Icipandwa 52 ica kwa Esaya e citweba maka maka umulandu abantu ba kwa Lesa balingile ukwangila. Ifyebo fya ciko fyalifishiwepo pali Yerusalemu mu 537 B.C.E. Kabili fyakwata ukufishiwapo kukalamba ukusanshamo “Yerusalemu wa mu muulu,” uwaba kuteyanya kwa kwa Yehova ukwa ku muulu ukwa fibumbwa fya ku mupashi, uko limo limo kulondololwa nga nyina kabili umukashi.—Abena Galatia 4:26; Ukusokolola 12:1.

2. Ni lilali Sione abuuka, kabili ici cacitika shani?

² Yehova abilikishisha muli Esaya ku musumba Wakwe uwatemwikwa, Sione atila: “Buuka, buuka, we Sione, fwalo bukose bobe! Fwala amalaya yobe ayayemba, we Yerusalemu umusumba wa mushilo! Pantu takwakabwekeshepo ukwingila muli iwe kabili uushasembululwa no wakowela. Ibuushe, fuma mu lukungu, [ikala pa cipuna, NW] we wa bunkole Yerusalemu; kunte fikakilo fya pa mukoshi obe, we nkole umwana mwanakashi [wa kwa] Sione!” (Esaya 52:1, 2)

3. Mulandu nshi icilonganino ca Bena Kristu basubwa cingetilwa “umwana mwanakashi wa kwa Sione,” kabili baba shani abalubulwa?

³ Ifi fyebo fya kwa Esaya fyalikwata ukufishiwapo na pa cilonganino ca Bwina Kristu. Icilonganino ca Bena Kristu basubwa kuti calondololwa ngo “mwana mwanakashi wa kwa Sione,” uwa muno nshiku apo “Yerusalemu wa mu muulu” e nyinabo.a Apo balilubulwa ku fisambilisho fya cisenshi na ku fifundisho fya basangu, abasubwa balingile ukutwalilila ukuba aba busaka pa ntanshi ya kwa Yehova, te mu kusembululwa kwa mu mubili, kano ukusembululwa kwa mu mutima. (Yeremia 31:33; Abena Roma 2:25-29) Ici cisanshamo ukutwalilila ukuba aba busaka lwa ku mupashi, mu muntontonkanya, na mu mibele pa ntanshi ya kwa Yehova.—1 Abena Korinti 7:19; Abena Efese 2:3.

4. Nangula “Yerusalemu wa mu muulu” tabala abulwe cumfwila kuli Yehova, fintu nshi fyacitikile abamwimininako pe sonde ifyapalana na filya fyacitike ku bekashi ba mu Yerusalemu wa pa kale?

⁴ Ca cine, “Yerusalemu wa mu muulu” tabala abulwe cumfwila kuli Yehova. Lelo pa nshita ya nkondo ya calo iya kubalilapo, abeminishi bakwe aba pe sonde, e kuti Abena Kristu basubwa, bapulile mu malango ya kwa Yehova ukwabulo kwishiba pantu tabaumfwikishe bwino umo calolele Abena Kristu ukukanaitumpa mu milandu ya calo. E ico pa kulufya ukusenamina kwa kwa Lesa, baishileba muli bunkole bwa ku mupashi muli “Babele Mukalamba,” ubuteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi. (Ukusokolola 17:5) Imibele yabo iya kuba mu busha yafikile pa kalume mu June 1918 ilyo abalashi 8 aba Watch Tower Society babikilwe mu cifungo pa kupeelwe milandu ya bufi no kuti bali na mapange yabi aya mu bumfisolo. Pali ilya nshita umulimo wateyanishiwa bwino uwa kushimikila imbila nsuma wapene wiminine. Lelo, mu 1919, kwali umucincisho waluma uwabilishiwe pa lwa kuba abalola lwa ku mupashi. Abena Kristu basubwa batendeke ukuipaatula umupwilapo ku kukowela kwa mu mibele no kwa ku mupashi ukwa Babele Mukalamba. Bafumine mu lukungu lwa bunkole, kabili “Yerusalemu wa mu muulu” aishilekwata ubucindami bwa “musumba wa mushilo” umo ukukowela kwa ku mupashi kushalesuminishiwa.

