafyashi pali iyi nshita.—1 Abena Tesalonika 2:7.

Pa mulandu wa fyo umwana bamusunga, nge fyo tulandilepo pa muulu ca nsambu umwana ukutontonkanya ukuti abakalamba, maka maka abafyashi bakwe bafwile fye ukulamucitila fyonse ifyo alefwaya. Ukutontonkanya ifi kwalilubana lelo kuti twaumfwikisha icilenga umwana ukulatontonkanya ifi. Ibukisheni ukuti ukucila pa mwaka umo abafyashi e fyo bamusunga. Umwana atontonkanya ukuti abakalamba babelako ukumucitila fyonse ifyo alefwaya. Ba John Rosemond, impanda mano ya bafyashi, balembele ukuti: “Nangu ca kuti ne myaka ibili taikumana pa kuti umwana atendeke ukulaimona muli uyu musango, pa kuti mukamulungike nalimo pakapita imyaka ukucila pali 16! Apo abafyashi e balenga ukuti umwana atendeke ukutontonkanya ifyo kanshi e bafwile no kumusambilisha panono panono ukuti abakalamba tababelako ukulamucitila fye fyonse.”

Ilyo umwana akwata imyaka ibili abafyashi balatendeka ukumusambilisha. Iyi nshita umwana aleshiba ukuti abafyashi nomba tabalecita fyonse ifyo alefwaya lelo balefwaya ukuti alecita ifyo bena balefwaya. Kanshi tatemwa ukulakonka ifyo balemweba. Alalwisha sana ukuti abafyashi batwalilile ukulacita ifyo alefwaya. Acita shani ifyo?

Ifya Kucita Umwana nga Atendeka Ukushupa

Abana abengi ilyo bafisha imyaka ibili balatendeka ukushupa. Pali iyi nshita umwana alacusha sana abafyashi! Kabili nga bamweba fimo, atemwa ukulanda ati “Nakana!” nelyo ati “Nshilefwaya!” Teshiba ifyo alefwaya. Kuti alefwaya ukuba na bafyashi kabili pa nshita imo ine alecita kwati talefwaya. Abafyashi cilabapesha amano ica kuti tabeshiba ne fya kucita. Balaipusha ati, cinshi umwana alecitila ifi?

Ico mufwile ukwishiba ca kuti ifyo mwalesunga umwana wenu te fyo mulemusunga nomba. Kale mwalecita fye nga alila bwangu bwangu mwamusakamana. Pali ino nshita namona ukuti tamulecita ifyo mwalecita kale, nomba afwile ukuicitila ifintu fimo umwine. Ilyo abafyashi balemulesha ukucita fimo, alaya aleishiba ukuti afwile ukulabomfwila nga filya Baibolo itila: “Mwe bana, muleumfwila abafyashi benu muli fyonse.”—Abena Kolose 3:20.

Pali iyi nshita abafyashi balingile ukukosapo fye ukusambilisha umwana wabo. Nga bakosapo ukumusambilisha mu nshila iisuma umwana akalabomfwila. Kabili ifyo akasambilila fikamwafwa ilyo aleya alekula.

Imibele Isuma

Inama ukubikako fye na fimashini fimo fileshiba amashiwi no kukonkelesha ifilelanda abantu. Lelo muntu fye e wakwata amano ya kutontonkanya pa fyo acicita nelyo ifyo acilanda. E ico, ilyo umwana afisha imyaka ibili nelyo itatu alatendeka ukumfwa icilumba, insoni, ukuyumfwa uwa mulandu e lyo no kubipilwa. Iyi e nshita afwile ukusambilila ukuba ne mibele isuma—ica kutila nangu bambi balecita ifyabipa ena te kuti abakonkeleshe.

Pali iyi inshita abafyashi balatemwa sana ukumona ifyo umwana aaluka na kabili. Umwana natendeka ukwishiba ifyo bambi baleyumfwa. Ilyo aali ne myaka ibili alecita ifya kuisekesha nomba pali ino nshita aletontonkanya na pa fingasekesha bambi. Kabili aleshiba abafyashi bakwe nga nabomfwa bwino kabili kuti afwaya ukubasekesha. Kanshi iyi e nshita engasambilila ifyo balemweba.

Ilyo umwana afisha imyaka itatu e lyo atendeka ukwishiba icalungama ne cishalungama, icisuma ne cibi. Kanshi iyi e nshita abafyashi bafwile ukusambilisha umwana pa kutila akakule bwino.

[Amashiwi pe bula 5]

Mu nshiku fye ishinono umwana aleshiba ishiwi lya banyina kabili alalitemwa ukucila ilya bantu bambi

[Amashiwi pe bula 6]

Ilyo umwana afisha imyaka itatu e lyo atendeka ukwishiba icalungama ne cishalungama, icisuma ne cibi

[Akabokoshi pe bula 6]

ICILENGA ABANA UKUSHUPA

Ba John Rosemond balembele mu citabo citila New Parent Power ukutila, “Abafyashi bamo batontonkanya ukuti icilenga umwana ukushupa mulandu wa kuti tabacita ifyo alefwaya. Kanshi ifi abafyashi batontonkanya ukuti e balufyenye e cilenga ukuti bacitepo cimo pa kuti umwana aleke ukushupa. E co nangu ca kuti bacimukaanina, balasuka bamusuminisha. Nelyo nga bacimuminapo pa fyo acilafwaya, balamupeela ukucila na pa fyo acilafwaya pa kuti beumfwa ububi. Ukucita ifi kulalenga umwana aleka ukushupa, umufyashi na o alomfwa bwino. Nomba umwana asambililako ukuti ukushupa e nshila ya kukwatilamo ifyo alefwaya.”

Ifyalandile Abafyashi

Nga mwalikwata umwana uwa myaka napamo ibili, ukwabula ukutwishika mulaba na mafya. Ku ca kumwenako, mucita shani umwana nga atendeka ukushupa? Kuti mwasambilisha shani umwana wenu pa kuti eshibe icisuma ne cibi no kumulungika bwino? Moneni ifyo abafyashi bamo bacita.

ILYO ABANA BATENDEKA UKUSHUPA

“Ilyo umwana afika imyaka ibili alatendeka ukushupa sana kabili afwaya fye ukumupeela fyonse ifyo alefwaya. E bwafya umwana wesu akwete. Nga tamumupeele ico alefwaya ninshi kutendeka ukupoosaika ifintu. Apo e wali umwana wesu uwa kubalilapo tatwaishibe ifya kucita. Nangu abafyashi bambi batwebe ukuti e fyo abana baba tacaletulenga ukumfwako bwino.”—Ba Susan, aba ku Kenya.

“Ilyo umwana wesu ali ne myaka ibili alelila sana no kufulukuta pa nshi . . . Ala twaleumfwa ububi! Nangu twaesha ukulanda nankwe taleleka ukulila. Kanshi ine na bena mwandi twalemutwala fye ku muputule wakwe no kumweba ukuti nga aleka ukulila e lyo twalalanda nankwe. Cilya aleka ukulila umo pali ifwe aleya mu kulanda nankwe no kumulondolwela umulandu tushacitemenwa ifyo acicita. Ukucita ifi kwalitwafwile. Bushiku bumo twaumfwile uko alepepa no kweba Lesa ukuti amwelele. Mu kupita kwa nshita alilekele ukushupa.”—Ba Yolanda, aba ku Spain.

“Abana baleshaesha ukucita ifintu ifingi no kumona nga ca kuti abafyashi kuti babakaanya. Nga mwasuminisha umwana ukucita cimo ico mwamukeenye kale te kuti eshibe bwino bwino nga cisuma nelyo cibi. Twalekosapo fye ukweba abana ukuti tabafwile ukulalila pa kuti tubapeele ifyo balefwaya. Mu kuya kwa nshita balilekele ukushupa.”—Ba Neil, aba ku Britain.

UKUFUNDA

“Umwana nga talafisha imyaka 5, cilafya ukwishiba nga aleumfwa ifyo mulemufunda. Kanshi mufwile ukulabwekeshapo ukumufunda imiku iingi uku ninshi namukoshako ne shiwi e lyo ne fyo mulecita fifwile ukulanga ukuti tamutemenwe ifyo alecita.”—Ba Serge, aba ku France.

