“Mwiba Ababwesesho Muntu Nelyo Umo Ububi pa Bubi”

“Mwiba ababwesesho muntu nangu umo ububi pa bubi. Tontonkanishisheni kabeela ukucita ifisuma mu menso ya bantu bonse.”—ABENA ROMA 12:17.

1. Micitile ya musango nshi iyaseeka ku bantu abengi?

UMWAICE nga bamusunka ku munankwe, ilingi line na o alamubwekeshamo apo pene fye. Nomba icabipa ca kuti te baice fye babwekeshamo abanabo, na bakalamba bene balabwesesha ububi pa bubi. Umuntu nga abalufyanya, balafwaya ukulandula. Kwena abakalamba abengi tabasunka umunabo nga filya abaice bacita, lelo balabwesesha ububi pa bubi mu musango wa kuti no wabalufyenye limbi te kuti eluke no kwiluka. Nakalimo kuti batendeka ukutandanya ilyashi lya bufi pali uyo muntu nelyo kuti bacitapo fimo pa kuti umunabo cimubipile nelyo ifintu fyonaike. Ifyo abantu bacita abanabo filapusanapusana, lelo ico bonse fye bafwaya, kulandula.

2. (a) Mulandu nshi Abena Kristu ba cine bashifwaila ukulandula? (b) Fipusho nshi twalayasuka, kabili cipandwa nshi ica mu Baibolo ico twalalandapo?

² Nangu ca kuti imitima yesu fwe bantu ilafwaya sana ukulandula, Abena Kristu ba cine balabikako sana amano ku kucimfya uyu musango. Mu nshita ya kulandula, bafwaya sana ukukonka ifyo umutumwa Paulo atukonkomeshe ilyo atile: “Mwiba ababwesesho muntu nangu umo ububi pa bubi.” (Abena Roma 12:17) Cinshi cingatwafwa sana ukusengauka ukulandula? Ni kuli bani sana sana uko tushifwile ukulandula? Busuma nshi bwingafumamo nga tatulelandula? Pa kwasuka ifi fipusho, lekeni twishibe bwino bwino ilyashi Paulo alelandapo ilyo asosele ukuti tatufwile ukubwesesha ububi pa bubi. Twalasambilila ne fyo ibuuku lya Abena Roma icipandwa 12 litulanga ukuti ukukanalandula, mibele isuma, kulanga ukuti twalitemwa abanensu no kuti twali-iceefya. Lekeni nomba tulande pali ifi fintu fitatu, twalalanda pali cimo cimo.

‘E ico Ndemupaapaata’

3, 4. (a) Ukutendeka mu Abena Roma icipandwa 12, cinshi Paulo alandilepo, kabili mulandu nshi abomfeshe ishiwi lya kuti “e ico”? (b) Cinshi Abena Kristu ba ku Roma bali no kucita pa cikuuku ca kwa Lesa kuli bena?

³ Ukutendeka mu cipandwa 12 ica Abena Roma, Paulo alandile pa fintu fine ifyapalana ifyakuma imikalile ya Mwina Kristu. Alandile pali bucibusa bwesu na Yehova, ukwampana kwesu na basumina banensu, imibele yesu ku bashasumina, ne fyo tufwile ukulamona bakateka. Paulo alandile pa cacindama icilingile ukutwafwa sana ukusengauka ukutontonkanya kwabipa no kulandula ilyo atile: “E ico, mwe bamunyinane, ndemupaapaatila ku nkumbu sha kwa Lesa.” (Abena Roma 12:1) Moneni ukuti Paulo pano abomfeshe ishiwi lya kuti “e ico.” Ili shiwi litulanga ukuti kwali fimo ifyo alandile mu fipandwa fyabalilapo ifyo aletontonkanyapo. Kanshi Paulo pali ici cikomo aletila, ‘Pa mulandu wa fyo nacilandapo nomba line, ndemupaapaata ukuti mulecita ifyo nalamweba nomba.’ Finshi Paulo aebele Abena Kristu ba ku Roma mu fipandwa fyabalilapo?

⁴ Mu fipandwa fya kubalilapo 11 ifya muli kalata yakwe ku bena Roma, Paulo alandile pe shuko lishimonwamonwa ilyo abaYuda na bena Fyalo bakwete, ilya kuya mu kuteka na Kristu mu Bufumu bwa kwa Lesa, kabili lyali e shuko ilyo Abena Israele bakeene. (Abena Roma 11:13-36) Abena Kristu baishilekwata lilye shuko pa mulandu fye wa “nkumbu sha kwa Lesa.” Cinshi bali no kucitapo pali filya Lesa aali ne cikuuku sana kuli bena? Balingile ukumutasha sana ne mitima yabo yonse kabili ukutasha Lesa kwine kwali no kubalenga ukucita ifyo Paulo abebele mu cipandwa 12 ilyo atile: “Tuuleni imibili yenu ilambo ilituntulu, ilya mushilo, ilingapokelelwa kuli Lesa, umulimo washila na maka yenu aya kupelulula.” (Abena Roma 12:1) Nomba, bushe, Abena Kristu baali no kuituula shani nge “lambo” kuli Lesa?

5. (a) Bushe umuntu kuti aituula shani nge “lambo” kuli Lesa? (b) Kutontonkanya kwa musango nshi uko Paulo atile e kulingile ukumoneka mu micitile ya Mwina Kristu?

⁵ Paulo akonkenyepo ukulondolola ukuti: “Mwipalana no bwikashi buno, lelo musangulwe pa kwalula amatontonkanyo yenu, ukuti mushininkishe mwe bene icabo kufwaya kwa kwa Lesa icisuma kabili icapokelelwa kabili icapwililika.” (Abena Roma 12:2) Mu nshita ya kuleka amatontonkanyo yabo ukwingililwa ne mibele ya pano calo, Paulo atile Abena Kristu balingile ukwalula amatontonkanyo yabo pa kuti yaleumfwana no kutontonkanya kwa kwa Kristu. (1 Abena Korinti 2:16; Abena Filipi 2:5) Na muno nshiku mwine, Abena Kristu ba cine bonse bafwile ukubikako amano ukwalula amatontonkanyo yabo pa kuti ifyo bacita cila bushiku filelanga ukuti tababa nga bantu ba muli buno bwikashi.