5. Mulandu Yehova akwatila insambu shapwililika isha kulubula abantu bakwe ukwabula ukulipila ababacitile bunkole?

⁵ Mu 537 B.C.E. na mu 1919 C.E., Yehova alikwete insambu shapwililika isha kulubula abantu bakwe. Esaya alondololo kuti: “E fyo Yehova atila: Mwapooselwe apa fye, kabili mukalubulwa apabula silfere.” (Esaya 52:3) Babele wa pa kale nangu ni Babele Mukalamba uwa muno nshiku tabalipiile nangu cimo ilyo basendele abantu Lesa apingana na bo icipingo no kubacita abasha. Apo tapali ukushishanya kwa mu ndalama, Yehova ali acili e Mwine wa bantu bakwe ukulingana ne funde. Bushe alekabila ukuba ne misha ku muntu nangu umo? Awe nakalya. Yehova ali ne nsambu sha kulubula bakapepa bakwe ukwabula ukulipila nangu cimo kuli Babele wa pa kale na Babele Mukalamba uwa muno nshiku ababacitile bankole.—Esaya 45:13.

7. Bushe ukwikatwa bunkole ukwa bantu ba kwa Yehova kwakumine shani ishina lyakwe?

⁷ Bunkole abantu ba kwa Yehova balimo nabukuma ishina lyakwe, nge fyo ukusesema kwalangilila: “Nomba [bushe pali icingantemuna pano, NW] (cisemo ca kwa Yehova), apo abantu bandi basendwa apa fye? Ababateka bawelesha (cisemo ca kwa Yehova), ne shina lyandi lipuundulwa pe akasuba konse. E ico abantu bandi bakeshibe shina lyandi muli ubo bushiku, ukuti nine ne wasosa, ndi pano.” (Esaya 52:5, 6)

8. Ukutula apo abatumwa bafwilile, ni shani ishina lya kwa Yehova lyaseebanishiwa?

⁸ Bushe ici cikumine shani “Yerusalemu wa mu muulu”? Ukutula fye ilyo ubusangu bwatendeke pa Bena Kristu baitunga, kuti casoswa ukuti ‘ishina lya kwa Lesa lipontelwa mu bena fyalo pa mulandu wa [balya bantu].’ (Abena Roma 2:24; Imilimo 20:29, 30) Na kuba, pa mulandu wa kutiine mipashi abaYuda basukile baleka ukulumbula ishina lya kwa Lesa. Pa numa fye ya mfwa ya batumwa, Abena Kristu abasangu bakonkeleshe ico abaYuda bacitile kabili balekele ukulumbula ishina lya kwa Lesa. Ubu busangu bwalengele kube Kristendomu, imipepele yapulamo muli Babele Mukalamba. (2 Abena Tesalonika 2:3, 7; Ukusokolola 17:5) Bucilende bwe shiku ubwa kwa Kristendomu no kupama kwakwe mu kusuumya umulopa fyalileta umuseebanya pe shina lya kwa Yehova.—2 Petro 2:1, 2.

9, 10. Kumfwikisha nshi abantu Lesa apingana na bo icipingo baumfwikisha muno nshiku pa lwa mafunde ya kwa Yehova ne shina lyakwe?

⁹ Ilyo Koreshe Mukalamba, Yesu Kristu, alubwile abantu Lesa apingana na bo icipingo ukufuma muli bunkole bwa muli Babele Mukalamba mu 1919, baishileumfwikisha bwino ifipope fya kwa Yehova. Kale kale bali nabaisangulula ukufuma ku fifundisho ifingi ifya Kristendomu ifyatuntwike ku busenshi ilyo ubuKristu bushilabako, ifisambilisho fya kuti kwaba Balesa Batatu, ukuti umweo taufwa, no kulunguluka kwa pe muli helo wa mulilo. Nomba batendeke umulimo wa kuipaatula ku misango yonse iya muli Babele. Baishileiluka no mulandu cacindamina ukukanaitumpa nangu panono mu milandu ya cino calo iya mitekele. Bafwaile fye no kuisangulula ku mulandu onse uwa mulopa uo bamo bafwile bakuminweko.

¹⁰ Ababomfi ba kwa Lesa aba muno nshiku baishileumfwikisha na pa kucindama kwe shina lya kwa Yehova. Mu 1931 bapokelele ishina lya kuti Inte sha kwa Yehova, kabili uku kwali kubilisha kwa pa lwaalala ukwa kuti baletungilila Yehova ne shina lyakwe. Kabili, ukutula mu 1950, Inte sha kwa Yehova balibwesesha ishina lya kwa Lesa umo lifwile ukuba mu Baibolo pa kupulinta Baibolo wa New World Translation. Balitesekesha ishina lya kwa Yehova kabili balelilenga ukwishibikwa mwi sonde lyonse.