“Nangu ca kutila abana besu 4 twabakushishe fye pamo, cila mwana ali uwaibela. Umo nga aishiba ukuti natukalifya alelila no kulila; e lyo umbi ena alefwaya fye ukutukalifya. Inshita shimo nga twalolesha fye bukali bukali umwana uuleshupa nelyo nga twamukalipila ninshi aleka ukushupa. Lelo inshita shimbi umwana nga ashupa twalemulesha ukucita ifyo atemwa.”—Ba Nathan, aba ku Canada.

“Calicindama ukukana-aluka-aluka ilyo mulefunda umwana. Pa nshita imo ine, umufyashi talingile ukuumina kumo. Umwana nga alomba ubwelelo, tulamwelela. Tatutila mpaka fye tucite ifyo twacimweba.”—Ba Matthieu, France.

“Nshipeela umwana wandi amafunde ayengi, lelo amafunde ayanono ayo mupeela yena afwile ukuyakonka. Umwana wandi uuli ne myaka itatu alishiba ifingafumamo nga taleyakonka, ne ci cilalenga aleka ukushupa. Kwena, nga naunaka kuti cayanguka ukulalolesha fye umwana nga alelufyanya. Lelo apo nshifwaya ukwaluka-aluka, ndamufunda. Cikankaala ukukana-aluka-aluka pa kufunda umwana!”—Ba Natalie, aba ku Canada.

UKUKANA-ALUKA-ALUKA

“Abafyashi nga balealuka-aluka mu fyo balelanda, abana baleshiba.”—Ba Milton, aba ku Bolivia.

“Limo umwana wandi alepusha icintu cimo cine mu nshila ishapusanapusana pa kuti amone nga twala-asuka cimo cine. Nga twalanda ifyapusana, ninshi akwata umwa kubepesha.”—Ba Ángel, aba ku Spain.

“Nga ninsansamuka, nshalebikako amano umwana wandi nga taleumfwa, lelo nga nimfulwa nalemukalipila sana. Nasangile ukuti ukucita ifi, kwalengele umwana ukucilamo bucintomfwa.”—Ba Gyeong-ok, aba ku Korea.

“Abafyashi balingile ukulenga abana ukwishiba ukuti nga balibalesha ukucita fimo, tabafwile ukwenekela ukuti bushiku bumo bakabasuminisha ukuficita.”—Ba Antonio, aba ku Brazil.

“Abafyashi nga balealuka-aluka ilyo balefunda abana, kuti calenga abana ukukanaishiba ifya kunkonka, kabili kuti balemona kwati ifyo babeba ukucita fikonka fye ne fyo abafyashi babo babuukile. Lelo abafyashi nga tabalealuka-aluka abana bakeshiba ukuti ifyo babeba ukuti fibi tafyakatale afiwama. Abafyashi nga balecita ifi, ninshi balitemwa abana babo kabili ninshi balebakusha bwino.”—Ba Gilmar, aba ku Brazil.

“Abana balafwaya ukulomba abafyashi ifintu fimo ilyo beshibe ukuti calabafya ukukaana, ku ca kumwenako, ilyo pali abantu bambi. Umwana wandi nga namukaanya ukucita fimo nshaluka, e lyo ndamweba no kuti nangu apapaate shani nshamusuminishe.”—Ba Chang-seok, aba ku Korea.

“Abafyashi bonse babili balingile ukulanga ukuti balikatana ilyo balefunda abana. Nga pali fimo ifyo ine no mwina mwandi tushilesuminishanya, tulalanshanya ilyo tuli fye babili. Abana nga baishiba ukuti abafyashi babo tabalesuminishanya pali fimo kuti bakwata umwa kubepesha.”—Ba Jesús, aba ku Spain.

“Umwana nga aishiba ukuti abafyashi bakwe balelanda cimo cine no kuti nangu alande shani teti bakonke ifyo alefwaya, kuti akula bwino. Aleshiba ne fingafumamo nga akonka ifyo abafyashi balemweba nelyo nga afilwa ukufikonka.”—Ba Damaris, aba ku Germany.

“Ine no mwina mwandi tatwaluka na lintu twalaya umwana wesu ukuti twalamucitila ifisuma. Ici cilenga ukuti aletucetekela.”—Ba Hendrick, aba ku Germany.

“Nga ca kuti abakalamba ba ncito balealuka-aluka mu fyo balenjeba ukuti e fyo mfwile ukubomba incito, teti ntemwe. Abana nabo tabomfwa bwino abafyashi nga balealuka-aluka. Balayumfwa abacingililwa nga baishiba amafunde ya bafyashi babo kabili nga baishiba no kuti abafyashi babo tabakula-alula amafunde cila bushiku. Kabili bafwile no kwishiba ifingafumamo nga tabaleumfwila amafunde, e lyo no kwishiba ukuti ifya kufumamo fya kuba cintomfwa na fyo tafyakaaluke.”—Ba Glenn, aba ku Canada.

[Amashiwi pe bula 8]

“Lekeni Ee wenu abe Ee, na Iyo wenu, abe Iyo.”—Yakobo 5:12

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 9]

ULUPWA LWESU

Ifyo Twacitile Ilyo Abena Mwandi Baimite Ninshi Tatulaipekanya

Abashimike ili lyashi ni ba Tom na ba Yoonhee Han

Ba Tom: Ilyo twaupene, papitile fye imyeshi 6, umwina mwandi Yoonhee aishileba pa bukulu. Apo nalefwaya Yoonhee eshibe ukuti nakulamusansamusha no kumukosha, nshalefwaya cilemoneka kwati ninsakamana. Lelo icishinka ca kuti nalisakamikwe icine cine!

Ba Yoonhee: Calimpeseshe amano kabili nalyumfwile umwenso! Nalililile sana; pantu nshaipekenye kabili nalemona no kuti teti imbe umufyashi.

Ba Tom: Na ine nshaipekenye ukuba umufyashi! Lelo pa numa ya kulanshanya na bafyashi bambi, twasangile ukuti bengi ababa pa bukulu ninshi tabalati baipekanye. Na kabili, ukulanda na bafyashi bambi kwalengele twaumfwako ifyo bambi balandapo pa fyo ukuba umufyashi kwawama. Mu kupita kwa nshita, umwenso nakwete walipwile, natendeke no kufwaisha ukukwata umwana.

Ba Yoonhee: Ilyo Amanda afyelwe, twaishilekwata amafya yambi. Amanda alelila ica kuti nshalelaala pa milungu iingi. Nalefilwa fye no kulya, ne ci calengele ndenaka sana. Pali ilya nshita, nshalefwaya ukulasangwa na bantu. Lelo naishilesanga ukuti, ukwikala fye neka pa ng’anda takwali bwino iyo. E ico natendeke ukulasangwa na banacifyashi bambi. Ici calengele ukuti nsambilileko ifyo bambi abalekwata amafya nalepitamo balecita, kabili naishileishiba ukuti bengi abakwete amafya ayo nakweteko.

Ba Tom: Nalibombeshe sana pa kuti umwina mwandi na ine tutwalilile ukubika amano ku fya kwa Lesa. Ku ca kumwenako, apo tuli Nte sha kwa Yehova, ine na Yoonhee twaleshimikilako bambi Icebo ca kwa Lesa kabili lyonse twaleya mu kulongana kwa Bwina Kristu. Pa ng’anda nga pali umwana, ifya kushita filafula sana, e lyo fimo fintu mushile-enekela no kwenekela. Kanshi twalebomfya bwino indalama pa kuti tatwingile mu nkongole, no kuiletela amafya na yambi.

Ba Yoonhee: Pa kubala, nalemona kwati te kuti ciwame ukulaya mu kushimikila apo abana balapumfyanya. Lelo nasangile ukuti abantu balatemwa sana ukumona abana. Ici calingafwile sana ukutwalilila ukushimikila no kwishiba ukutila te kuti ndeke ukucita ifyacindama pa mulandu fye wa mwana.

Ba Tom: Baibolo itila, abana “bupyani ubufuma kuli Yehova” kabili “cilambu.” (Amalumbo 127:3) Aya mashiwi yalanenga ukwishiba ukuti, kanshi umwana bupe ubusuma sana. Filya fine ciba umuntu nga apyana icuma, kuti asalapo ukucisunga bwino nelyo ukuconaula. E fyo caba na ku muntu nga akwata umwana. Ninsambilila ukuti ificitika ilyo umwana aleya alekula filapusana ukulingana na po afika. Kanshi mfwile ukulaba no mwana wandi lyonse pa kuti ndeishiba fyonse ifilecitika mu bumi bwakwe.

