Bushe Amaka Yabi Yalabomba?

Uulemba inyunshipepala Jean-Claude Souléry atila: “Icalo nacifulunganishiwa, cili kwati amaka yashimoneka yalyesha na maka ukwisala umwa kufumina monse.”

Uwasambilila ilyashi lya kale Josef Barton atila: ‘Ukuyumfwa uwapelelwa kulalenga umuntu ayumfwa ukuti natebelelwa no bubi ubwafulisha.’

UKUSANSA kwabipisha ukwa tupondo ukwacitike pa September 11, 2001, kwalengele abengi ukutontonkanya sana. Michael Prowse, alembele mu nyunshipepala ya ku England iya Financial Times ukuti: “Takuli inama iingacita ica bukalushi nge ci.” Ilyashi limo mu nyunshipepala ya New York Times lyatile pa mbali ya kupangana pa ntanshi ya kulya kusansa, “nacicindama ukubebeta ifyo ulupato ulwalengele uku kusansa lwaluma. Lwalicila pa lupato lulenga inkondo, ulushakwata mwa kupelela, ulushifwaya kusuminishanya.”

Abantu ba fisumino fyalekanalekana batontonkenye ukuti amaka yabi yalabomba. Shimakwebo uwa ku Sarajevo uwamweneko ukwipayaula kwa bantu ukwafumine mu kupatana kwa mitundu mu Bosnia atile: “Pa numa ya mwaka umo uwa nkondo ya mu Bosnia, ninsumino kuti Satana e usongelekanya. Uku kulaluka icine cine.”

Lintu bamwipwishe nga alisumina muli Kaseebanya, uwasambilila ilyashi lya kale Jean Delumeau ayaswike ati: “Kuti nakaana shani ukuti takwaba amaka yabi ilyo ndemona ifilecitika ne fyacitika ukutula apo nafyalilwa: Inkondo ya calo iya bubili umo abantu amamilioni 40 bacenenwe no kwipaiwa; Inkambi sha kwipailamo isha Auschwitz; ukulofya imishobo mu Cambodia; ubuteko bwa lucu ubwa kwa Ceauşescu umo abantu abengi baipaiwe; ukulungulusha abantu ukwaba e nshila yaseeka mu mabuteko ayengi mu calo conse. Teti nkumemo ukulanda pa malanda yonse. . . . E ico ndemona kwati cili fye bwino ukwita iyi micitile ukuti ya ‘buciwa,’ te mu kuti filuminishiwa ne Ciwa ca nsengo na mabondo lelo filuminishiwa kuli Kaseebanya uwimininwako no mupashi kabili amaka ya bubi ubulebomba mu calo.”

Nge fyalandile Jean Delumeau, abantu abengi bamona ifya kutiinya ificitwa mu bwikashi ilelo, ukufuma mu lupwa ukufika na pa kati ka fyalo nge fya “buciwa.” Lelo bushe cilepilibula nshi? Bushe aya malanda yafwile ukumonwa nga yafuma ku maka yabi, nelyo kwaliba amaka yabi cine cine ayasonga abantu ukucita ulukaakala lwacisha mu cipimo? Bushe aya maka yatungululwa na cilolo wa bubi, e kuti Satana Kaseebanya?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Abana: Icikope ca ba U.S. Coast Guard

Satana Bushe wa Kwelenganya Nelyo Mubifi Uwabako Icine Cine?

UKUFUMA fye ku kale abobelwa no kutontonkanya balafwaisha ukwishiba ukwafuma ububi. Ulupapulo lwa kwa James Hastings, ulwa A Dictionary of the Bible, lutila: “Lintu umuntu atampile ukwishiba ifintu, asangile nashingwana na maka ayo ashakwetepo maka kabili ayalesonga icabipisha nelyo ukonaula.” Na kabili lutila: “Abantu ba mu kubangilila balefwaya icalelenga, kabili balemona ububi ne ncitilo shimbi ukuti bantu.”

Abasambilila ilyashi lya kale batila, ukusumina muli balesa, ifiwa ne fimipashi fibi kwatendekele ku Mesopotamia. Abena Babele ba pa kale basumine ukuti uwaleangalila icalo ca pa nshi, nelyo “ku muya bashibwela” ni Nergal, lesa wa lukaakala waishibikwe nga “uoca.” Kabili baletiina ifiwa, ifyo baleesha ukutemuna ukupitila mu kupanda amanga. Mu nshimi sha ku Egypt, Set ali ni lesa ciwa, “uwali cinama cakankala icakwete umona wapetama, amatwi ayapakalala no mucila uwakosa uwalepuka pabili ku mpela.”—Larousse Encyclopedia of Mythology.

Nangu abaGriki na bena Roma bakwete tulesa tusuma no twabipa, tabakwete lesa wapulilemo ukubipa. Aba mano babo balesambilisha ukuti kwaba balesa babili abapusana. Empedocles aleti bali ni Kutemwa na Bulwani. Plato aletila mu calo mwali “Imyeo” ibili, umo walecita ubusuma umbi ububi. Nga fintu Georges Minois ena alembele mwi buuku lyakwe ilitila Le Diable (Kaseebanya), ati, “mu imipepele ya cisenshi iya [bena Greece na bena Roma], tabaishibe Kaseebanya.”

Mu Iran, imipepele ya ciZoroastriani yasambilishe ukuti lesa musuma Ahura Mazda, nelyo Ormazd, e wabumbile Angra Mainyu, nelyo, Ahriman, uwasalile ukulacito bubi kabili abele Umupashi Ubi, nelyo Umonaushi.