11. Mulandu nshi amashiwi ya kubilisha ukuti “Lesa obe aleteka!” yabelele ayalinga ukulosha ku fyacitike mu 537 B.C.E.?

¹¹ Nomba twayalukila kuli Sione wa pa kale pa nshita acili amapopa. Inkombe yafika ne mbila nsuma aiti: “Ifyo yayemba pa mpili amakasa ya kwa kabila, uulengo kuumfwe fya mutende, uubile mbila nsuma, uulengo kuumfwo kupususha, uutila ku Sione, Lesa obe aleteka.” (Esaya 52:7)

Lelo, pali lelo, uubila imbila nsuma alishibikwa. Yesu Kristu e nkombe nkalamba iya mutende iya kwa Yehova. Ilyo ali pe sonde, ashimikile imbila nsuma ya kuti kukaba ukulubulwa ukufuma ku kucula konse ukulengwa no lubembu twapyana kuli Adamu, ukusanshako no kulwala ne mfwa. (Mateo 9:35) Yesu atwimikile ica kumwenako ca kuba abapimpa mu kubilisha iyi mbila nsuma iya fisuma, no kushukila inshita yonse ku kusambilisha abantu pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa. (Mateo 5:1, 2; Marko 6:34; Luka 19:1-10; Yohane 4:5-26) Kabili abasambi bakwe balimupashenye mu kucite ci.

13. (a) Bushe umutumwa Paulo alundileko shani ku bupilibulo bwa mashiwi ya kuti “Ifyo yayemba pa mpili amakasa ya kwa kabila”? (b) Mulandu nshi cingasoselwa ukuti amakasa ya bakabila ‘yaliyemba’?

¹³ Muli kalata wakwe ku bena Roma, umutumwa Paulo ayambula Esaya 52:7 ku kukomaila pa bucindami bwa mulimo wa kushimikila imbila nsuma. Aipusha ifipusho fyakonkana ifyakulenga umuntu ukutontonkanya, ukusanshako ne ca kuti ‘Abantu bakomfwa shani, apabula kabila?’ E lyo atila: “Ifyo calembwa, aciti, Ifyo yayemba amakasa ya balete mbila nsuma iya fisuma!” (Abena Roma 10:14, 15) E ico Paulo alundako ifyo Esaya 52:7 engabomba, pa kubomfya ishiwi lya kufusha ilya kuti “abaleta” ukucila ukubomfya ishiwi lishili lya kufusha ilya kuti ‘uubila’ ilyaba mu malembo ya kubalilapo aya kwa Esaya. Apo bapashanya Yesu Kristu, Abena Kristu bonse ni nkombe sha mbila nsuma ya mutende. Bushe amakasa yabo yaba shani “ayayemba”? Esaya alanda kwati nakalimo inkombe ilepalama ku Yerusalemu ilefuma ku mpili sha mupepi isha muli Yuda. Cintu cayafya ukumona aya makasa ya nkombe apatali. Lelo, uulelandwapo pano ni nkombe ine, amakasa yalemwimininako fye. Nga filya fine Yesu na basambi bakwe balemoneka abayemba ku bafuuka aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, e fyo ne Nte sha muno nshiku bamoneka abayemba ku bafuuka abomfwila ubukombe bwa mbila nsuma ubupususho bumi.

14. Muli shino nshiku, ni shani Yehova ateka, kabili kutula lilali ici cabilishiwa ku bantu?

¹⁴ Kutula lilali ukubilisha kwa kuti “Lesa obe aleteka!” kwabilishiwa muno nshiku? Kutula mu 1919. Muli ulya mwaka pe bungano lyabelele mu cibansa ca Cedar Point, mu Ohio, J. F. Rutherford, uwali pali iyo nshita presidenti wa Watch Tower Society, acincimwishe abalekutika ku lyashi lyakwe ilyaleti “Ukulanda Kuli Bakabomba Banensu.” Ili lyashi ilyashimpilwe pali Esaya 52:7 no Ukusokolola 15:2, lyakoseleshe bonse abasangilweko ukutendeka ukulabomba umulimo wa kushimikila. E fyo ‘amakasa yayemba’ yatendeke ukumoneka pa “mpili.” Abena Kristu basubwa e babalilepo ukuya baleshimikila imbila nsuma mu kupimpa ukuti Yehova aleteka e lyo pa numa abanabo aba mu “mpaanga shimbi” bacitile cimo cine. (Yohane 10:16) Ni mu nshila nshi Yehova abelele Imfumu? Ukuteka kwakwe kwamonekele mu nshila ipya mu 1914 ilyo abikile Umwana wakwe, Yesu Kristu, ukube Mfumu mu Bufumu bwa ku muulu ubupya ubwaimikwe. Na kabili Yehova alengele ukuteka kwakwe kumoneke mu musango upya mu 1919 ilyo alubwile “Israele wa kwa Lesa” ukufuma muli Babele Mukalamba.—Abena Galatia 6:16; Amalumbo 47:8; Ukusokolola 11:15, 17; 19:6.