Ba Yoonhee: Inshita shimo, kulacitika fimo ifyo tushile-enekela. Lelo umuntu nga akwata umwana ilyo ashi-ipekenye tafwile ukumfwa ububi. Amanda ali ne myaka 6 nomba, kabili nshishibe ifyo ubumi bwandi bwali no kuba mbula kukwata uyu mwana.

[Icikope]

Ba Tom na ba Yoonhee no mwana wabo, Amanda

Ifya Kukusha Abana Abali ne Myaka 3-12

“Abana benu nga tabalafisha imyaka 5, mulaba nabo inshita iikalamba kabili cilanguka no kubasambilisha imibele isuma. Lelo nga baingila isukulu, batendeka ukuba na bantu abacita ifyapusana ne fyo mucita.”—Ba Valter, aba ku Italy.

ILYO abana baleya balekula, balafwaya ukwishiba ifintu. Batendeka ukwangala na bantu bambi, na bana be sukulu banabo, e lyo no kusangwa na balupwa lwabo bambi. Nga fintu ba Valter abo tulandilepo kale basosele, ilyo umwana akulako, alatendeka ukusambilila na kuli bambi, te ku bafyashi fye, nga filya ciba ilyo ali umunono sana. E mulandu wine cawamina ukulasambilisha umwana wenu ukuba ne cumfwila ne mibele isuma pali iyi nshita. Calicindama no kumwafwa ukwishiba ukulekanya icisuma ne cibi.

Umwana takeshibe ifi fintu pa lwakwe. Mufwile ‘ukulamulungika, ukulamukalipila, ukulamukoselesha, mu kushishimisha konse no kulamusambilisha bwino.’ (2 Timote 4:2) Lesa aebele abafyashi abena Israele pa lwa mafunde yakwe ati: “Muleyasambilisha ku bana benu no kuyalandapo ilyo mwikele mu mayanda yenu na lintu mule-enda mu musebo na pa kulaala na pa kubuuka.” (Amalango 6:6, 7) Nga fintu ili ilembo lilanda, calicindama ukutwalilila ukusambilisha umwana.

Pa kukusha abana kulaba fimo ifyo tufwile ukubikako sana amano ukubasambilisha. Natulandeko pali fimo.

Inshita ya Kukutika

Nangu ca kutila Baibolo ilanda ukuti kwaliba “inshita ya kusosa,” kwaliba ne nshita ya kukutika. (Lukala Milandu 3:7) Kuti mwasambilisha shani umwana wenu ukukutika ilyo bambi balelanda ukusanshako fye na imwe? Ku fyo mucita, umwana kuti asambililako. Bushe mulakutikisha ilyo bambi balelanda, kumo na bana benu?

Te lingi abana babika amano ku fyo bambi balelanda. Kanshi pa kulanshanya nabo kano namutekanya sana. Mulingile ukubikako amano pa kuti mwishibe ifya kulanshanya bwino no mwana wenu pantu abana balipusanapusana. Umfweni ifyo ba David abekala ku Britain basosele: “Ndeba umwana wandi ukulondolola mu mashiwi yakwe ifyo namweba. Ici calenga alekutikisha ilyo aleya alekula.”

Ilyo Yesu alefunda abasambi bakwe abebele ati: “Mulebikako amano ku fyo mulekutika.” (Luka 8:18) Nga ca kuti abakalamba bafwile ukucita ifyo pali bufi abaice!

‘Mulebelelana Uluse’

Baibolo itila: “Muleshipikishanya no kubelelana uluse nga umo ali ne ca kuilishanya ku munankwe.” (Abena Kolose 3:13) Abana kuti mwabasambilisha ukulaelela. Kuti mwabasambilisha shani?

Ku fyo mucita, nga filya fine twacilandapo na pa kukutikisha. Abana benu bafwile ukumona ukuti mulabelela bambi uluse. Ba Marina aba ku Russia balesha na maka ukucita ifyo. Batile: “Tulelela bambi, no kusuulako nga batulufyanya kabili tatufulwa bwangu pa kuti abana balesambililako.” Basosele no kuti: “Nga nalufyanya, ndalomba ubwelelo ku bana bandi. Ndafwaya basambilila ukulacite co nga bapusana na bambi.”

Abana benu nga bakula bakalakabila ukulanshanya mu mutende ilyo bapusana na bambi e lyo no kubabelela uluse. Kanshi mufwile ukubasambilisha ino ine inshita ukulalangulukilako bambi no kulasumina ifilubo nga balufyanya. Nga mulecita ifyo, mukabafwa ukukwata imibele isuma.

“Muletootela”

Muli shino nshiku “ishayafya nga nshi,” abantu abengi ‘bali-itemwa.’ (2 Timote 3:1, 2) Kanshi ilyo abana benu bali abaice, e lyo mufwile ukubasambilisha ukulatasha. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Muletootela.”—Abena Kolose 3:15.

Na lintu bacili abaice, abana kuti basambilila imibele isuma no kuba ne cikuuku kuli bambi. Kuti mwabafwa shani? Muli magazini imo iilanda pa bafyashi mwaliba ifyebo fyalandile ba Dokota Kyle Pruett ifitila: “Abafyashi kuti ba-afwa sana abana ukulatootela nga ca kutila abafyashi balacita ifyo pa ng’anda.” Alandile no kuti: “Kanshi mufwile ukulatasha sana ilyo bambi bamwafwa na lintu bamucitilapo fimo ifisuma . . . Nga mulecita ifyo libili libili e lyo abana bengasambilila.”

Ifi fine e fyo ba Richard abekala ku Britain bacita. Batile: “Ine no mwina mwandi tulalanga abana ifya kutasha abatucitila ifisuma, pamo nga bakafundisha, nelyo bashikulwibo na banakulwibo. Lyonse ilyo ulupwa lumo lwatwita ku ca kulya, tulalemba kardi ya kutasha ulo lupwa, na bana bonse balalembapo nelyo ukulengapo icikope.” Ukutasha no kuba ne cikuuku kukalenga abana benu ukutemwikwa ku bantu nga bakula.

‘Mwilashimunuka Ukusalapula’

Ilyo abana benu baleya balekula, bafwile ukwishiba ukuti mu fyo bacita kuti mwafuma ifisuma nelyo ifibi. Na lintu bali abaice bafwile ukukonka ifyo abalebatungulula balelanda, nampo nga ni pa ng’anda, ku sukulu, nelyo mu bwikashi. Sambilisheni abana benu ukuti, bakalobolola ico balebyala. (Abena Galatia 6:7) Kuti mwabasambilisha shani?

Baibolo itila: “Wishimunuka ukusalapula.” (Amapinda 23:13) Nga mwaeba umwana ifyo mwakulamucita nga alufyanya, mulingile ukulacita ifyo fine fye. Ba Norma abekala ku Argentina batile: “Calicindama sana ukulacita ifyo fine mwaeba umwana. Nga mulealuka-aluka umwana takulamumfwila, akulacita fye ifyo alefwaya.”

Abafyashi nga baebela abana kabela no kubalondolwela bwino ifyo bakulabacita nga balufyanya, abana tabakulacita ifikansa nga bacita icilubo. Abana balakonka ifyo abafyashi balebeba nga nabeshiba ifyo balabacita nga tabakonkele amafunde nelyo nga nabeshiba ukuti nga balufyanya fye, nangu cibe shani abafyashi tabalekepo fye.

Na lyo line, nga mulefwaya umwana asambilile, tamufwile ukumusalapula mu bukali. Baibolo itila: “Mwilaba ne mpatila ku banenu, muleke icipyu no bukali no kootoka no musaalula.” (Abena Efese 4:31) Mu kusalapula umwana, tamufwile ukuba ubunkalwe.

Finshi mwingacita pa kuti mwikwata sana icipyu umwana wenu nga amukalifya? Ba Peter abekala ku New Zealand batile: “Tacanguka ukuilama, na lyo line abana bafwile ukwishiba ukuti ico babasalapwila ni co nabalufyanya te mulandu wa kuti abafyashi babo tabailama nga bakalipa.”