6. Ukulingana ne fyalandile Paulo pa Abena Roma 12:1, 2, cinshi citwafwa sana ukukanalandula?

⁶ Bushe amashiwi ya kwa Paulo pa Abena Roma 12:1, 2 yatwafwa shani? Nge fyo Abena Kristu basubwa aba ku Roma bacitile, na ifwe tulatasha sana pa fingi ifyo Lesa atucitila cila bushiku na pa fyo aatucitila kale, pantu fyonse fitulanga ukuti wa cikuuku sana kuli ifwe. Kanshi, pa mulandu wa kuti tulatasha Lesa no mutima wesu onse, tulamubombela na maka yesu yonse na fyonse ifyo twakwata, e lyo no kucenjela kwesu konse. Na kabili, ukutasha Lesa no mutima wesu onse pa fyo aatucitila kulatwafwa sana ukuleka ukulatontonkanya nga bantu bambi aba muli cino calo, lelo tutendeka ukutontonkanya nga Kristu. Na kabili, ukutontonkanya nga Kristu kulatwafwa ukuba ne mibele isuma ku basumina banensu, e lyo na ku bashasumina bene. (Abena Galatia 5:25) Ica kumwenako fye, apo tutontonkanya nga Kristu, tulafwaya sana ukusengauka ukulandula.—1 Petro 2:21-23.

“Ukutemwa Kwenu Kwiba Ukwa Bumbimunda”

7. Kutemwa kwa musango nshi Paulo alandilepo mu Abena Roma icipandwa 12?

⁷ Tatufwaya ukulandula pantu ukukanalandula e mibele isuma iyo tulingile ukukwata. Lelo kwaliba na cimbi icitwafwa sana ukusengauka ukulandula. Nga tatulelandula, tulanga ukuti twalitemwa abanensu. Moneni ifyo umutumwa Paulo nomba alanda pa citulenga ukutemwa abanensu. Mwi buuku lya Abena Roma, imiku iingi iyo alandile pa fyo Lesa na Kristu batemwa abantu, Paulo abomfeshe ishiwi lya kuti “ukutemwa” (mu ciGriki a·gaʹpe). (Abena Roma 5:5, 8; 8:35, 39) Lelo mu cipandwa 12 mwena, Paulo abomfeshe ishiwi lya a·gaʹpe mu musango umbi, alibomfeshe ilyo alelanda pa citemwiko ico umuntu engakwata ku munankwe. Pa numa ya kulanda ukuti ifya bupe fya Bena Kristu fyalipusanapusana kabili abasumina bamo balikwata ifya bupe fimo fimo, e lyo Paulo alumbwile imibele iyo Abena Kristu bonse bafwile ukukwata. Atile: “Ukutemwa kwenu kwiba ukwa bumbimunda.” (Abena Roma 12:4-9) Ukutemwa e cishibilo ca Bena Kristu ba cine. (Marko 12:28-31) Paulo atukonkomeshe ukuti ukutemwa kwesu fwe Bena Kristu takufwile ukuba kwa bumbimunda.

8. Kuti twaba shani no kutemwa ukwabula ubumbimunda?

⁸ Paulo na kabili alondolwele ifyo umuntu engaba no kutemwa ukwabula ubumbimunda ilyo atile: “Patisheni icabipa, lambatileni ku cisuma.” (Abena Roma 12:9) Moneni ifyo Paulo akoseshe icishinka pa kulanda ukuti “patisheni icabipa.” Aloseshe mu kuti tatufwile ukupata fye ififuma mu bubi, lelo tulingile ukupata no bubi bwine. (Amalumbo 97:10) Paulo akoseshe icishinka na kabili pa kulanda ukuti tufwile ‘ukulambatila ku cisuma.’ Ishiwi lya ciGriki ilyo abomfeshe pano ilyo bapilibula ukuti “lambatileni” nga kulikonka fye lyalola mu kutila ‘ukukambatika na gulu.’ Ngo Mwina Kristu aba no kutemwa kwine kwine ciba kwati alilambatila ku busuma ica kuti nangu kucitike ica musango shani, alatwalilila fye ukuba ne mibele isuma.

9. Kufunda nshi uko Paulo akomailepo sana?

⁹ Paulo akomailepo sana pa cintu cimo icingalanga bwino bwino ukuti twalitemwa abanensu. Atile: “Mulepaala abapakasa; mulepaala kabili mwilatiipa iyo.” “Mwiba ababwesesho muntu nangu umo ububi pa bubi.” “Mwe batemwikwa, mwilalandula.” “Wileka ububi bukucimfye, lelo ulecimfisha ububi ku busuma.” (Abena Roma 12:14, 17-19, 21) Amashiwi ya kwa Paulo yalatulanga bwino sana ukuti tulingile ukutemwa abashasumina ukubikapo fye na balya bene abatukaanya.

“Mulepaala Abapakasa”

10. Tupaala shani abatupakasa?

¹⁰ Kuti twakonka shani ifyo Paulo atufundile ilyo atile: “Mulepaala abapakasa”? (Abena Roma 12:14) Yesu aebele abasambi bakwe ukuti: “Muletemwa abalwani benu no kupepela abamupakasa.” (Mateo 5:44; Luka 6:27, 28) Kanshi cimo ico tucita pa kupaala abatupakasa ca kuti tulabapepelako kuli Lesa, tulapepa ukuti nga kuli bamo abatukaanya pa mulandu wa kukanaishiba ico balecita, Yehova akabafwe ukwishiba icine. (2 Abena Korinti 4:4) Limbi kuti mwatila nga cinshi twingalapepela ukuti Lesa alepaala abatucusha? Nga ca kuti ukutontonkanya kwesu kwapalana sana no kwa kwa Kristu, e lyo tukatendeka ukumona ukuti cisuma ukutemwa na balwani besu bene. (Luka 23:34) Nomba busuma nshi bwingafuma mu kutemwa abalwani besu?