15. Bushe “bakacefya” abasansula amashiwi yabo mu 537 B.C.E. ni bani?

¹⁵ Bushe ukubilisha kwa kuti “Lesa obe aleteka!” kulingile ukwankulwako? Ee. Esaya alemba ati: “Umfwa, bakacefya bobe basansule shiwi, bayawila pamo utupundu, pantu bamonana na Yehova mu menso [alonganya no kubwesha, NW] Sione.” (Esaya 52:8)

17, 18. (a) Ni shani ibumba lya kwa kacefya ilya muno nshiku lyasansula ishiwi? (b) Ni mu musango nshi ibumba lya kwa kacefya lyabilishisha imbila nsuma pamo?

¹⁷ Mu kufishiwapo kwa muno nshiku, ibumba lya kwa kacefya, “umusha wa cishinka kabili uwashilimuka,” lilasanswile shiwi ku baba kale mu kuteyanya kwa kwa Lesa ukumoneka e lyo na ku ba ku nse. (Mateo 24:45-47) Mu 1919 kwali ukubilisha kwa kulonganya abashalapo ba mu basubwa, kabili mu 1922 uku kubilisha kwalilumiineko pe bungano lyali pa Cedar Point, Ohio, apo bacincishiwe ukuti “sabankanyeni, sabankanyeni, sabankanyeni, Imfumu no bufumu bwa iko.” Ukutula mu 1935, nomba abalonganikwa ba mwi bumba likalamba abapale mpaanga. (Ukusokolola 7:9, 10) Mu myaka ya nomba ukubilisha pa lwa kuteka kwa kwa Yehova kwaliluminako. Mu musango nshi? Mu mwaka wa 2000, abantu mupepi na mamilioni 6 mu fyalo ne fitungu ukucila pali 230 balibombeleko umulimo wa kushimikila pa lwa kuteka kwa kwa Yehova. Kabili, Ulupungu lwa kwa Kalinda, icibombelo cikalamba ico ibumba lya kwa kacefya libomfya, lubilisha ubukombe bwa nsansa mu ndimi ukucila pali 130.

¹⁸ Pa kubombako uyu mulimo uwikatanya abantu cikabila ukuba uwaicefya no kutemwa aba bwananyina. Pa kuti uku kubilisha kubombe bwino, bonse abashimikilako balingile ukushimikila ubukombe bumo bwine, ubulanda pe shina lya kwa Yehova, icilubula abikako, amano yakwe, ukutemwa kwakwe, no Bufumu bwakwe. Ilyo Abena Kristu balebombela pamo mu calo conse, bucibusa bwabo na Yehova bulakoshiwa ku kuleka babilishishe imbila nsuma pamo.

19. (a) Bushe “ifibolya fya ku Yerusalemu” fyasansamuka shani? (b) Ni mu musango nshi Yehova ‘asamunwina ukuboko kwakwe’?

¹⁹ Apo abantu ba kwa Lesa balebilikisha ne nsansa, nangu fye cifulo bekalamo cimoneka icasekelela. Ukusesema kutwalilila ati: “[Sansamukeni, NW], awileni pamo utupundu, mwe fibolya fya ku Yerusalemu; pantu Yehova nasansamusha abantu bakwe, nalubula Yerusalemu. Yehova nasamununo kuboko kwakwe kwa mushilo ku menso ya nko shonse, ne mpela shonse sha pano isonde shikamono kupususha kwa kwa Lesa wesu.” (Esaya 52:9, 10)

20. Cinshi catumbukamo kabili cinshi cikatumbukamo muli ifi Yehova asamununa ukuboko kwakwe ukwa mushilo muno nshiku?

²⁰ Muli shino “nshiku sha kulekelesha,” Yehova nasamununo kuboko kwakwe kwa mushilo pa kuti apeele amaka ku bashalapo basubwa, shilya “nte . . . shibili” isha mwi buuku lya Ukusokolola. (2 Timote 3:1; Ukusokolola 11:3, 7-13) Ukutula mu 1919, aba balilonganikwa muli paradise wa ku mupashi, imibele ya ku mupashi iyo babamo capamo na mamilioni ya mpaanga shimbi abo babishanya na bo. Kuli pele pele, Yehova akasamununo kuboko kwakwe ukwa mushilo ku kupususha abantu bakwe pa “Armagedone.” (Ukusokolola 16:14, 16) E lyo, “impela sha pano isonde shikamono kupususha kwa kwa Lesa wesu.”