Ba Peter na bena mwabo balaafwa abana babo ukwishiba ubusuma bwa kusalapulwa. Batile: “Nangu abana bacita icatukalifya, tulanda sana pa fyo bafwile ukulacita, te pa fyo balufyenye.”

“Lekeni Abantu Bonse Beshibe Ukuti Muli ba Mutembo”

Lesa alandile pa fyo ali no kusalapula abantu bakwe ati: “Nkakusalapula ukusalapula ukwalinga.” (Yeremia 46:28) Mukafuma ifisuma nga ca kutila mwasalapula umwana ukulingana ne cilubo acitile. Paulo alembeele Abena Kristu ati: “Lekeni abantu bonse beshibe ukuti muli ba mutembo.”—Abena Filipi 4:5.

Cimo icilanga ukuti mwaliba no mutembo, kusalapula abana ukwabula ukubomfwisha insoni. Ba Santi, abekala ku Italy batile: “Nshilenga abana bandi ukulaimona kwati tabacindama. Lelo ndesha ukumona icilubo ico bacitile, no kubafwa ukukanabwekeshapo ico bacitile. Nshisalapula abana bandi ilyo pali abantu bambi, nangu fye ni lintu bali na bana banabo. Nshibaseka pa filubo bacita, nampo nga tuli fweka nelyo nga tuli pa bantu.”

Ba Richard abo tulandilepo kale, balimona ukuti ukuba no mutembo cisuma sana. Batile: “Ilyo mulesalapula umwana, tamufwile ukumukandila na pa filubo acitile kale. Nga mwasalapula umwana pa cilubo acitile, tamufwile ukutwalilila ukulandapo no kulamwibukisha pa fyo alufyenye akale.”

Ukukusha abana mulimo wakosa uufwaikwa ukuipeelesha, na lyo line ulaleta amapaalo. Na ba Yelena abekala ku Russia balilandilepo pali ici cishinka. Batile: “Momba fye inshiku ishinono pa kuti ndeba no mwana wandi inshita iikalamba. Tacayanguka ukucita ico kabili ukucita ifyo kulenga ndekwata fye tundalama utunono. Na lyo line cilomfwika bwino ukumona ifyo umwana wandi asansamuka ukuba na ine ne fyo ici cilenga twatemwana sana.”

[Icikope pe bula 11]

Abana kuti basambilila ukucitila bambi ifisuma

[Icikope pe bula 12]

Salapuleni abana ukwabula ukubomfwisha insoni

Ifyalandile Abafyashi

Ilyo abana baleya balekula, kuti mwabafwa shani ukwishiba ukuti icumfwila cisuma? Kabili kuti mwabafwa shani ukwishiba imilimo ya pa ng’anda? Umfweni ifyo abafyashi mu fyalo fyalekanalekana balandile.

IMILIMO YA PA NG’ANDA NE FYA KUMFWANA NA BAMBI

“Nga tuleliila capamo no kulanshanya ifyacicitika, cila mwana alasambilila ukukutika. Nga bamona fwe bafyashi tulekutika mu mutekatima ilyo balelanda, nabo balasambilila ukucindikana no kuimona ukuti nabo balicindama.”—Ba Richard, aba ku Britain.

“Tulomfwa bwino ukumona abana besu balecita ifilanga ukuti balicindikana e lyo no kumona uko balepwisha ubwafya nga bapusana ukwabula ukuti ifwe tulandepo. Tulomfwa bwino no kumona ifyo balanshanya na bakalamba ukwabula umwenso.”—Ba John, aba ku South Africa.

“Nshapwililika, kabili limo ndakalifya abana bandi ukwabula ukwishiba. Nga nabakalifya, ndalomba ukuti banjeleleko pa fyo ncitile.”—Ba Janelle, aba ku Australia.

“Tulasambilisha abana ukubomba imilimo ya pa ng’anda. Ukubasambilisha ukucitila bambi ifintu kulalenga mu lupwa mwaba ukwikatana no mutende e lyo ici cilalenga no kuti abana besu baleba ne nsansa.”—Ba Clive, aba ku Australia.

“Tulasambilisha abana besu ukuti baleumfwa umunabo nga alelanda, balepeelana umucinshi, no kubelelana uluse, nangu ca kutila ukucita ici takwa-anguka.”—Ba Yuko, aba ku Japan.

UBUSAKA NO BUMI

“Ilyo abana besu bali abaice, twalibasambilishe ukusamba abene. Pa kuti baleumfwa bwino ukusamba, twalepanga utwa kwangasha ukubomfya sopo ya kusambila. Twaleshita ne botolo lya sopo ya kusambila mu mutwe apaleba ifikope batemwa, kabili ifya kusambilako fyalemoneka kwati tunama.”—Ba Edgar, aba ku Mexico.

“Ilyo twaleikala ukushali menshi ya ku pompi, lyonse nalebika amenshi na sopo pa cifulo cimo pa kutila twasamba ku minwe ilyo tushilaingila mu ng’anda.”—Ba Endurance, aba ku Nigeria.

“Tulapeela abana besu ifya kulya ifisuma no kubeba ico ukulya ifya kulya fimo kwacindamina. Abana balafwaya sana ukwishiba fyonse ifyo tubikile mu fya kulya, e ico ndabeba ukungafwa ukupekanya ifya kulya. Ukwipikila capamo ifya kulya kulalenga tulelanshanya bwino.”—Ba Sandra, aba ku Britain.

“Ukutukusha umubili kwalicindama kabili fwe bafyashi tulacita ifyo pa kuti abana basambilileko. Abana besu balomfwa bwino nga tulebutukako, tuleowa, tuleteya umupila, nelyo ukucofa incinga capamo. Baleshiba ukuti ukutukusha umubili kwalicindama e lyo kabili kulomfwika bwino.”—Ba Keren, aba ku Australia.

“Ico abana bafwaya sana kuba na bafyashi babo. Ukuba na bafyashi babo kwalicindama sana ukucila ukupeelwa indalama, ifya bupe, nelyo ukuya ku cifulo cimo. Nasalapo incito ya kubomba fye ulucelo ilyo abana bali ku sukulu. E lyo akasuba imba na bana bandi.”—Ba Romina, aba ku Italy.

UKUSALAPULA

“Twasanga ukuti ifibomba bwino pa kusalapula abana filapusanapusana. Limo pa kumusalapula kuti cawama ukulanda fye nankwe kabili ukwabula ukupita mu mbali, e lyo limo icingabomba, kumulesha fye ukucitako fimo ifyo atemwa.”—Ba Ogbiti, aba ku Nigeria.

“Pa kuti twishibe abana nga nabomfwa ifyo twalanda tulabeba ukubwekeshapo mu mashiwi yabo. Kabili nga tabacitile ifyo twabeba, tulabasalapula. Nga tulefwaya abana besu ukulacita ifyo twabeba, tufwile ukucita ifyo twabebele ukuti e fyo tukacita nga balufyanya.”—Ba Clive, aba ku Australia.

“Nalisanga ukuti cilaba bwino ukufukamako nga ndelanda na bana bandi pa kuti tuleloleshanya bwino. Ici cilalenga balekutikisha ilyo ndelanda, e lyo no kulenga balemona icinso candi, pantu ne cinso candi kuti calenga baishiba ifyo ndeyumfwa.”—Ba Jennifer, aba ku Australia.

“Tatufwaya ukweba abana besu ati, ‘iwe taumfwa,’ na lintu cilemoneka kwati ico ca cine. E lyo kabili tatukalipila abana besu ilyo pali bamunyinabo. Tubatepelesha fye, nelyo ukubeta pa mbali pa kuti tulande nabo ilyo bali beka.”—Ba Rudi, aba ku Mozambique.

“Abana balaaluka bwangu pantu balitemwa ukukonkelesha bambi. Pali uyu mulandu, tufwile ukulacita ifyo bengasambililako pa kuti belakonkelesha abanabo ku sukulu, nelyo ifyo bamona pa TV, nangu ifyo abantu bambi bacita. Tulingile no kwafwa abana besu ukuba ne mibele isuma iyo tusambilila mu Baibolo. Ukwishiba ifyo Baibolo ilanda kukabafwa ukukanacitako icili conse icingabaletelela.”—Ba Grégoire, aba ku Democratic Republic of the Congo.