11. (a) Cinshi twingasambilila ku fyacitile Stefani? (b) Nge fyo cali kuli Paulo, bushe bamo abacusha Abena Kristu kuti bayaluka shani?

¹¹ Umuntu umo uwapepeeleko abalwani bakwe ni Stefani, kabili Lesa alyumfwile ipepo lyakwe. Tapakokwele ukufuma pa Pentekoste ya mu 33 C.E., abalepakasa Abena Kristu baikete Stefani no kumutwala ku nse ya Yerusalemu kabili bamulashile amabwe. Ilyo talafwa, atile: “Mwe Yehova, mwibapeela mulandu pali ulu lubembu.” (Imilimo 7:58–8:1) Pali balya bantu abo Stefani apepeeleko bulya bushiku, na Sauli e po aali kabili e wasuminishe ukuti bepaye Stefani. Inshita imbi, ninshi Yesu aliya kale na ku muulu, alimoneke kuli Sauli. Sauli uwalecusha Abena Kristu kale aishileba umusambi wa kwa Kristu kabili alikosele mu kupepa no kwisaba umutumwa Paulo, kabili e walembele ne yi yine kalata tulelandapo iya ku bena Roma. (Imilimo 26:12-18) Nga filya fine Stefani apepele, cimoneka ukuti Yehova alibelele Paulo uluse pali lulya lubembu alecita ulwa kucusha Abena Kristu. (1 Timote 1:12-16) E calengele Paulo ukukonkomesha Abena Kristu ukuti: “Mulepaala abapakasa”! Nge fyo cali kuli ena, alishibe ukuti bamo abapakasa Abena Kristu, mu kuya kwa nshita kuti basuka batendeka ukubombela Lesa. Na muno nshiku mwine, bamo abalecusha Abena Kristu kale balisumina muli Kristu pa mulandu wa kuti ababombela Yehova tababwesesha ububi pa bubi.

“Mube Aba Mutende ku Bantu Bonse”

12. Bushe ifyo Paulo atufundile pa Abena Roma 12:9 fyayampana shani bwino na filya aishilelanda mu cikomo 17?

¹² Paulo nomba atufunda ifyo tufwile ukwampana na basumina banensu, ne fyo imibele yesu ifwile ukuba ku bashasumina. Atila: “Mwiba ababwesesho muntu nangu umo ububi pa bubi.” Ifyo Paulo alandile pali ici cikomo fyalyampana sana na filya alandile pa cikomo 9 apatila: “Patisheni icabipa.” Pantu na kuba, umuntu kuti alanda shani ukuti alipata sana icabipa, nga ca kuti icabipa cine e co acita ku munankwe pa mulandu wa kufwaya ukulandula? Nga acite fyo ninshi apusana ne fyalandile Paulo ukuti tube no kutemwa ‘ukwabula ubumbimunda.’ Lyena Paulo atile: “Tontonkanishisheni kabeela ukucita ifisuma mu menso ya bantu bonse.” (Abena Roma 12:9, 17) Kuti twacita shani ifi Paulo alandile pano?

13. Mibele ya musango nshi tuba na yo ku “menso ya bantu bonse”?

¹³ Ilyo Paulo talalembela abena Roma, muli kalata yakwe imbi iyo alembele ku bena Korinti alandile pa fyo abatumwa balebacusha ku bantu. Atile: “Twaba ica kutamba ku ba pano calo, na kuli bamalaika, na ku bantu. . . . Ilyo baletutuka, tulapaala; ilyo baletupakasa, tulashipikisha; ilyo baletusebaanya, tulapaapaata.” (1 Abena Korinti 4:9-13) Ifi fine e fyo caba na ku Bena Kristu ba muno nshiku, na bo bene caba kwati balatambwa ku bantu bonse pano calo. Abantu nga bamona tuli ne mibele isuma nangu ca kuti kuli abaletucusha, kuti batampa no kutemwa imbila nsuma iyo fwe Bena Kristu tubashimikila.—1 Petro 2:12.

14. Tufwile ukufika pi mu kwesha ukuba aba mutende ku bantu?

¹⁴ Lelo bushe tufwile ukufika pi mu kwesha ukuba aba mutende ku bantu bambi? Tufwile ukwesha ukufika apengapela amaka yesu. Paulo aebele Abena Kristu banankwe ukuti: “Nga cingacitwa, ilyo cili mu maka yenu, mube aba mutende ku bantu bonse.” (Abena Roma 12:18) Ifi Paulo alandile ukuti “nga cingacitwa,” no kuti “ilyo cili mu maka yenu,” aloseshe mu kutila limo kuti cayafyako ukuba aba mutende ku bantu bamo. Ica kumwenako fye, te kuti tukaane ukukonka ifunde lya kwa Lesa pa mulandu fye wa kuti tulefwaya ukuba aba mutende ku muntu. (Mateo 10:34-36; AbaHebere 12:14) Na lyo line, tulabombesha ukufika apengapela amaka yesu ukuba aba mutende “ku bantu bonse” ukwabula ukupula mu mafunde ya kwa Lesa ayalungama.