Mu buYuda, balondolwele Satana nge Cibambe ca kwa Lesa uwaletele ulubembu. Lelo pa numa ya myanda ya myaka iingi, uko kulondolola kwalyonawilwe na mano ya cisenshi. Icitabo ca Encyclopaedia Judaica citila: “Ukwaluka kukalamba kwalicitike . . . mu myanda ya myaka ya kulekelesha kwa B.C.E. Pali iyi nshita imipepele ya [ciYuda] . . . yatendeke ukusumina ukuti kwaba balesa babili abalwishanya, umo Lesa na banku bakwe aba busuma ne cishinka balelwishanya mu muulu na pe sonde abanku ba maka yabi na ya bucenjeshi. Icalengele basumine fye cimoneka kwati kusonga kwa mipepele ya ku Persia. Icitabo ca The Concise Jewish Encyclopedia citila: “Baleicingilila ku [fibanda] pa kubaka amafunde no kufwale mpimpi.”

Icisambilisho ca buKristu bwa Busangu

Nga fintu ubuYuda bwalesambilisha ifisambilisho ifishaba mu Baibolo pa lwa kwa Satana ne fibanda, Abena Kristu basangu batendeke amano yashili ya mu malembo. Icitabo ca The Anchor Bible Dictionary citila: “Icabipishe pa fyo balesambilisha mu mipepele iya bena kale ca kuti Lesa alubwile abantu bakwe pa kulipila Satana pa kuti abalekulukemo.” Uwatendeke ici cisambilisho ni Irenaeus (uwaliko muli ba 100 C.E.). Kabili calundulwilwe na Origen (uwaliko mu myaka ya ba 200 C.E.), uwasumine ukuti “kaseebanya ali ne nsambu pa bantu” kabili uwalemona “imfwa ya kwa Kristu nge cilubula capeelwe kuli kaseebanya.”—E fisosa icitabo ca History of Dogma, ica kwa Adolf Harnack.

Ukwambula icitabo ca The Catholic Encyclopedia, citila, “pa myaka nalimo 1,000, [icisambilisho ca kuti icilubula calipilwe kuli Kaseebanya] calilumbwike mu lyashi lya kale ilya mipepele,” kabili catwalilile ukuba icisumino ce calici. Bakalemba ba fye Calici bambi, pamo nga Augustine (uwaliko mu myanda ya myaka ya ba 300 na ba 400), balisumine icisambilisho ca kuti icilubula calipilwe kuli Satana. Lintu calefika mu myaka ya ba 1100 C.E., abasambilila ifya mipepele aba ciKatolika, Anselm na Abelard basondwelele ukuti ilambo lya kwa Kristu lyapeelwe kuli Lesa te kuli Satana iyo.

Ukutiine Mipashi kwa Bena Kale

Nangula ifilye fye calici lya ciKatolika tafyalelandapo sana pali Satana, mu 1215 C.E., Icilye ca Lateran icalenga bune calandile pa co icitabo ca New Catholic Encyclopedia cita “ukubilisha kwakakala ukwa citetekelo.” Ifunde lyalenga 1 litila: “Kaseebanya ne fibanda fimbi babumbilwe abasuma na Lesa, lelo mu kuifwaila abene basangwike ababi.” Lisosa no kuti balabombesha ukutunka abantu. Abantu abengi abaikeleko mu 500 C.E. ukufika mu 1500 C.E., balicetekele ici calekeleshako. Satana e walengele fimo ifyeni ifyalecitika, pamo nga ukulwala kushaishibikwe intulo, imfwa ya kupumikisha, nelyo ubusomboshi bwabipa. Mu 1233 C.E., Papa Gregory IX apangile amafunde ya kulwisha abapondokele cisumino, ukupala bamalaika bapondweke, no kuba bakapepa ba kwa Kaseebanya.

Ukusumina ukuti abantu batekwa na Ciwa nelyo ifibanda fyakwe bwangu bwangu kwalengele kube ukutiina sana ubuloshi. Ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga 13 ukufika ku walenga 17, uku kutiina ubuloshi kwafikile ku Bulaya na ku North America na batweleko uyu mwenso bena Bulaya abalefwaya ifyalo fya kuteka. Nangu ni ntungulushi sha ciProtenstanti Martin Luther na John Calvin balisuminishe imilimo ya bamucapi. Mu Bulaya kwali imilandu ya buloshi nga umo bamutunganya fye kabili kwaleba ukupingwila abaloshi imfwa mu Filye fya milandu finono ne fikalamba. Ilingi line balelungulusha abantu pa kupatikisha ukusumina “umulandu.”

Abalesangwa no mulandu balepingulwa ukocewa nelyo, ukubakulika, mu England na Scotland. Icitabo ca The World Book Encyclopedia cisosa pa lwa mpendwa ya baleipaiwa ati: “Abasambilila ilyashi lya kale bamo basosa ukuti, ukufuma mu 1484 ukufika mu 1782, Icalici lya buKristu lyaipeye abanakashi 300,000 pa mulandu wa buloshi.” Nga Satana e walengele aka kayofi kabipa, ni bani alebomfya—abaleipaiwa nelyo bakapakasa bacilamo aba mipepele?