“Umwana nga alufyanya, tamufwile ukumuleka fye, mulingile ukumusalapula. Na lyo line, mufwile ukumusalapula mu kulinga. Abana bafwile ukwishiba ifyo mwalacita nga tabakonkele ifyo mwabeba, kabili bafwile ukwishiba ukuti ifyo fine fye e fyo mwalacita.”—Ba Owen, aba ku England.

[Amashiwi pe bula 14]

“Mwilakalifya abana benu, epali baba no bulanda.”—Abena Kolose 3:21.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 15]

ULUPWA LWESU

Ifyo Nakushishe Bwino Abana Neka

Ifyalondolwele ba Lucinda Forster ilyo balebepusha

Bwafya nshi ubukalamba mukwata pamo ngo mufyashi umushimbe?

Ukuba fye umufyashi te cintu cayanguka, lelo icinkosela sana kwishiba ifya kubomfya bwino inshita ne fya kucita pa kuti nilanaka sana. Cilafya ukusanga inshita ya kusambilisha abana ne ya kutuusha e lyo ne ya kwangalako nabo. Ilingi line nshita yandi iya kutuusha ipwila fye ku kubomba imilimo ya pa ng’anda.

Mucita shani pa kuti mulelanshanya bwino na bana benu?

Abafyashi nga balekana, abana balakalipa kabili balaba no mwenso. Nga nakwata amafya na bana, nasanga ukuti ukubomfya ishiwi ilyanakilila no kubalolesha mu menso ilyo ndelanda nabo kulaafwa sana. Ndalolela ukufika bonse twateka imitima e lyo nomba nabeba icinsakamike ukwabula ukulenga ubwafya ukukulilako. Ndabeba ukulandapo pa milandu imo kabili ndakutika ilyo balelanda no kubalanga ukuti nimbikako amano ku fyo baleyumfwa. Na ku fya ku sukulu ndabikako sana amano no kubatasha mu fyo balebomba bwino. Ifya kulya tuliila pamo lyonse, uku ninshi tuleshimika ne lyashi. Kabili lyonse ndabeba ukuti nalibatemwa sana.

Mufunda shani abana?

Abana bafwaikwa ukubeba bwino bwino ifyo balingile ukucita ne fyo bashilingile ukucita, kabili nga mwabapeela amafunde, tayalingile ukula-aluka-aluka. Nga ndefunda abana bandi, nanda nabo mu cikuuku. Mfwile ukubalondolwela umulandu incitilo shimo shishawamina. Kabili ilyo nshilabasalapula, ndabepusha ukuti balondolole ifyo baletontonkanya pa kuti njishibe icacilenga bacite ifyo bashacilinga ukucita. Nga nalufyanya nelyo nga nabakalipila pa co bashacilufyanya ndalomba ubwelelo.

Musambilisha shani abana benu pa kuti balecindika abantu bambi?

Ndabeba ukulaibukisha ifyo Yesu asambilishe, e kutila ukucitila abantu ifyo nabo bengafwaya ukubacitila. (Luka 6:31) Ndakoselesha abana bandi ukuti bale-esha na maka ukupwisha amafya nga bapusana, kabili ndabasambilisha ubusuma bwaba mu kwasuka bwino ilyo bafulilwe.

Finshi mucita ilyo mulefwaya ukwangalila pamo na bana?

Te lyonse tukumanisha ukuya mu kutandala ku fifulo fimbi, kanshi tulamona mu manyunshipepala nga nabasabankanyamo fimo ifyo twingacita ngo lupwa ukwabula ukupoosapo indalama ishingi. Tulasenda ifya kulya no kuyaliila ku ncende iilemoneka bwino e lyo limo tulaya mu kutamba amaluba kulya bayalima. Kabili twalikwata ibala umo tulima amasipaisi ya mu munani ayalekanalekana kabili tulomfwa bwino ukusala ayo twalaipikila. Ukwangalila pamo na bana kwalicindama, nangu fye tamwile ukutali.

Fisuma nshi muipakisha?

Ukuba mu lupwa umushili umufyashi umwaume tacayanguka, lelo twalikatana, kabili tulatasha Lesa pa fyo atupaala. Ndomfwa bwino ukumona ifyo cila mwana aya-alekwata imibele iyapusana ne yakwata umunankwe. Pali iyi nshita abana balafwaya ukuba na ine, na ine ndomfwa bwino ukuba nabo. Baleshiba ilyo ndi ne nsansa na lintu ndi no bulanda kabili inshita shimo nga balefwaya ukunsansamusha bankumbatila fye. Ndasekelela sana nga bacita fimo ifilanga ifyo bantemwa. Ne cacilapo ukucindama, twali-imwena ifyo Lesa wesu atwafwa mu nshita sha mafya icilanga ukuti alitutemwa. Baibolo ilangafwa sana ifya kuba umufyashi umusuma.—Esaya 41:13.

[Picture]

Ba Lucinda na bana babo, Brie na Shae

Ifya Kufunda Abana Abali ne Myaka 13-19

ELENGANYENI ukuti mwanina indeke no kuya ku calo cimbi. Cilya fye mwafuma mu ndeke, mwasanga ukuti kuli ico calo kwalitalala icine cine. Kuti mwacita shani? Mufwile ukucitapo fimo pa kuti mwikale bwino muli ico calo.

Ilyo umwana alekula kulaba inshita ilyo esa mu kwaluka. Ne yi nshita ni lintu aba umusepela. Ku ca kumwenako umwana wenu umwaume uwatemenwe ukuba na imwe inshita yonse nomba atendeka ukusangwa fye na banankwe. Umwana wenu umwanakashi uwalemulondolwela fyonse ifyamucitikila nomba atendeka ukwasuka fye ifyasuko ifipi.

Nga mwamwipusha ati: “Mwacisambilila shani?”

A-asuka fye ati: “Bwino.”

Atalala na tondolo.

Nga mwatila: “Cinshi uletontonkanya?”

A-asuka fye ati: “Tapali.”

Na kabili atalala na tondolo.

Nalimo kuti mwaipusha amuti, cinshi umwana wandi abela ifi? Kale, alemweba fyonse fye ifili ku mutima. Lelo ilyo aba umusepela, aleka ukumweba. Na kuba asalapo no kulaeba abanankwe ukucila ukweba imwe.

Bushe nga caba ifyo mufwile ukumutaluka? Iyo. Kuti cawama mwapalama sana kuli ena. Lelo intanshi mulingile ukwishiba icilecitika ku mwana wenu pali iyi inshita.

Ilyo Abana Baba Imisepela

Kale, abasambilila baishibe ukuti umwana nga afisha imyaka 5, ninshi bongobongo ili fye kwati ya mukalamba. Nomba basanga ukuti nangu ca kutila taikulilako sana pa numa ya myaka 5, ifyo icita fyena filaya filefulilako. E cilenga no kuti abana balealuka mu kutontonkanya ilyo baba imisepela. Ku ca kumwenako, abana abanono nga babeba ukuti ici cibi, ici cisuma, bakonka fye ifyo fine. Lelo abana imisepela bena balafwaya ukwishiba umulandu. (1 Abena Korinti 13:11) Nga batontonkanya ukuti ifintu fifwile ukuba ifi, tabomfwa insoni ukulanda ifyo.

Ba Paolo, aba ku Italy, balimwene uku kwaluka mu mwana wabo umusepela. Batile: “Umwana wandi pali nomba tamoneka nga kalume, amoneka kwati mukalamba. Te mubili fye wakwe ulenga ndemona ifyo. Icimpapusha sana fintu atontonkanya. Tomfwa insoni ukulanda ifyo aletontonkanya kabili alakosapo no kulanda ico alemwena ukuti ifyo aletontonkanya fili fye bwino!”

Bushe na imwe mwalimona ifya musango yu ku mwana wenu umusepela? Napamo ilyo ali umunono, alecita fye fyonse ifyo mwamweba. Alishibe ukuti mfwile ukucita conse ico abafyashi banjeba. Nomba ilyo aba umusepela, alafwaya ukwishiba ico afwile ukucitila ico mwamweba. Limo kuti atendeka no kutwishika ifyo mwacindika mu lupwa lwenu kabili nga alelanda pa fyo aletontonkanya kuti mwamona kwati alefwaya ukumupondokela.