“Mwilalandula”

15. Ukulingana na Abena Roma 12:19, mulandu nshi tushifwile ukulandwila?

¹⁵ Paulo atweba icacindama na cimbi icingatwafwa ukukanalandula; atila nga tatulelandula ninshi twali-iceefya. Atile: “Mwe batemwikwa, mwilalandula, lelo shiileni ubukali bwa kwa Lesa incende; pantu calembwa aciti: ‘Icilandushi candi; ine nkabweseshapo, e fyasosa Yehova.’” (Abena Roma 12:19) Umwina Kristu nga alefwaya ukulandula, ninshi wa cilumba. Ninshi alefwaya ukucita ico Lesa alanda ukuti ena eka e walinga ukucite fyo. (Mateo 7:1) Na kabili, pa mulandu wa kuti alecita ifyo umwine alemona ukuti e fili bwino, ninshi alelanga ukuti tacetekela ubulayo bwa kwa Yehova ubwa kuti: “Nkabweseshapo.” Mu nshita ya kulandula, Abena Kristu ba cine balicetekela ukuti Yehova ‘akacita ubulungi ku basalwa bakwe.’ (Luka 18:7, 8; 2 Abena Tesalonika 1:6-8) Bali-iceefya kabili balashiila fyonse mu maboko ya kwa Lesa ukuti e ukapingula ababifi.—Yeremia 30:23, 24; Abena Roma 1:18.

16, 17. (a) Bushe insoselo ya kuti ‘ukutuulika imisolilo ya mulilo pa mutwe’ wa muntu yalola mwi? (b) Bushe mwalimonapo abashalepepa bamo abayalwike pa mulandu wa kuba ne cikuuku kuli bena? Shimikeni icacitike ico mwaishiba.

¹⁶ Ilingi line ukucita ifyabipa ku balwani kuti kwalenga fye imitima yabo ukubipa sana, lelo ukuba ne cikuuku kuli bena kuti kwabafwa ukunashako umutima. Mulandu nshi twasosele fyo? Moneni ifyo umutumwa Paulo aebele Abena Kristu ba ku Roma. Atile: “Umulwani obe nga aikatwe nsala, umuliishe; nga aikatwe cilaka, umupe ifya kuti anwe; pantu pa kucite fi ukatuulika imisolilo ya mulilo pa mutwe wakwe.” (Abena Roma 12:20; Amapinda 25:21, 22) Bushe aya mashiwi yalola mwi?

¹⁷ Amashiwi ya kuti “ukatuulika imisolilo ya mulilo pa mutwe wakwe” ni nsoselo yafumine ku fyo abantu balecita ilyo Baibolo yalembelwe. Iyi nsoselo yafumine ku fyo balecita pa kwengulula amabwe ayo balefulamo ifyela. Nga babika amabwe mwi buku, balebika imisolilo ya mulilo mwi samba e lyo na pa muulu. Imisolilo ya mulilo iyo balebika pa muulu yalelenga ibuku ukukaba sana ica kuti ilibwe lyalesunguluka bwangu bwangu kabili munyela onse alefumamo kabili icela icisuma icakosa e caleshala. E fyo na ifwe twingacita, nga twaba ne cikuuku ku batukaanya, ninshi tulenashanasha umutima wabo uwakosa pa kuti imibele yabo iisuma itendeke ukumoneka. (2 Ishamfumu 6:14-23) Na kuba, abengi nga nshi ababa mu cilonganino ca Bena Kristu ino nshita, icabalengele ukwisa mu kupepa kwa cine, mulandu wa kuti ababomfi ba kwa Yehova baali ne cikuuku kuli bena.

Umulandu Tushilandwila

18. Mulandu nshi twingasolela ukuti nga tatulelandula ninshi tulecita icalungama, twalitemwa bambi kabili twali-iceefya?

¹⁸ Twalanshanya fye pali fimo fimo ifyaba mu Abena Roma icipandwa 12, kabili twasambilila ifishinka fyacindama ifitwafwa ‘ukukanabwesesha umuntu nangu umo ububi pa bubi.’ Ica kubalilapo ca kuti, ukukanalandula e calungama ico tufwile fye ukucita. Apo Lesa wa cikuuku kuli ifwe, cisuma kabili calilolamo ukuti na ifwe tuipeele kuli Yehova no kuitemenwa ukulaumfwila amafunde yakwe, ukubikapo fye ne funde lya kutemwa na balwani besu bene. Ica bubili ca kuti, nga tatulebwesesha ububi pa bubi, ninshi tulelanga ukuti twalitemwa abanensu. Nga tatulelandula kabili twaba aba mutende ku bantu bambi, tusuubila ukuti na balya bene abatupata sana pa mulandu wa kuti tuli Bena Kristu, kasuba kamo kuti batendeka ukupepa Yehova. Ne ca butatu ca kuti, nga tatulebwesesha ububi pa bubi, ninshi tulelanga ukuti twali-iceefya. Nga tulelandula ninshi tuli ba cilumba, pantu Yehova atila: “Icilandushi candi.” Icebo ca kwa Lesa na kabili citusoka ukuti: “Kwaiso kutuumika, e lyo no kucendwa kwaisa, lelo ku bafundikana kwaba amano.” (Amapinda 11:2) Nga twacetekela ukuti Lesa fye e ukonaula ababifi, ninshi twali-iceefya.

19. Cinshi tukalandapo mu cipande cikonkelepo?

¹⁹ Paulo nomba alandile amashiwi ya kulekelesha pa fyo tufwile ukwampana na bambi. Akonkomeshe Abena Kristu ukuti: “Wileka ububi bukucimfye, lelo ulecimfisha ububi ku busuma.” (Abena Roma 12:21) Babifi nshi abatulwisha muno nshiku? Bushe kuti twabacimfya shani? Ifi fipusho pamo ne fipusho fimbi, e fyo tukalandapo mu cipande cikonkelepo.

‘Mulecimfisha Ububi ku Busuma’

“Wileka ububi bukucimfye, lelo ulecimfisha ububi ku busuma.”—ABENA ROMA 12:21.