Ico Basumina ne co Bashasumina Nomba

Mu myaka ya ba1700 amano yashintililwapo ayaleitwa ukuti Ukubuutushiwa yaliseekele sana. Icitabo ca Encyclopædia Britannica citila: “Amano ya ba pano nse ne fya mapepo aya Kubuutushiwa yalibombeshe ukufumya muli kampingu wa Bwina Kristu icisumino ca fyo ciwa alelondololwa mu nshimi sha bena Kale.” Icalici lya Roma Katolika lyalibombelepo pali ci no kukosha na kabili icisumino cabo pali Satana Kaseebanya pa Cilye ca Kubalilapo mu Vatican mu (1869 ukufika mu 1870), ukucila ukunashako bakomailepo cimo cine pa Cilye ca Bubili ku Vatican mu (1962 ukufika mu 1965).

Ukulingana ne funde, nga fintu icitabo ca New Catholic Encyclopedia cisosa, “Icalici lyasumina ukuti kwaliba bamalaika ne fibanda.” Lelo, dikishonari ya ciFrench iya ciKatolika iitwa Théo, isosa ukuti “Abena Kristu abengi ilelo tabasumina ukuti ububi mu calo bulengwa na kaseebanya.” Mu myaka ya nomba line abasambilila ifya mipepele aba ciKatolika nabasakamana sana pali ci, atemwa ukutungilila icifundisho ca ciKatolika icacindikwa nelyo imitontonkanishishe ya ndakai. Encyclopædia Britannica itila: “Amasambililo ya fya buKristu yatila ifyo Baibolo ilanda pali Satana ‘fya kwelenganya’ te fya cine cine—lelo ni nshimi shilondolola bucine no kufula kwa bubi mu bubumbo bonse.” Pali baProtestanti, icitabo cimo cine cisosa ukuti: “BuProtestanti bwa ndakai ubushikosha mafunde buleesha ukukanasumina muli Kaseebanya ngo muntu.” Lelo bushe Abena Kristu ba cine bafwile ukumona ifyo Baibolo ilandapo pali Satana nge “fya kwelenganya” fye?

Ifyo Amalembo Yasambilisha

Amano ya bantunse na masambililo ya mipepele tayalondolola bwino ukwafuma ububi nga fintu Baibolo ilondolola. Ifyo Amalembo yalanda pali Satana fyalicindama pa kumfwikisha ukwafuma ububi no kucula kwa bantunse, no mulandu ulukaakala lwabipisha lubipilako cila mwaka.

Bamo kuti baipusha ukuti: ‘Nga Lesa ni Kabumba musuma kabili uwa kutemwa, mulandu nshi engabumbila icibumbwa ca mupashi cibifi pamo nga Satana?’ Baibolo yalibika icishinte ca kuti imilimo yonse iya kwa Yehova Lesa yalipwililika no kuti ifibumbwa fyonse ifya mano alifipeela amaka ya kuisalila. (Amalango 30:19; 32:4; Yoshua 24:15; 1 Ishamfumu 18:21) E ico, umuntu wa mupashi uwaishileba Satana, afwile abumbilwe uwapwililika lelo ku mufulo asalilepo ukupetuka ukufuma ku cine no bulungami.—Yohane 8:44; Yakobo 1:14, 15.

Mu nshile shingi, imicitile ya bucipondoka iya kwa Satana yapalene ne ya “mfumu ya Turi,” iyalondololwa mu mashiwi ya nshintu ngo “musuma ku kuyemba” kabili ‘uwa mpomfu mu mibele yakwe ukutula pa bushiku bwa kulengwa kwakwe, kwasuka kwasangwa muli wene ubupondamishi.’ (Esekiele 28:11-19) Satana talelwisha ukupulamo kwa kwa Yehova nelyo Bukabumba bwakwe. Kuti abulwisha shani, apo abumbilwe na Lesa? Nangu cibe fyo, Satana alesonsomba inshila Yehova aletekelamo. Mwi bala lya Edene, Satana atungile ukuti Lesa atanine abaupana babili aba kubalilapo icintu cimo ico bakwete insambu ya kukwata kabili apo ubumi bwabo bwashintilile. (Ukutendeka 3:1-5) Alitungulwike ukulenga Adamu na Efa ukupondokela bumulopwe bwalungama ubwa kwa Yehova, ukuleta ulubembu ne mfwa pali bene no bufyashi bwabo. (Ukutendeka 3:6-19; Abena Roma 5:12) E ico, Baibolo ilangilila ukuti Satana e ntulo ine ine iya kucula kwa bantunse.

Inshita imo pa ntanshi ya Lyeshi, bamalaika bambi bailundile kuli Satana muli bucipondoka bwakwe. Bafwele imibili ya buntunse pa kwikusha ukufwaisha kwa kwampana kwa bwaume no bwanakashi na bana banakashi ba bantu. (Ukutendeka 6:1-4) Lintu Ilyeshi lyaishile, aba bamalaika bafutwike babwelelemo mu bwikashi bwa mipashi lelo te “mu ncende yabo” na Lesa mu muulu. (Yuda 6) Bapooselwe mu mibele ya mu mfifi ya ku mupashi. (1 Petro 3:19, 20; 2 Petro 2:4) Basangwike ifibanda, balekele ukubombela bumulopwe bwa kwa Yehova lelo batendeke ukunakila Satana. Nangula pali ino nshita te kuti fisanguke mu buntunse na kabili, ifiwa kuti fyasonga nga nshi imitontonkanishishe ne mikalile ya bantunse, kabili ukwabula ukutwishika e filenga ulukaakala lwafulisha tukumanya ilelo.—Mateo 12:43-45; Luka 8:27-33.