Lelo tamufwile ukumona kwati umwana wenu alefwaya ukumupondokela. Nalimo kuti cilemwafya fye ukutwalilila ukukonka ifyo mwatemwa. Natulangilile: Tutile mwakuukila mu ng’anda imbi. Bushe kuti ca-anguka ukwingisha ifipe fyonse mu ng’anda iipya? Te lingi canguka. Na lyo line, tamwakapoose icipe ico mwatemwa.

E fyo ciba na ku mwana ilyo aleya alekula no kuipekanya ‘ukusha wishi na nyina.’ (Ukutendeka 2:24) Umwana wenu nga acili umusepela, nalimo te nomba line ali no kufuma pa ng’anda. Na lyo line, alitendekako ukuipekanya. Umwana nga aba umusepela, alatendeka ukutontonkanya pa fyo mwamusambilisha no kusala ifyo engatemwa ukulakonka na lintu akula.a

Nalimo kuti mwaumfwa umwenso ukwishiba ukuti umwana wenu natendeka ukuisalila ifyo engatemwa ukulakonka. Lelo ico mufwile ukwishiba ca kuti: Ilyo akakula akatwalilila ukukonka ifyo umwine alemona ukuti e fisuma. E ico, ino ine inshita ilyo umwana wenu umusepela acili pa n’ganda, e nshita alingile ukwishiba bwino bwino ifyo akalakonka nga akula.—Imilimo 17:11.

Kanshi umwana wenu nga atendeka ukuisalila, ninshi talelufyanya. Na kuba, pali ino nshita nga alekonka fye fyonse ifyo mulefwaya ukwabula ukwipusha umulandu, na lintu akakula akalakonka fye fyonse ifyo bambi bamweba nampo nga fibi nelyo fisuma. (Ukufuma 23:2) Baibolo ilondolola ukuti umusepela wa musango uyu alabelelekwa bwangu pantu ‘alibulwa amano.’ (Amapinda 7:7) Umusepela uukonka fye icili conse ukwabula no kwishiba umulandu afwile ukucitila ico, kuti ‘alesendwa fye nga ku mabimbi nangu ukutwalwa uku no ku, ku mwela onse uwe sambilisho ku bucenjeshi bwa bantu.’—Abena Efese 4:14.

Cinshi mulingile ukucita pa kuti ifya musango uyu taficitike ku mwana wenu? Mwafweni ukukwata ifi fitatu:

1 AMANO YA KULEKANYA

Umutumwa Paulo alembele ati, “abakalamba . . . balikwata amano aya kulekanya icalungama ne calubana.” (AbaHebere 5:14) Nalimo kuti mwatila, ‘ni kale sana nasambilisha umwana wandi ukulekanya icalungama ne calubana.’ Kabili nshitwishika ukuti ifyo namusambilishe fyalimwafwa ukukula bwino ukufika fye na pali uno mushinku. (2 Timote 3:14) Na lyo line, Paulo atile abantu balingile ukukwata amano ya kulekanya icalungama ne calubana. Nangu ca kutila abana abanono kuti baishiba icalungama ne calubana, imisepela yena ilingile ‘ukulatontonkanya nga bakalamba.’ (1 Abena Korinti 14:20; Amapinda 1:4; 2:11) Kwena, tamufwaya umwana wenu umusepela ukulamumfwila fye ukwabula ukutontonkanya, lelo mufwaya alepelulula. (Abena Roma 12:1, 2) Kuti mwamwafwa shani ukulacita ico?

Cimo ico mwingacita, kuleka umwana wenu alelanda ifili mu mutima. Mwilamucilima, kabili te kwesha ukumulanga ukuti namukalipa nangu ca kutila alanda fimo ifyo tamutemenwe. Baibolo itila: ‘Mube abayanguka ukumfwa, abakokola ukulanda, abakokola ukukalipa.’ (Yakobo 1:19; Amapinda 18:13) E lyo kabili Yesu atile: “Umuntu alanda ifyaisula mu mutima wakwe.” (Mateo 12:34) Nga mulekutika ilyo umwana wenu alelanda, mukeshiba ifilemusakamika.

Ilyo mulelanda nankwe, ukucila ukumweba fye ifyo mulefwaya, mulemwipusha ifipusho. Pa kuti Yesu eshibe ifyaletontonkanya abasambi bakwe na bantu abali abatalama, limo alebepusha ati: “Muletipo shani?” (Mateo 21:23, 28) Na imwe kuti muleipushako umwana wenu amepusho ya musango uyu, na lintu alanda ifipusene ne fyo muletontonkanya. Ku ca kumwenako:

Umwana wenu nga atila: “Ndatwishika Lesa nga e ko aba.”

Ukucila ukulanda ati: “Twalikusambilisha bwino pali Lesa, walipwa no kwishiba ukuti Lesa e ko aba!”

Kuti mwatila: “Ninshi walandila ifyo?”

Mulandu nshi mufwile ukumwipushisha ici cipusho? Pantu nangu ca kutila namumfwa ifyo alandile, mulingile ukwishiba icalenga alande ifyo. (Amapinda 20:5) Nalimo icilemwafya, kukonka amafunde ya kwa Lesa. Limbi no kutwishika taletwishika ukuti Lesa e ko aba.

Ku ca kumwenako, umwana umukashana nelyo umulumendo nga talefwaya ukukonka amafunde ya kwa Lesa, kuti aleka ukutontonkanya pali Lesa pa kuti acite ifyo alefwaya. (Amalumbo 14:1) Nalimo kuti atila: ‘Lesa nga takwaba, ninshi ningalaculila ukulakonka amafunde yakwe?’

Umwana wenu nga aletontonkanya ifyo, kuti cawama mwamwipusha ukuti, Bushe walicetekela ukuti ifintu kuti fyakuwamina nga ulekonka amafunde ya kwa Lesa? (Esaya 48:17, 18) Nga asumina, mukoselesheni ukukanaleka ukukonka amafunde ya kwa Lesa.—Abena Galatia 5:1.

Umwana wenu nga atila: “Tamufwile ukumpatikisha ukupepa uko mupepa.”

Ukucila ukulanda ati: “Ulingile ukulapepa uko tupepa pantu uli mwana wesu, kabili ifyo tusambilila mu Baibolo e fyo na iwe ufwile ukulakonka.”

Kuti mwatila: “Ifyo walanda fyansakamika. Ninshi uleti kuli kumbi uko wingasambilila ifisuma ukucila pa fyo tusambilila? Fisuma nshi ifyo fine? Finshi ulemona ukuti e fingawama ukulakonka?”

Mulandu nshi mufwile ukumwipushisha ici cipusho? Pantu kuti calenga amona ifyo aletontonkanya nga fili fye bwino nelyo iyo. Kuti apapa ukwishiba ukuti ifyo aletontonkanya fimo fine ne fyo mwasuminamo, kabili kuti asanga ukuti ifilemusakamika fintu fimbi fye.

Ku ca kumwenako, nalimo umwana wenu taishiba fye ifya kulondolwela bambi ifyo asambilila mu Baibolo. (Abena Kolose 4:6; 1 Petro 3:15) Limbi kuti natendeka ukutemwana no mukashana nelyo umulumendo uupepa kumbi. Fwailisheni icilengele alelanda ifyo, kabili lekeni na o wine eshibe icilengele. Nga aishiba ifya kulekanya icalungama ne calubana, ninshi akalacita ico na lintu akula.

2 ABAKALAMBA ABA KUMUPANDAKO AMANO

Bamo abasambilila pa fyo abantu batontonkanya batila, kulaba amafya ayo abana bakwata nga baba imisepela. Lelo mu fyalo fimo imisepela taikwata aya mafya. Casangwa ukuti muli ifi fyalo imisepela ilatendeka bwangu ukusangwa na bakalamba. Balabombela pamo na bakalamba no kwisha nabo, kabili imisepela balaipeelako ne milimo ya bakalamba. Muli ifi fyalo, ishiwi lya kuti “imisepela” tabakwata, e lyo kabili tamwaba na “mabumba ya bacaice bantalamisoka.”