1. Cinshi twingashininkishisha ukutila kuti twacimfya ububi?

BUSHE kuti twakwata amaka ya kucimfya abalwisha ukupepa kwa cine? Bushe kuti twacimfya imisango yabipa iya muli cino calo ca bashipepa abafwaya ukutulenga ukubwelela ku misango ya kale? Ee kuti twacimfya! Cinshi twalandile fyo? Mulandu wa mashiwi ayo umutumwa Paulo alandile muli kalata yakwe ku bena Roma ilyo atile: “Wileka ububi bukucimfye, lelo ulecimfisha ububi ku busuma.” (Abena Roma 12:21) Tukacimfya ububi nga twacetekela Yehova no kubikako sana amano pa kuti tatusendelwe ne misango yabipa iya muli cino calo. Na kabili, amashiwi ya kuti “ulecimfisha ububi ku busuma,” yatulango kutila kuti twacimfya ububi, kulila fye twakosa mu kupepa Lesa no kutwalilila ukumubombela. Kano fye balya abanenuka no kuleka ukulwisha ifyabipa e basendwa ne misango ya muli cino calo pamo na kateka wa ciko Satana Kaseebanya.—1 Yohane 5:19.

2. Mulandu nshi twalalandila pali fimo fimo ifyacitikile Nehemia ilyo alebombela Lesa?

² Ifyacitile umubomfi wa kwa Lesa umo uwaleikala mu Yerusalemu imyaka nalimo 500 ninshi no mutumwa Paulo talabako, fitulanga ukutila kuti twacimfya ububi nga filya Paulo alandile. Uyo mubomfi wa kwa Lesa uwa kale ni Nehemia. Nehemia alicimfishe abalekaanya umulimo wa kwa Lesa uo alebomba kabili alicimfishe ububi pa kucite cisuma. Mafya nshi Nehemia apitilemo? Cinshi camwafwile ukucimfya? Kabili kuti twapashanya shani imibele yakwe? Pa kwasuka ifi fipusho, natulande pali fimo fimo ifyacitikile Nehemia ilyo alebomba umulimo wa kwa Lesa.a

3. Bushe ifintu fyali shani mu nshiku sha kwa Nehemia, kabili mulimo nshi uwa kupapa uo abombele?

³ Nehemia alebombela kwi sano lya Mfumu Artakishashete iya mu calo ca Persia. Nangu ca kuti Nehemia aleikala na bashalepepa Lesa wa cine, ‘tapalene’ na bantu ba mu “bwikashi” abaliko pali ilya nshita. (Abena Roma 12:2) Ilyo kwali umulimo wa kwa Lesa uwalingile ukubombwa ku calo ca Yuda, Nehemia ashiile imikalile isuma iya kwi sano no kuya ku Yerusalemu nangu ca kuti kwali kutali sana. Ilyo afikile kulya, atendeke umulimo wakosa uwa kukuula cipya cipya ilinga lya musumba. (Abena Roma 12:1) Nangu ca kuti Nehemia e wali kateka mu Yerusalemu pali ilya nshita, na o wine alebombako incito pamo na bena Israele banankwe “ukutula ku macaca ukufika pa kutula kwa ntanda.” E calengele bapwishe no kukuula ilinga mu myeshi fye ibili! (Nehemia 4:21; 6:15) Cali ca kupapa ukuti Nehemia na bena Israele banankwe bapwile ulya mulimo mu kashita fye akanono, pantu ilyo balekuula, kwali abalefwaya ukupumfyanya umulimo mu nshila shalekanalekana. Bushe ni bani abalekaanya umulimo uo Nehemia alebomba, kabili cinshi baimininepo?

4. Cinshi abalekaanya Nehemia baimininepo?

⁴ Abalelwisha sana Nehemia, ni Sanbalati, Tobia na Geshemu, abaume balumbuka mu bwikashi abaleikala mupepi ne calo ca Yuda. Pa mulandu wa kuti balipatile abantu ba kwa Lesa, ‘calibipile kuli bene ukubipa kukalamba ica kuti kwaishile Nehemia ku kufwaila abana ba kwa Israele ubusuma.’ (Nehemia 2:10, 19) Abalwani ba kwa Nehemia balelwisha ukuti umulimo wa kukuula wibombeka, kabili balepanga no kucita Nehemia icabipa. Bushe Nehemiah aali no ‘kucimfiwa ku bubi’?

“Alikalipe Kabili Afiitilwe Apakalamba”

5, 6. (a) Bushe abalwani bacitile shani ilyo bamwene ukuti Nehemia na bantu bakwe balekuula ilinga? (b) Cinshi cayafwile Nehemia ukushipa nangu ca kuti abalwani balemupumya?

⁵ Nehemia aali uwashipa kabili acincishe abantu bakwe ukuti: “Natukuule ilinga lya Yerusalemu.” Na bo batile: “Natwime no kukuula.” Nehemia atushimikila ukuti abantu “bakoseleshe iminwe yabo ukubombo mulimo usuma,” lelo abalwani na bo “baletupumya no kutusuula. Kabili batile, Cinshi ici cintu mulecita? Bushe mulesangukile mfumu?” Nehemia tatiinine abalwani nangu ca kuti balemupumya no kumubepesha ubufi. Aebele abalwani bakwe ukuti: “Lesa wa mu muulu, wene akatulengo kushuka; na ifwe, fwe babomfi bakwe, tuleima no kukuula.” (Nehemia 2:17-20) Nehemia tanenwike iyo, akonkenyepo fye ukubomba “umulimo usuma.”