Impela ya Kuteka kwa kwa Satana Naipalama

Nacimonekesha ukuti amaka yabi yalabomba mu calo ilelo. Umutumwa Yohane alembele ati: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.”—1 Yohane 5:19.

Lelo, ukufikilisha kwa kusesema kwa mu Baibolo, kulangilila ukuti Kaseebanya alelumya amalanda pe sonde pantu alishiba ukuti ali ne “nshita inono fye” ilyo talakakwa. (Ukusokolola 12:7-12; 20:1-3) Lintu ubuteko bwa kwa Satana bukapwa pakapyana icalo cipya ica bulungami, umo ukuloosha, imfwa, no kucululuka ‘tafyakabeko kabili iyo.’ Lyene, ukufwaya kwa kwa Lesa “[kukacitwa] pano nse nga mu muulu.”—Ukusokolola 21:1-4; Mateo 6:10.

[Ifikope pe bula 4]

Abena Babele basumine muli Nergal (uuli akatalamukila ku kuso), umulungu wa lukaakala; Plato (uuli ku kuso) asumine ukuti kwaba “Imyeo” ibili iyilwishanya

[Abatusuminishe]

Cylinder: Musée du Louvre, Paris; Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece

[Ifikope pe bula 5]

Irenaeus, Origen, na Augustine basambilishe ukuti icilubula calipilwe kuli Kaseebanya

[Abatusuminishe]

Origen: Ifikope fya nkunda; Augustine: Ukufuma mu citabo ca Great Men and Famous Women

[Icikope pe bula 6]

Ukutiine ndoshi kwalengele imyanda ya makana ya bantu ukwipaiwa

[Abatusuminishe]

Ukufuma mu citabo ca Bildersaal deutscher Geschichte

“Kaaneni Kaseebanya”

“Kaaneni Kaseebanya, na o akafulumuka kuli imwe.”—YAKOBO 4:7.

1. Cinshi cingasoswa pa mibele yaba mu calo lelo, kabili mulandu nshi abasubwa na banabo bakabila ukubela abapempwila?

“LESA aliluba, Satana e washala.” Ayo mashiwi ya kwa kalemba wa ku France André Malraux kuti yasoswa pa lwa mibele yaba mu calo lelo. Imilimo ya bantunse cine cine imoneka ukubamo imicenjelo ya kwa Kaseebanya ukucila ukubamo ukufwaya kwa kwa Lesa. Satana alelufya abantu “mu maka yonse ne fiishibilo ne fipesha amano fya bufi, kabili mu longolo lonse lwa kuulungana ku baleonaika.” (2 Abena Tesalonika 2:9, 10) Lelo, muli shino “nshiku sha kulekelesha,” Satana aletonta sana pa babomfi baipeela aba kwa Lesa, ukulwa na Bena Kristu basubwa, “ababaka amafunde ya kwa Lesa, no kukwato bunte bwa kwa Yesu.” (2 Timote 3:1; Ukusokolola 12:9, 17) Aba babomfi basubwa aba kwa Lesa na banabo abakwata isubilo lya kwikala pe sonde bakabila ukuba abapempwila.

2. Bushe Satana abepele shani Efa, kabili mwenso nshi Paulo atile aali na o?

² Satana ni ncenjeshi ya kapela makufi. Abepekeshe mu nsoka no kubeleleka Efa pa kuti atontonkanye ati kuti asanga insansa ishingi nga ataluka kuli Lesa. (Ukutendeka 3:1-6) Ilyo papitile imyaka mupepi na 4,000, umutumwa Paulo alandile ifyo aletiina ukuti Abena Kristu basubwa mu Korinti napamo kuti babelelekwa ku micenjelo ya kwa Satana. Paulo alembele ati: “Ndetiina, epali yaonaika amapange yenu ukufuma pa cishinka no musangwela ifilola kuli Kristu, ifyo insoka yabepele Efa mu bucenjeshi bwa iko.” (2 Abena Korinti 11:3) Satana onaula amatontonkanyo ya bantu no kufulunganya ukutontonkanya kwabo. Filya fine abepele Efa, e fyo engalenga na Bena Kristu ukuibepa no kwelenganya ukuti insansa shashintilila pa cintu cimo ico Yehova no Mwana wakwe bakaanya.

3. Bucingo nshi Yehova apeela ku kulwisha Satana?

³ Satana kuti alinganishiwa ku wikata ifyuni uuteya ifiteyo fya kwikata ifyuni ifishiibukile. Pa kusengauka ifiteyo fya kwa Satana, tulekabila ‘ukwikalo mwa kufisama ku Wapulamo,’ icubo ca mampalanya ico Yehova ateyanishisha abalanga ku milimo yabo ukuti balisumina ati e mulopwe wa bubumbo bonse. (Amalumbo 91:1-3) Tukabila ubucingo bonse ubo Lesa apeela ukupitila mu Cebo cakwe, umupashi wakwe, no kuteyanya kwakwe pa kuti ‘tushangilile fya kubeleleka fya kwa Kaseebanya.’ (Abena Efese 6:11) Ishiwi lya ciGriki ilyapilibulwa “ifya kubeleleka” na kabili kuti lyapilibulwa ati “imicenjelo,” nelyo “imingalato.” Ukwabula no kutwishika, Kaseebanya abomfya imingalato iingi ne micenjelo ilyo aleesha ukwikata ababomfi ba kwa Yehova.