Lelo moneni ifyo caba mu fyalo ifingi. Imisepela iingi isangwa mu masukulu umwaba abana be sukulu abengi sana kabili inshita iikalamba e bo basangwa fye nabo. Kabili nga bainuka, tabasangapo abafyashi pa nga’anda pantu ninshi bali ku ncito. Balupwa lwabo nabo bekala ukutali. Kanshi inshita iikalamba basangwa fye na banabo.b Bushe mwamona ifilenga ubwafya? Te kusangwa fye pe bumba lya bantu ababa ne mibele yabipa, lelo no kukanaba na bakalamba. Na kuba abafwailisha basangile ukuti na bana abakwata imibele iisuma, nga tabalesangwa na bakalamba balakwata imisango iyabipa.

Icalo cimo umo abaice bashalesangwa beka, calo ca Israele.c Ku ca kumwenako Baibolo itweba ati, Usia bamubikile pa bufumu bwa baYuda ninshi musepela. Ni bani ba-afwile Usia pa kuti abombe uyu mulimo uukalamba? Ukwabula no kutwishika bakalamba pamo nga Sekaria, uo Baibolo ilondolola ukuti e “wamusambilishe ukutiina Lesa wa cine.”—2 Imilandu 26:5.

Bushe umwana wenu alikwata cibusa umukalamba uumupandako amano? Tamufwile ukumfwa ububi ilyo uyu mukalamba aleafwilisha umwana wenu. Ukukwata abakalamba aba kupandako amano umwana wenu kuti kwalenga alacita icalungama. Baibolo itila: “Uule-enda na ba mano akaba uwa mano.”—Amapinda 13:20.

3 UMUTIMA WA KUBOMBA

Mu fyalo fimo, balibikako amafunde ya kucingilila abaice. Tayasuminisha abaice ukubomba ama-awala ukucila pa yo bapima mu mulungu umo no kubombako incito shimo. Aya mafunde yapangilwe mu myaka ya ba 1700 na 1800 ilyo kwali ukulunduluka mu fya kupangapanga.

Nangu ca kutila aya mafunde yalacingilila abaice, abasambilila bamo batile aya mafunde yalalenga imisepela ukukanafwaya ukubombako imilimo. Icitabo cimo icilanda pa misepela (Escaping the Endless Adolescence) catile imisepela iingi imona kwati “abantu bambi e bafwile ukulaicitila fyonse ifyo ilefwaya.” Abalembele ici citabo batile icilenga abaice ukulatontonkanya ifyo ni co “abakalamba bamona kwati abaice tabafwile ukubombako imilimo, bafwile ukulabacitila fye fyonse.”

Lelo Baibolo ilalanda pa bana imisepela abombeleko imilimo iikalamba ninshi bacili fye abaice. Ku ca kumwenako, Timote ali fye umusepela ilyo aishibene no mutumwa Paulo—uwamwafwile sana ukulunduluka. Inshita imo, Paulo aebele Timote ati: ‘Ulebomfya sana ica bupe ca kwa Lesa icaba muli iwe.’ (2 Timote 1:6) Nalimo ilyo Timote aali mupepi ne myaka 20 nelyo ukucilako fye panono, e lyo atendeke ukwenda no mutumwa Paulo ukuya mu kupanga ifilonganino no kukoselesha aba bwananyina. Pa numa ya kubomba na Timote pa myaka 10, Paulo aebele Abena Kristu ba mu Filipi ati: “Nshikwete umuntu umbi uwakwata umutima uwalingana no wakwe, uwingamusakamana icine cine.”—Abena Filipi 2:20.

Ilingi line, abana imisepela balafwaisha ukubombako imilimo maka maka nga baishiba ukuti muli iyo milimo muli no kufuma ifisuma. Ukukwata umutima wa kubomba kuti kwalenga baishiba bwino imilimo no kukula bwino.

Kuti mwamwafwa ukukula bwino

Nga fintu tulandile pa ntendekelo ya cino cipande, napamo na imwe mwalimona ukuti mu myaka fye iinono umwana wenu umusepela alyaluka sana mu fyo atontonkanya. Ishibeni ukutila kuti mwacitapo fimo ifingaafwa umwana wenu ukukula bwino na pali uyu wine mushinku.

Ilyo umwana wenu acili umusepela e nshita (1) iya kumwafwa ukuba na mano ya kulekanya icalungama ne calubana, (2) iya kulamupandako amano, na (3) iya kumusambilisha ukubombako imilimo. Nga mwacita ifyo, umwana wenu umusepela akakula bwino.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 20]

“NDATASHA SANA UKUKWATA ABAFYASHI ABANKUSHA BWINO”

Ba Nte bafunda abana babo ukulakonka ifyo Baibolo isambilisha ukupitila mu fyo balanda na mu fyo bacita. (Abena Efese 6:4) Lelo, tababapatikisha ukucita ifyo. Abafyashi ba Nte balishiba ukuti cila mwana nga akula, afwile ukuisalila umwine ifyo akalakonka mu mikalile yakwe.

Aislyn, umukashana uuli ne myaka 18, alakonka ifyo abafyashi bakwe balemusambilisha. Atile: “Kuli ine, ukupepa Lesa te cintu ca kucita fye ubushiku bumo mu mulungu. E fyo ncita lyonse. Bukapepa bulakuma fyonse ifyo ncita na fyonse ifyo mpingulapo—ukutendekela ku fibusa nakwata ukufika na ku musango wa masomo nsambilila e lyo na mabuuku mbelenga.”

Aislyn alatasha nga nshi abafyashi bakwe Abena Kristu pa fyo bamukushishe. Atile: “Ndatasha sana ukukwata abafyashi abankusha bwino, kabili nalishuka pantu balinenga ukuba Inte ya kwa Yehova. Nshakatale ndaba ifyo abafyashi bandi balemfunda.”

[Icikope pe bula 17]

Lekeni umwana wenu alande ifili mu mutima

[Icikope pe bula 18]

Umwana nga nakwata cibusa umukalamba kuti akula bwino

[Icikope pe bula 19]

Ukubombako imilimo kulalenga imisepela ukukula bwino

Ifyalandile Abafyashi

Abana nga baba imisepela, kulaba amafya yambi ayo abafyashi abengi bakwata. Kuti mwa-afwa shani umwana wenu ukukula bwino pali iyi nshita ya-afya? Umfweni ifyalandile abafyashi bamo mu fyalo fyalekanalekana.

UKWALUKA

“Ilyo umwana wandi ali umwaice, alekonka fyonse fye ifyo nalemweba ukwabula ne fipusho. Nomba ilyo aishileba umusepela atendeke ukutwishika ifyo nalemweba. Aleilishanya pa fyo nalemweba ne nshila nalefilandilamo.”—Ba Frank, aba ku Canada.

“Umwana wandi shino nshiku talanda sana. Pa kuti njishibe ifyo aletontonkanya kano namwipusha fye. E lyo pa kuti fye asuke, kano papitako inshita.”—Ba Francis, aba ku Australia.

“Calicindama sana ukutekanya. Limo kuti twafwaya ukupatila abana, lelo ukuteka umutima no kulanshanya nabo bwino e nshila iisuma iya kupwishishamo ubwafya!”—Ba Felicia, aba ku United States.

UKULANSHANYA

“Umwana wandi umukashana uuli ne myaka 17 inshita shimo tafwaya ukulanda no uuli onse, kabili limo amona kwati ndemukalipila fye apabula no mulandu. Lelo ndamucinkulako ukuti nalimutemwa, mfwaya ukumwafwa, no kuti ndefwaya ifintu fimuwamine!”—Ba Lisa, aba ku United States.

“Ilyo abana bandi bali abaice, balenjeba fye fyonse ifili mu mutima wabo. Tacalengafya no kwishiba ifyo baletontonkanya. Nomba apo nabakula, nalishiba ukuti te fyonse bakulanjeba kabili mfwile ukulanga ukuti nalibacindika. Nga ndecita ifyo e lyo bakalanjebako ifyo baletontonkanya.”—Ba Nan-hi, aba ku Korea.

“Imisepela, te bakweba fye ati tamufwile ukucita ifi. Bakabila ukupelulushanya nabo no kulanshanya nabo bwino pa kutila baumfwikisha. Nga tulefwaya ukuti batwebe ifyo baletontonkanya, tufwile ukulakutika ilyo balelanda na ifwe, nangu ca kuti ifyo balelanda tatufitemenwe.”—Ba Dalila, aba ku Brazil.