21. (a) Cinshi cilekabilwa ku “basende fipe fya kwa Yehova”? (b) Mulandu nshi abaYuda abalefuma mu Babele bashilekabila kufulumbana?

²¹ Abafuma mu Babele no kubwelela ku Yerusalemu balekabila ukucitapo cimo. Esaya alemba ati: “Kabiyeni, kabiyeni, fumeniko; icakowela mwiikatako. Fumeni mu kati ka uko, isangululeni, mwe basende fipe fya kwa Yehova. Lelo mwifuma mu kufulumbana, kabili mwiya mu kufulumuka; pantu Yehova aleya ku ntanshi yenu, kabili cinuma wenu ni Lesa wa kwa Israele.” (Esaya 52:11, 12)

22. Bushe Paulo akomaila shani pa kuti Abena Kristu basubwa balingile ukuba abasanguluka pa kati kabo?

²² Amashiwi ya kwa Esaya pa lwa kuisangulula yalikwata ukufishiwapo kukalamba pa bufyashi bwa kwa “Yerusalemu wa mu muulu.” Ilyo Paulo akonkomeshe Abena Kristu ba ku Korinti ukukanaba kwi koli limo na bashatetekela, ayambwile amashiwi ya pali Esaya 52:11 no kutila: “E ico fumeni mwi bumba lyabo, mupaatukeko, e fyo asosa Shikulu, kabili mwiikatako ku cishasanguluka.” (2 Abena Korinti 6:14-17) Nga filya fine abena Israele abalebwelela ku mwabo ukufuma mu Babele baitalwishe ku kupepa kwa bufi ukwa cina Babele, e fyo na Bena Kristu balingile ukuitalushako umupwilapo.

23. Ni kuli finshi ababomfi ba kwa Yehova lelo batukuta ukuisunga abasanguluka?

²³ Ifi fine fye e fyo cali kuli balya bakonshi basubwa aba kwa Yesu Kristu abafulumwike muli Babele Mukalamba mu 1919. Panono panono baisangulwile kuli tonse utwakumine ukupepa kwa bufi. (Esaya 8:19, 20; Abena Roma 15:4) Panono panono bailwike na pa lwa bucindami bwa kuba abasanguluka mu mibele. Nangu Inte sha kwa Yehova lyonse balakonka amafunde yasumbuka aya mibele isuma, Ulupungu lwa kwa Kalinda lwakwete ifipande mu 1952 ifyakomaile pa kuti aba mibele ya bucilende balekabila ukusalapulwa ku kuleka icilonganino citwalilile ukuba icasanguluka. Ukusalapula kwa musango yo kulaafwa na kacita wa fibi umwine ukukutuluka umulandu alekabila ukulapilila mu kufumaluka.—1 Abena Korinti 5:6, 7, 9-13; 2 Abena Korinti 7:8-10; 2 Yohane 10, 11.

24. (a) Muno nshiku, “ifipe fya kwa Yehova” ni finshi? (b) Mulandu nshi Abena Kristu lelo bacetekelela ukuti Yehova akatwalilila ukubatangilila no kuba cinuma wabo?

²⁴ Abena Kristu basubwa capamo ne bumba likalamba ilya mpaanga shimbi balipampamina pa kukanaikata ku cishasanguluka lwa ku mupashi. Imibele yabo iyasangululwa ibalenga ukuba abalinga ukusende “fipe fya kwa Yehova”—e kuti ifya mutengo ifyo Lesa apekanya ku kubomfya mu mulimo washila uwa ku ng’anda ne ng’anda no butumikishi bwe sambililo lya Baibolo ne misango imbi iya mulimo wa Bwina Kristu. Mu kutwalilila ukuba abasanguluka, abantu ba kwa Lesa lelo kuti bacetekela ukuti Yehova akatwalilila ukubatangilila no kuba cinuma wabo. Apo bantu ba kwa Lesa abasanguluka, baliba ne milandu iingi iya ‘kwawila pamo utupundu’!