⁶ Sanbalati, umo pa balekaanya Nehemia, ‘alikalipe no kufiitwa apakalamba’ kabili atendeke ukulanda amashiwi na yambi ayabi sana. Alebapumya ukuti: “Cinshi aba bena Yuda abanakuka balecita? . . . Bushe bapuupuutule amabwe aya mu miina ya fibungulubwe?” Tobia na o abapumishe ati: “Ico balekuula, mumbwe nga aninapo, kuti abongolole linga lyabo ilya mabwe!” (Nehemia 4:1-3) Cinshi Nehemia acitile pa fyo balemupumya?

7. Finshi Nehemia acitile ilyo abalwani bakwe balemubepesha?

⁷ Nehemia talandilepo nangu cimo pa fyo balemupumya. Alikonkele ifyo ifunde lya kwa Lesa lyalandile kabili talefwaya ukulandula. (Ubwina Lebi 19:18) Lelo ashiliile umulandu mu maboko ya kwa Yehova no kupepa ukuti: “Umfweni, mwe Lesa wesu—pantu tuli abasuulwa—bwesesheni ne micendo yabo pa mitwe yabo.” (Nehemia 4:4) Nehemia alicetekele ifyo Yehova aebele abantu bakwe ukuti: “Icilandushi candi no kulambula.” (Amalango 32:35) Na kabili, Nehemia na bantu bakwe bakonkenyepo fye ‘ukukuula ilinga.’ Tabalekele abalwani babo ukubapumfyanya. Na kuba, “ilinga lyonse lyalilundaniwe ukufika pa kati ka ciimo ca liko; pantu abantu bali no mutima wa kubomba.” (Nehemia 4:6) Abalwani ba kupepa kwa cine balifililwe ukulesha umulimo wa kukuula ilinga! Nga ifwe kuti twapashanya shani Nehemia?

8. (a) Kuti twapashanya shani Nehemia ilyo abantu batubepesha ubufi? (b) Shimikeni icamucitikile nangu ico mwaumfwile, iciletulanga ukuti mwaliba ubusuma mu kukanalandula.

⁸ Muno nshiku na mo, abashatemwa imipepele yesu abo tuba na bo ku sukulu, ku ncito, nangu fye pa ng’anda, nalimo kuti batweba amashiwi ayabi sana no kutubepesha ubufi. Nomba ilingi line nga balelanda ifya bufi pali ifwe, cilawama ukucita filya Amalembo yatweba ukuti: ‘Kwaliba ne nshita ya kutalala.’ (Lukala Milandu 3:1, 7) Kanshi, nge fyo Nehemia acitile, tatubabwekeshamo amashiwi yabipa. (Abena Roma 12:17) Tupepa fye kuli Lesa no kumucetekela pantu e walanda ukuti: “Nkabweseshapo.” (Abena Roma 12:19; 1 Petro 2:19, 20) Nga twacite fyo, abalwani besu tabakalenge twapumbuka ku mulimo Lesa atupeela muno nshiku uwa kushimikila abantu imbila nsuma ya Bufumu no kubalenga ukuba abasambi. (Mateo 24:14; 28:19, 20) Lyonse fye nga tuleya mu mulimo wa kushimikila kabili tatuletiina abatukaanya, tukalanga ukuti tulafwaya sana ukutwalilila ukubombela Lesa nga filya fine Nehemia acitile.

‘Tukabepayaula’

9. Bushe abalwani nomba batiinishe shani Nehemia, kabili cinshi Nehemia acitile?

⁹ Ilyo abalekaanya ukupepa kwa cine mu nshiku sha kwa Nehemia baumfwile ukuti “ifibumba fya Yerusalemu filenina,” babuulile impanga no kuya “ku kulwa ku Yerusalemu.” Ilyo cali ifi, abaYuda bamwene kwati cauma umupini ku ntanshi. Ku kapinda ka ku kuso kwali abena Samaria, ku kabanga kwali abena Amone, ku kapinda ka ku kulyo kwali abaArabu, ku masamba na ko kwali abena Ashdode. Umusumba wa Yerusalemu washele fye pa kati; camoneke kwati abalekuula ilinga tabakwete no kwa kubutukila! Cinshi bali no kucita? Nehemia atushimikila ukuti: “Twapepele kuli Lesa wesu.” Abalwani babatiinishe ukuti: ‘Tukabepayaula no kulengo mulimo ukufuba.’ Ilyo Nehemia aishibe ifi, alicitilepo fimo kabili aebele abalekuula ukuipangasha ne fyanso ku kulinda umusumba, kabili bali ne “mpoko shabo na mafumo yabo na mata yabo.” Ca cine ukuti nga ni ku maka yabo fye aya buntunse, balya abaYuda abali fye abanono, nga tapali nangu cimo ico bacitile ku balwani babo pantu bena bali abengi nga makanta. Lelo Nehemia abakoseleshe ukuti: “Mwitiina . . . ibukisheni Shikulu umukulu kabili uwa kutiinya.”—Nehemia 4:7-9, 11, 13, 14.

10. (a) Cinshi calengele abalwani ba kwa Nehemia bwangu bwangu ukuleka ukusansa umusumba? (b) Finshi Nehemia nomba acitile?

¹⁰ Nangu cali ifyo, ifintu bwangu bwangu fyalyalwike. Abalwani balilekele ukusansa umusumba. Cinshi calengele ukuti baleke? Nehemia atushimikila ukuti: “Lesa afulungenye ukupanda amano kwabo.” Na lyo line, Nehemia alishibe ukuti abalwani kuti babwela na kabili no kumusansa. Kanshi aebele abantu bakwe ukuipangasha, epali abalwani babasansa na kabili. Ukufuma lilya line, umuntu “onse ku kuboko kumo alebombo mulimo, na ku kubiye naikate canso.” Nehemia abikileko no muntu “wa kulisha intandala” nga kwaisa abalwani pa kuti abalekuula baishiba ifilecitika. Ne cacindama sana ico Nehemia acitile ca kuti, akoseleshe abantu ukutila: “Lesa wesu aletulwila.” (Nehemia 4:15-20) Pa mulandu wa kuti Nehemia alibakoseleshe kabili bali-ipangeshe, abalekuula ilinga balikonkenyepo ukubomba. Nomba finshi twingasambililako ku ili lyashi?