Ifiteyo Satana Abikiile Abena Kristu ba Kubalilapo

4. Bushe imibele yali shani mu nshita ya Bena Kristu ba kubalilapo?

⁴ Abena Kristu aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo no wa bubili C.E. baleikala pa nshita Ubuteko bwa Roma bwakwatishe amaka. Umutende waliko mu Buteko walengele ifya makwebo ukulaenda bwino. Ubu busambashi bwapeele abakankaala inshita ikalamba iya bwanalale, kabili bakateka bashininkishe ukuti abapabi bakwata ifya kusekesha ifingi pa kuti bepondoka. Inshita shimo, inshiku sha mwikalwe shalefula fye nge nshiku sha kubomba. Bakateka balebomfya indalama sha cintubwingi ku kuteyanishisha abantu ifilyo e lyo ne fya kusekesha pa kuti babalafye.

5, 6. (a) Mulandu nshi cishalingile ku Bena Kristu ukulasempela ku fyangalo fya bena Roma ne fikuulwa fyalecitilwamo? (b) Mungalato nshi Satana abomfeshe, kabili Abena Kristu baali no kuusengauka shani?

⁵ Bushe iyi mibele yalimo ubusanso ku Bena Kristu ba kubalilapo? Nga twamona ukusoka kwalembelwe na bakalemba bamo abalembele pa numa ya batumwa, pamo nga Tertullian, ifingi ifyo balecita mu nshita ya bwanalale ilya nshita fyaiswilemo ifintu fingonaula bumupashi ne mibele isuma iya Bena Kristu ba cine. Icalengele ubusanso bumo cali mitebeto ya cintubwingi ne fyangalo ifyalecitwa ku kucindika balesa ba cisenshi. (2 Abena Korinti 6:14-18) Mu fikuulwa fya fyangalo, nangu fye fyangalo fimo ifya cishilano fyalimo atemwa bucisenene bwine bwine nelyo ulukaakala lwa kusumyo mulopa. Mu kuya kwa nshita, abantu bapatile ifyangalo fya cishilano, kabili bapyanikepo ifyangalo ne fisela fya kucinda ifyapumbusa. Mu citabo alembele ica kuti Daily Life in Ancient Rome (Imikalile ya Cila Bushiku mu Roma wa ku Kale), kalemba wa lyashi lya kale Jérôme Carcopino atila: “Muli fi fyangalo, calisuminishiwe ku wa fyangalo umwanakashi ukufuula fyonse . . . Mwali ukusumyo mulopa uwingi. . . . Mu [fisela] mwaleba imibele yabipa iyo abantu mu musumba ukalamba batemenwe. Tabaleselaushiwa pa kumona ifi fintu fyabipisha pantu ukwipayaula kwali mu fiyanda fya fyangalo kwabalengele ukukunkuma no konaula amatontonkanyo yabo.”—Mateo 5:27, 28.

⁶ Mu fiyanda fya fyangalo, bakalwa balelwa Mu fiyanda fya mangalo, bakalwa balelwishanya mpaka umo afwa, nelyo ukulwa ne fiswango, ukufipaya atemwa bene ukwipaiwa. Intalamisoka shalepingwilwa ukufwa shalepooswa muli fi fiswango, kabili ku ntanshi na Bena Kristu balepooswamo. Nangu fye ni muli shilya nshiku sha kubalilapo, umungalato wa kwa Satana wali wa kulenga abantu ukukunkuma no kukanaselaushiwa kuli bucisenene no lukaakala mpaka ifi fintu fyaseeka no kutemwikwa ku bekala calo. Inshila yeka iya kusengaukilamo ici citeyo yali kutaluka ku fyangalo na ku fiyanda fyalecitilwamo.—1 Abena Korinti 15:32, 33.

7, 8. (a) Mulandu nshi cali no kubela bupumbu ku Bena Kristu ukusangwa kuli banakatango ba maceleta? (b) Bushe Satana afwile alebomfya shani ififulo fya kowamo ifya ku Roma ku kwikata Abena Kristu nga mu citeyo?

⁷ Banakatango ba maceleta abalecitilwa mu fibansa fyashinguluka ukwabula no kutwishika bali ba kucincimusha, lelo tabayene ku Bena Kristu pantu ibumba ilingi line lyaleimya ulubuli. Kalemba wa mu myaka ya ba 200 C.E. ashimike ukuti bamo abaleya mu kutambako balelwa, kabili Carcopino atila “e ko bakapendula ba ntanda na bacilende balecitila ubukwebo bwabo.” Kanshi, icibansa ca banakatango ba maceleta tacali cifulo ca kuyako Abena Kristu.—1 Abena Korinti 6:9, 10.

⁸ Ni shani ulwa kulya abena Roma baleowela? Kwena, takwali icalubene ku kowa no kuba uwa busaka. Lelo ukwingi uko abena Roma baleowela kwali ifikuulwa fyalimo imiputule ya kucininamo, umwa kwangalila ifyangalo, imiputule ya fyangalo fya cela mushuke, no kwa kuliila no kunwa. Nangu ca kuti abene baleti balilekenye inshita ya kowa abanakashi ne ya kowa abaume, ilingi line balesuminisha ukowa citobo. Clement wa ku Alexandria alembele ati: “Balaleka abaume na banakashi aba kowa ukwingila inshita imo ine; kabili mulya balafuula no kucita ifya bupulumushi.” Kanshi, icintu ca bufwayo busuma mu kwanguka caishilebomfiwa na Satana ku kube citeyo ku Bena Kristu. Aba mano baletalukako.