“Nga ndefwaya ukulungika umwana wandi umukashana, nanda nakwe ku mbali ninshi tuli fye babili, nshimulungika ilyo pali abantu bambi.”—Ba Edna, aba ku Nigeria.

“Limo nga ndelanda no mwana wandi, ndatendeka ukucita ifintu fimbi kabili amano mbika kuli ifyo fine ndecita. Alamona ukuti nshimubikileko sana amano, imona kwati e calenga ukuti elafwaya ukulanda na ine sana. Kanshi mfwile ukubikako sana amano nga ndelanda nankwe pa kuti alenjebako ifyo aletontonkanya.”—Ba Miriam, aba ku Mexico.

UBUNTUNGWA

“Nshalefwaya ukupeela abana bandi imisepela ubuntungwa, kabili ici e calelenga ukuti ndepusana na bana bandi. Nalilandile nabo ifyo naleyumfwa. Nalibalondolwelele umulandu naleumfwila umwenso, pa numa nabo balondolwele umulandu balefwaila ukuti mbasuminishe ukucita ifyo balefwaya. Twasukile twaumfwana kabili nalibapeela no buntungwa balefwaya, lelo nalibebele ne fyo bashalingile ukucita.”—Ba Edwin, aba ku Ghana.

“Umwana wandi alefwaya ukumushitila honda. Lelo ine nshalefwaya ukumushitila, e lyo pa kulanda nankwe ili lyashi, nalemukalipila fye no kumweba ububi bwaba mu kukwata honda, kabili nshaleleka ukuti alande ico alefwaila ukushita honda. Calengele ukuti akalipe sana. Kabili alikoselepo fye ukuti mpaka akashite! Ilyo namwene ukuti ukumukalipila takulebomba, nasangile inshila imbi iya kulandilamo nankwe. Namukoseleshe ukutontonkanya pa busuma no bubi bwa kukwatila honda, na pa ndalama shali no kulakabilwa ukuwamishamo honda, ukulipila imisonko, ukulipila inshuwalansi na laisensi. Namwebele no kwipushako abakalamba mu cilonganino pa kuti bamupandeko amano. Naishileiluka ukuti filya nalecita pa kubala te nshila isuma iya kulanshanishishamo no mwana. Kanshi nalicitile bwino ukumukoselesha ukulanda fyonse ifyo alefwaya. Ne ci calengele namufika pa mutima.”—Ba Hye-young, aba ku Korea.

“Twale-eba abana besu ifyo bashifwile ukucita, lelo twaleya tulebapeela no buntungwa bwa kucitako fimo. Nga bakonka ifyo twabeba, twalebalesuminisha ukucitako na fimbi ifyo balefwaya. Ifyo twalecita fyalelenga baishiba ukuti twalefwaisha bakwata ubuntungwa bwa kucita ifyo balefwaya; lelo tatwalebalekapo fye nga bafilwa ukukonka ifyo twabebele.”—Ba Dorothée, aba ku France.

“Nshalelekapo fye abana bandi nga bacita ifyabipa. Lelo nga balekonka ifyo nabeba, nalebapeela ubuntungwa. Ku ca kumwenako, nga balomba ukuti balacelwako ukufika pa ng’anda, nalebasuminisha. Lelo nga tabanjebele e lyo bacelwa ukufika pa ng’anda, nshalebalekapo fye.”—Ba Il-hyun, aba ku Korea.

“Umubomfi nga ali ne cumfwila ku bakalamba ba ncito kabili alebomba ne milimo bamupeela, nga alomba ukuti aciteko fimo kuti bamusuminisha. Umwana wandi na o alimona ukuti nga aleumfwila ifyo tulemweba, tulaya tulemusuminisha ukucitako ifyo alefwaya. Alishiba ukuti filya fine ciba ku mubomfi nga alefilwa ukubomba bwino imilimo apeelwa, na o wine kuti twamupoka ubuntungwa ubo apeelwa nga talekonka ifyo twamweba.”—Ba Ramón, aba ku Mexico.

[Amashiwi pe bula 22]

“Sambilisha umwaice umo afwile ukubela; ne lyo akakota takafumemo.”—Amapinda 22:6

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 23]

ULUPWA LWESU

“Ukukusha Abana Imisepela Mulimo Uusuma”

Ba Joseph: Nasanga ukuti calicindama ukukutika ku fyo abana bandi abakashana balelanda e lyo no kusuminisha ifyo baletontonkanya. Ukukanafisa ifilubo fyandi—no kukanasaalula abana bandi—e filenga ukuti ndelanshanya nabo bwino. Ukulanda fye icishinka, ukukusha abana imisepela, mulimo uusuma maka maka nga ulekonka ifyo Icebo ca kwa Lesa, Baibolo cisambilisha.

Ba Lisa: Nalimwene ukuti ilyo umwana wesu umukalamba afikile pa mushinku wa bukashana, alekabila ukumubikako sana amano. Naleba nankwe inshita iikalamba no kulakutika ifyo alelanda, kabili nalelanda nankwe no kumukoselesha. Ine na bena mwandi twalengele abana besu baishiba ukutila, kuti batweba fyonse ifili mu mitima yabo ukwabula ukubasuusha. Ndakonka amashiwi yasuma ayaba pali Yakobo 1:19 ayatila, umuntu onse abe “uwayanguka ukumfwa, uukokola ukulanda.”

Victoria: Bamayo e cibusa candi ica pa mutima. Nshatalamonapo umuntu uwa cikuuku kabili uwakwata umutima uusuma nga bamayo—kabili ifi fine baba kuli ine e fyo baba na ku bantu bonse. Ukulanda fye icishinka, pa bantu ababika amano ku bantu banabo, bamayo e po baba. Ndatasha sana ukukwata abafyashi ba musango uyu.

Olivia: Batata ba cikuuku kabili tabakwata akaso. Nangu tukwete utunono pa ng’anda, nga bamona uubulishe balabuulapo no kumupeela. Nangu ca kuti balibika amano ku kupepa, balasanga ne nshita ya kwangalila capamo no lupwa. Ifi batata baba e fifwile ukuba umufyashi. Nalishuka ukukwata abafyashi ba musango uyu!

“Tatumfwa Icitendwe!”

Ba Sonny: Abana besu abakashana nga nabakwata ubwafya, tulekala pa nshi bonse no kulanshanyapo. Bonse mu lupwa tulalanda ifili mu mitima yesu ukwabula ubwafya, kabili Baibolo e itutungulula mu fyo tucita. Ine na bakashi bandi ba Ynez tulafwilisha abana besu ukusala abantu abatiina Lesa ukuti e bo babe ifibusa fyabo. Kanshi ifibusa fyesu e fibusa fyabo, e lyo ifibusa fyabo, na ifwe e fibusa fyesu.

Ba Ynez: Twalicincila, kabili bonse mu lupwa tulacitila ifintu pamo. Apo tuli Nte sha kwa Yehova, inshita yesu iikalamba ipwila mu mulimo wa kushimikila, mu kusambilila Baibolo capamo kabili ngo muntu umo umo, na mu mulimo wa kuitemenwa—pamo nga umulimo wa kwafwilisha abaponenwe na masanso no mulimo wa kukuula Amayanda ya Bufumu. Kabili tulakwata ne nshita ya kuba pamo no kucitako fimbi ifya kutusekesha. Kanshi tatumfwa ne citendwe!

Kellsie: Batata balabikako amano nga ulelanda nabo, kabili lyonse balatweba ukulandapo nga pali icikulu ico balefwaya ukucita. Bamayo balangafwa nga nakwata ubwafya—kabili nga ndefwaya ukubeba fimo nshibatiina.

Samantha: Ificita bamayo filanenga ndeyumfwa ukuti nalicindama no kuti balintemwa. Limo tabeshiba no kuti ifyo balecita filenenga ukumfwa ifi. Nga ulebeba fimo balabikako amano. Balatusunga bwino. Nshingafwaya nangu panono ukonaula ubu bucibusa.

[Ifikope]

Ulupwa lwa ba Camera: Ba Joseph, ba Lisa, Victoria, Olivia, na Isabella

Ulupwa lwa ba Zapata: Kellsie ba Ynez, ba Sonny, na Samantha

[Icikope pe bula 22]

Abafyashi kuti bapeela umwana ubuntungwa bwa kucita ifyo alefwaya, lelo bafwile bamweba ne fyo ashilingile ukucita