11. Cinshi cilenga Abena Kristu ba cine ukucimfya ububi mu fyalo umo babalesha ukushimikila Ubufumu, kabili bacimfisha shani ububi ku busuma?

¹¹ Inshita shimo, abalwani balalwisha Abena Kristu ba cine icabipisha. Na kuba, mu fyalo fimo, abakaanya ukupepa kwa cine balaba abengi nga nshi kabili balatiinya sana abantu ba kwa Lesa. Mu kumona kwesu fye nga bantu, kuti twamona kwati Abena Kristu ba cine abekala muli ifyo fyalo tapali nangu cimo ico bengacita. Na lyo line, Inte sha kwa Yehova ababa mu fyalo fya musango yo balicetekela ukuti ‘Lesa akabalwila.’ Na ka cine, ilingi line abo bacusha pa mulandu wa fyo basuminamo, balisanga ukuti Yehova alasuka amapepo yabo kabili ‘alafulunganya’ amapange ya balwani ababatiinya. Nangu fye ni mu fyalo umo babinda umulimo wa Bufumu, Abena Kristu balacitapo fimo pa kutwalilila ukubomba umulimo wa kushimikila. Nga filya fine abalekuula mu Yerusalemu baipangeshe no kukonkanyapo ukubomba, e fyo ne Nte sha kwa Yehova bacita muno nshiku. Nga balebakaanya ukushimikila, balatwalilila ukushimikila mu mucenjelo. Kwena Abena Kristu tababomfya ifyanso ku kulwa na balwani babo. (2 Abena Korinti 10:4) Nangu fye babatiinye ukuti nga babekata bakakandwa icibi, bena tabaleka ukushimikila iyo. (1 Petro 4:16) Lelo bamunyinefwe na bankashi abashipa balatwalilila ‘ukucimfisha ububi ku busuma.’

‘Enda no Kuleka Tukumane’

12, 13. (a) Mapange nshi ayabipa ayo abalwani ba kwa Nehemia nomba bakwete? (b) Cinshi Nehemia akaanine ukuya mu kukumana na balwani bakwe?

¹² Ilyo abalwani ba kwa Nehemia bamwene ukuti bafilwa ukusansa abaYuda, batendeke ukucita ifya kuti umuntu nga tacenjele te kuti eluke no kwiluka. Na kuba, baeseshe ukucita ifintu fitatu. Ni finshi ifyo fine?

¹³ Ica kubalilapo, abalwani ba kwa Nehemia baeseshe ukumulufya. Bamwebele ukuti: “Enda, no kuleka tukumanine pamo apalingwa pali umo wa mu mishi ya mu nika ya Ono.” Inika ya Ono yabelele pa kati ka musumba wa Yerusalemu na Samaria. Kanshi abalwani baebele Nehemia ukuti bakakumanine pa cifulo icabelele pa kati no kulanshanya pa kuti bapwishe ubwafya. Nehemia limbi nga atontonkenye ukuti: ‘Kwena ifi banjeba fyaumfwika bwino. Ukulanshanya kwawamapo ukucila ukulwa.’ Lelo Nehemia alikeene ukuyako. Alondolwele ico akaanine ilyo atile: “Baletontonkanyo kuncito bubi.” Nehemia tabamulufishe pantu alilwike amapange yabo ayabipa. Imiku yonse ine iyo bamwitile, alikeene ukuyako kabili aebele abalwani bakwe ukuti: “Nafilwo kutentemuka. Cinshi ico umulimo ulefubila, ilyo ndefumako, no kutentemukila kuli imwe?” Abalwani balifililwe ukulufya Nehemia. Ena abikile fye amano ku mulimo wa kukuula ilinga.—Nehemia 6:1-4.

14. Cinshi Nehemia acitile ilyo abalwani bamubepeshe ubufi?

¹⁴ Ica bubili, abalwani ba kwa Nehemia batendeke ukusabankanya ilyashi lya bufi. Babepeshe Nehemia ukuti ‘aletontonkanya ukusangukila’ Imfumu Artakishashete. No yu wine muku, abalwani baebele Nehemia ukuti: “Tupandanine amano pamo.” Na kabili Nehemia alikeene pantu alilwike amapange ya balwani bakwe. Ashimika ukuti: “Bonse bene balefwayo kututiinya, abati, Yakatompoka amaboko yabo ku mulimo, na wo tawakacitwe.” Lelo uyu muku wena Nehemia alyaswike abalwani bakwe pa fyo balemubepesha, abebele ukuti: “Takuli ifyaba nge fi fyebo ifyo ulesosa; pantu ulefyelenganya fye mu mutima obe.” Na kabili, Nehemia apepele kuli Yehova ku kumukosha, kabili atile: “Koselesheni amaboko yandi.” Nehemia alicetekele ukuti apo Yehova alemwafwa, akafulunganya amapange ya balwani bakwe, kabili wena na bantu bakwe bakatwalilila ukukuula ilinga.—Nehemia 6:5-9.