9. Fiteyo nshi Abena Kristu ba kubalilapo balingile ukusengauka?

⁹ Ifyangalo fya cela mushuke e mulesha citendwe abengi batemenwe ilyo Ubuteko bwa Roma bwali na maka sana. Abena Kristu kuti basengauka ukushitika kwali kuli banakatango ba maceleta pa kukanayako. Ifyangalo finono ifya cela mushuke fyalecitwa mu miputule yashingama iya mu fikuulwa fya kusendamamo ne fya kunwenamo ubwalwa ukwabula abalashi ukwishiba. Abaleangalako baleesha ukulootela impendwa ya tubwebwe nelyo utumafupa tuli mu minwe ya munankwe. Ifyangalo fya cela mushuke fyalelundako ukucincimuka ku mikalile ya bantu, pantu umo kuti apanga indalama shabulo kubombela. (Abena Efese 5:5) Kabinge, abanakashi balebomba muli fi fikuulwa fya bwalwa ilingi line baleba bacilende, icalelundako ubusanso bwa bucisenene. Ifi fyali e fiteyo fimo ifyo Satana abikiile Abena Kristu bali mu misumba ya mu Buteko bwa Roma. Bushe ifintu fyalyaluka lelo?

Ifiteyo fya kwa Satana Ilelo

10. Bushe imibele ilelo yapalana shani ne yaliko mu Buteko bwa Roma?

¹⁰ Imingalato ya kwa Satana iingi tayaaluka pa myaka iingi iyapita. Umutumwa Paulo afundile mu kukosa Abena Kristu baleikala mu musumba walimo ifyabipa uwa Korinti pa kuti ‘beanshiwa kuli Satana.’ Atile: “Tatwaluba amapange [ya kwa Satana].” (2 Abena Korinti 2:10, 11) Mu fyalo fyalunduluka ifingi, ifintu ilelo fyaba nga filya fyali ilyo Ubuteko bwa Roma bwali na maka sana. Abengi balikwata inshita ikalamba iya bwanalale ukucila kale. Ifyangalo fya cela mushuke ifitungililwa no buteko filalenga na babusu ukuba ne subilo. Kwaba ifya kusekesha ifishakosa mutengo ifya kulafya abantu. Ifibansa fya mangalo filesula, abantu balateye fyangalo fya cela mushuke, amabumba yalalwa, na bangala ayo yene mangalo na bo ilingi balacito lubuli. Inyimbo shabipa shaba fye konse konse, kabili kwaba ifyangalo fya bucisenene mu fiyanda fya fisela ne fya mafilimu pamo na pa TV. Mu fyalo fimo, ukowa citobo mu fikuulwa fya kowelamo na mu tumfukumfuku twa menshi yakaba kwaliseeka, e lyo no kowa ubwamba ku lulamba lwa bemba. Nga fintu fye cali mu myaka ya kubalilapo iya buKristu, Satana alesha ukubeleleka ababomfi ba kwa Lesa ukubomfya ifya kuleseshamo icitendwe ifya ku calo.

11. Fiteyo nshi fyaba mu kufwaya ukukokoloka?

¹¹ Mu calo umo abengi bomfwo kubongoteka, ca cifyalilwa ukufwaya ukukokolokako nelyo ukucitako fimbi. Lelo, kwati fye fintu ukowa kwaliko mu nshiku sha bena Roma kwalimo amasanso ku Bena Kristu ba kubalilapo, kumo kumo ukwa kuya ku kutuusha ilelo na ko kwaliba citeyo ico Satana abomfya ku kutwala Abena Kristu ba muno nshiku muli bucisenene nelyo ukunwensha. Paulo alembeele Abena Kristu ba mu Korinti ati: “Mwilufiwa: ukubishanya kubi konaule mibele isuma. Shilimukeni no kulungama, mwibembuka; pantu bamo pali imwe tabaishiba Lesa: ndesose ci ku kumulenge nsoni.”—1 Abena Korinti 15:33, 34.

12. Mingalato nshi imo Satana abomfya ku kwikata ababomfi ba kwa Yehova lelo?

¹² Natumona kuli Efa ifyo Satana abomfeshe ubucenjeshi ku konaula ukutontonkanya kwakwe. (2 Abena Korinti 11:3) Ilelo, cimo ica fiteyo fya kwa Kaseebanya caba kulenga Abena Kristu ukutontonkanya ukuti nga balefika ukwalepa mu kwesha ukulanga abantu ukuti Inte sha kwa Yehova shaba fye nga bantu bonse, kuti batunguluka mu kukulila bamo ku cine ca Bwina Kristu. Inshita shimo balafika ukwalepesha ica kuti bena e bakulilwa ku ba ku calo. (Hagai 2:12-14) Umungalato wa kwa Satana na umbi waba kupamya Abena Kristu baipeela, abaice na bakalamba, ukuti baleikala imikalile ya bumbimunda no ‘kulenga umupashi wa mushilo wa kwa Lesa ubulanda.’ (Abena Efese 4:30) Bamo bawila muli ci citeyo ukupitila mu kubomfya bubi bubi Intaneti.

13. Citeyo nshi icabelama icaba ni cimo ica micenjelo ya kwa Kaseebanya, kabili kufunda nshi kwaba mu Amapinda ukwalinga pano?

¹³ Iciteyo ca kwa Satana na cimbi caba fya kupandapanda ifyayafya ukwiluka. Takuli Umwina Kristu wa cine uwingaipoosa mu kupupa Satana nelyo ukupupe mipashi ku mumbo. Lelo bamo ukwabula ukwishiba tabasakamana ku mafilimu, ifyangalo fya pa vidio, nelyo fye ifitabo fya bana ne fitabo fya musamwe ifilanga ulukaakala ne filanda pa fya manga. Icili conse icakuma nangu ni panono fye ku fya kupandapanda cifwile ukusengaukwa umupwilapo. Ipinda lya mano litila: “Muli inkose ne fitembo umuyo wapondama; uulindo mweo wakwe ataluka kuli ifyo.” (Amapinda 22:5) Apo Satana e “mulungu wa nshita ino,” icili conse icatemwikwa sana ilingi kuti cafisamamo cimo ica fiteyo fyakwe.—2 Abena Korinti 4:4; 1 Yohane 2:15, 16.

Yesu Alikeene Kaseebanya

14. Bushe Yesu akeene shani itunko lya kubalilapo ilya kwa Kaseebanya?

¹⁴ Yesu atupeele ica kumwenako cisuma ica kukaana Kaseebanya no kumulenga afulumuke. Pa numa ya kubatishiwa no kuleko kulya pa nshiku 40, Yesu alitunkilwe kuli Satana. (Mateo 4:1-11) Mwi tunko lya kubalilapo abomfeshe insala Yesu aumfwile pa numa ya kuleko kulya. Satana aebele Yesu ukucita icipesha amano ca kubalilapo ku kuikusha. Yesu ayambwile Amalango 8:3 no kukaana ukubomfya amaka yakwe mu kaso kabili abikile ifya kulya fya ku mupashi pa ntanshi ya fya ku mubili.

15. (a) Kufwaya nshi ukwa cifyalilwa uko Satana ashukile no kutunkilako Yesu? (b) Ni nshila nshi imo iya mucenjelo iyo Kaseebanya abomfya ku babomfi ba kwa Lesa ilelo, lelo kuti twacita shani pa kumukaana?

¹⁵ Moneni ukuti pano Kaseebanya tatunkile Yesu ukucita bucisenene. Insala, iyo mu cifyalilwa ilenga abantu ukufwaya ukulya, yamoneke ukuba e cintu ca maka ica kutunkilako Yesu pali aka kashita. Fya kutunka nshi Kaseebanya abomfya lelo ku kubeleleka abantu ba kwa Lesa? Fingi kabili fyalipusanapusana, lelo imicitile yakwe imo iya mucenjelo yaba kwesha ukutoba bumpomfu bwa babomfi ba kwa Yehova ukubomfya ifya kutunka fyakuma kuli bucisenene. Nga tulepashanya Yesu, kuti twakaana Kaseebanya no kucincintila ifya kutunka. Nga fintu fye Yesu acincintile ukwesha kwa kwa Satana ukupitila mu kwibukisha amalembo yalinga, na ifwe ilyo twaeshiwa kuti twaibukisha amalembo pamo nga Ukutendeka 39:9 na 1 Abena Korinti 6:18.

16. (a) Bushe Satana atunkile shani Yesu umuku wa cibili? (b) Bushe Satana kuti aesha ukututunka mu nshila nshi ukuti tweshe Yehova?

¹⁶ Mu kukonkapo, Kaseebanya asonsombele Yesu ukuiponya ukufuma pa muulu wa cibumba ce tempele no kwesha amaka ya kwa Lesa aya kumucingilila ukubomfya bamalaika Bakwe. Yesu ayambwile Amalango 6:16 no kukaana ukwesha Wishi. Satana napamo te kuti atweshe ukuti tuiponye ukufuma pa muulu wa cibumba ce tempele, lelo kuti atutunka ukwesha Yehova. Bushe tulatunkwa ukumona apo twingapela ukupashanya amafashoni ya ku calo aya mifwalile ne misakwile ukwabula ukufundwa? Bushe tulatunkwa ukweshako ifya kusekesha fishawama? Nga ni fyo ninshi tuleesha Yehova. Nga twalemenena kuli fyo, Satana takafulumuke kuli ifwe, lelo akatukoselapo, akalaesha lyonse ukutubeleleka ukuti tube ku lubali lwakwe.

17. (a) Bushe Kaseebanya atunkile shani Yesu umuku walenga itatu? (b) Bushe ifyaba pali Yakobo 4:7 kuti fyacitika shani kuli ifwe?

¹⁷ Ilyo Satana atambike Yesu amabufumu yonse aya mu calo ku kukaabushanya no kumupepa, na kabili Yesu akeene Satana pa kwambula Amalembo, ukukoselela pa kupepa fye Wishi eka. (Amalango 5:9; 6:13; 10:20) Satana napamo te kuti atutambike amabufumu ya mu calo, lelo lyonse alatutunka ku lunkumbwa lwa fikwatwa, nelyo fye ukumona kwati kuti twakwata akabufumu ka pa lwesu. Bushe tucita filya Yesu acitile, ukuipeelesha fye kuli Yehova eka? Nga ni fyo, ifyo cali kuli Yesu e fyo cikaba na kuli ifwe. Mateo alembele ati: “E lyo Kaseebanya amusha.” (Mateo 4:11) Satana akatusha nga twaba abashangila ukumukaana pa kwibukisha ifishinte fya mu Baibolo ifyalinga no kufibomfya. Umusambi Yakobo alembele ati: “Kaaneni Kaseebanya, na o akafulumuka kuli imwe.” (Yakobo 4:7) Umwina Kristu umo alembele kwi ofeshi lya Nte sha kwa Yehova mu France ati: “Cine cine Satana ni ncenjeshi. Te mulandu ne fisuma mfwaya ukucita, cilankosela ukulama ifyo njumfwa no kulama ifya lunkumbwa fyandi. Lelo, mu kushipa, ukutekanya, e lyo ne cacilapo mu kwafwa kwa kwa Yehova, ninkumamo ukuba uwa mpomfu no kwikatisha ku cine.”