15. Finshi kasesema wa bufi umo aebele Nehemia, kabili mulandu nshi Nehemia akaanine ukucita ifyo ulya muntu alandile?

¹⁵ Ica butatu, abalwani ba kwa Nehemia babomfeshe shikamfutu umwina Israele Shemaya ukufwaya ukulenga Nehemia ukupula mu Mafunde ya kwa Lesa. Shemaya aebele Nehemia ukuti: “Natukumane apalingwa ku ng’anda ya kwa Lesa, mu kati ke tempele, no kwisalako ifiibi fye tempele; pantu baleisa ku kukwipaya.” Ico Shemaya alelandapo apa ca kuti abalwani bali mupepi no kwisa ku kwipaya Nehemia, nomba kuti aipususha nga ayafisama mwi tempele. Nomba Nehemia tali ni shimapepo iyo. Nga ca kuti ayafisama mwi tempele ninshi acito lubembu kuli Lesa. Bushe Nehemia aali no kupula mu Mafunde ya kwa Lesa pa mulandu wa kufwaya fye ukuipususha? Nehemia ayaswike ukuti: “Nani nga ine uwingengila mwi tempele ku kupususho mweo wakwe? Nshaingile!” Cinshi calengele Nehemia ukwiluka amapange ya kwa Shemaya ayali nge citeyo? Nangu ca kuti Shemaya ali mwina Israele munankwe, Nehemia alishibe ukuti “te Lesa wamutumine.” Na nsambu, bushe kasesema wa cine kuti aeba shani umuntu ukupula mu Mafunde ya kwa Lesa? No yu wine muku, Nehemia talekele ababifi abalemukaanya ukumucimfya. Nehemia atushimikila ukuti tapakokwele, “ilinga lyacitilwe ilituntulu mu bushiku bwa makumi yabili ku mweshi wa Eluli, ku nshiku amakumi yasano na shibili.”—Nehemia 6:10-15; Impendwa 1:51; 18:7.

16. (a) Tukacita shani nga ca kuti ifibusa fya bufi, abatubepesha ubufi, na ba bwananyina ba cimbepa, balefwaya ukutupumbula ukufuma kuli Lesa? (b) Mucita shani pa kulanga ukuti tamufwaya umuntu ukumufumya kuli Lesa ilyo muli pa ng’anda, ku sukulu nelyo ku ncito?

¹⁶ Nge fyo cali kuli Nehemia, na ifwe bene kwaliba abatulwisha mu kupepa kwesu, kabili kuti baba fibusa fya bufi, abatubepesha ubufi, e lyo na ba bwananyina ba cimbepa. Abantu bamo kuti batweba ukucita fimo ifyo beshibe ukuti nga twasumina ninshi twalailetelela, nga filya abalwani ba kwa Nehemia balefwaya ukucita kuli wena. Kuti bafwaya ukutusembeleka ukuti nga tatulebombesha mu mulimo wa kwa Yehova, kuti tulecitako ne fyesu ifingatwafwa ukukwata sana indalama nelyo icuma na cimbi. Nomba apo twalibika sana amano ku mulimo wa Bufumu bwa kwa Lesa, tatumfwila ifilanda abantu ba musango yo. (Mateo 6:33; Luka 9:57-62) Abatukaanya na kabili balasabankanya amalyashi ya bufi pali ifwe. Mu fyalo fimo balatubepesha ukuti tulafwaya ukusangukila Ubuteko, nge fyo babepeshe na Nehemia ukuti alepanga ukusangukila imfumu. Limo nga batubepesha, tulatwala imilandu ku cilye kabili bakapingula balatupeela insambu. Nomba nangu fye tabatupeele insambu ku cilye, tulacetekela Yehova kabili tulapepa kuli wena ukuti akacitapo fimo ukulingana no kufwaya kwakwe. (Abena Filipi 1:7) Abamoneka kwati balabombela Yehova na bo bene kuti batulwisha mu mulimo wesu. Nge fyo Shemaya umuYuda munankwe aeseshe ukusembeleka Nehemia ukupula mu Mafunde ya kwa Lesa, e fyo na bacisanguka abali kale Inte sha kwa Yehova bafwaya ukutulufya. Balafwaya ukutusembeleka mu fintu fyalekanalekana pa kuti tuleke ukubombela Lesa. Nomba tatumfwila bacisanguka pantu twalishiba ukuti icikalenga tukapusuke, mulandu wa kuti tulakonka amafunde ya kwa Lesa, ukutoba amafunde ya kwa Lesa takwakapusushe muntu iyo! (1 Yohane 4:1) Ca cine, nga twacetekela ukuti Yehova akalatwafwa, kuti twacimfya ububi bwa musango fye onse.

Ukubila Imbila Nsuma mu Calo Cabipa

17, 18. (a) Cinshi Satana na bantu bakwe baimininapo? (b) Cinshi mulefwaya sana ukucita nomba, kabili mulandu nshi?

¹⁷ Icebo ca kwa Lesa cilanda pali bamunyina basubwa aba kwa Kristu ukuti: “Na bo bacimfiishe [Satana] ku . . . cebo ca bunte bwabo.” (Ukusokolola 12:11) Kanshi Umwina Kristu nga alebila imbila nsuma ya Bufumu, e cikamwafwa sana ukucimfya Satana, uwalenga ukuti kube ububifi. E mulandu wine Satana apimpila ukulwisha abasubwa abacili pano calo ne “bumba likalamba” pantu tafwaya ukuti balebomba bwino umulimo wa kushimikila abantu ifya Bufumu!—Ukusokolola 7:9; 12:17.

¹⁸ Nge fyo twasambilila, abalwani besu balatupumya kabili balatutiinya ukuti bakatucita icabipa e lyo balafwaya no kutulufya mu nshila shimo ishayafya no kwiluka. Muli fyonse ifi, ico Satana aimininapo cintu fye cimo, alwisha ukuti tukaleke ukushimikila. Nomba tapali nangu kumo uko akafika na matukuto yakwe, pantu nga filya fine Nehemia acitile, abantu ba kwa Lesa balikosa kabili bakatwalilila ‘ukucimfisha ububi ku busuma.’ Bakatwalilila ukucimfya ububi pa kulashimikila imbila nsuma ukwabula ukuleka, mpaka fye Yehova umwine akalande ukuti nomba capwa!—Marko 13:10; Abena Roma 8:31; Abena Filipi 1:27, 28.

[Futunoti]