Abaipangasha Bwino Ukukaana Kaseebanya

18. Fya bulwi nshi ifya ku mupashi ifitupangasha ukukaana Kaseebanya?

¹⁸ Yehova alitupeela ifya bulwi fyakumanina ifya ku mupashi ukuti “[tushangilile] fya kubeleleka fya kwa Kaseebanya.” (Abena Efese 6:11-18) Ukutemwa twatemwe cine kukalenga tuikake lamba mu musana, nelyo ukuipangasha ukubomba imilimo ya Bwina Kristu. Umupampamina wesu uwa kwikatilila ku fipimo fya kwa Yehova ifya bulungami ukaba nge ca kucinge cifuba ica kucingililo mutima wesu. Nga ca kuti amakasa yesu yafwala imbila nsuma, lyonse yakatutwala mu mulimo wa kushimikila, kabili ici cikatukosha no kutucingilila lwa ku mupashi. Icitetekelo cesu icakosa cikaba nge nkwela ikalamba, iya kutucingilila ku “mifwi yonse ya mulilo iya mubifi,” e kutila ukusansa kwakwe na matunko ya bucenjeshi. Isubilo lyesu ilyabulo kutwishika ilya kuti fyonse ifyo Yehova alaya fikafikilishiwa likaba nge ca kucingo mutwe ica kucingilila ukutontonkanya kwesu no kutulenga ukuba no mutende mu matontonkanyo yesu. (Abena Filipi 4:7) Nga twaba incenshi mu kubomfya Icebo ca kwa Lesa, cikaba ngo lupanga ulo twingabomfya ku kulubula abantu ukufuma kuli bunkole ubwabekata Satana. Na kabili kuti twacibomfya mu kuicingilila, nga filya Yesu acitile ilyo atunkilwe.

19. Ukulunda pa ‘kukaana Kaseebanya,’ cinshi cifwaikwa?

¹⁹ Nga twafwalilila ifi “ifya bulwi fya kwa Lesa” no kupepa no kukanaleka, kuti twacetekela ukuti Yehova akatucingilila ilyo Satana atusansa. (Yohane 17:15; 1 Abena Korinti 10:13) Lelo Yakobo alondolwele ukuti te ‘kukaana fye Kaseebanya’ ninshi capwa. Na cimbi ico tufwile ukucita, kabili icacilapo, ‘kulamba kuli Lesa,’ uutusakamana. (Yakobo 4:7, 8) Tuli no kulanda pa fyo twingacite fi mu cipande cikonkelepo.

1. Ni mu nshila nshi ikalamba umo Yehova na Satana bapusaninina?

YEHOVA na Satana balipusaninina. Onse uwaumfwa ukuti akulilwa kuli Yehova kuti atandulwa kuli Satana. Ubu bupusano bwalilandwapo mu citabo ca kuloshako icaishibikwa. Pa kulanda pa mibombele ya kwa Satana iyalondololwa mwi buuku lya mu Baibolo ilya kwa Yobo, icitabo ca Encyclopædia Britannica (1970) citila: ‘Umulimo wa kwa Satana wa kusabanta pe sonde no kufwaya imilimo imo nelyo abantu abo engabepesha ukucito bubi; kanshi umulimo wakwe wapusana no wa “menso ya kwa Shikulu,” ayabebeta mwi sonde yalekosha bonse abacito busuma ([2 Imilandu 16:9]). Satana alisuula ubusuma bwa bantunse ubwabula akaso kabili Lesa alisuminisha ukubwesha. Lelo alamusopa kabili alimupimina umwa kupelela.’ We bupusano we!—Yobo 1:6-12; 2:1-7.

2, 3. (a) Bushe ubupilibulo bwe shina “Kaseebanya” bulangwa shani bwino bwino ku cacitikile Yobo? (b) Bushe Baibolo ilanga shani ukuti Satana alitwalilila ukubepesha ababomfi ba kwa Yehova aba pe sonde?

² Ishiwi lya ciGriki ilyapilibulwa “Kaseebanya” lyafuma kwi shiwi lipilibula “uubepesha bambi,” “uwa bukwakwa.” Ibuuku lya kwa Yobo lisokolola ukuti Satana abepeshe umubomfi wa kwa Yehova Yobo ukuti alebombela Lesa ku mulandu wa bukaitemwe. Litila: “Bushe Yobo atiinina Lesa apa fye?” (Yobo 1:9) Ifyalembwa mwi buuku lya kwa Yobo filanga ukuti te mulandu ne fya kwesha fyakwe, Yobo apaleme sana kuli Yehova. (Yobo 10:9, 12; 12:9, 10; 19:25; 27:5; 28:28) Pa numa ya fyamuponene, aebele Lesa ati: “Ku kuumfwa kwa kutwi nalimuumfwile, lelo nomba amenso yandi yamumona.”—Yobo 42:5.

³ Bushe Satana alileka ukubepesha ababomfi ba busumino aba kwa Lesa ukufuma mu nshita ya kwa Yobo? Iyo. Ibuuku lya Ukusokolola lilanga ukuti ino nshita ya ku mpela, Satana atwalilila ukubepesha bamunyina kwa Kristu abasubwa kabili ukwabula no kutwishika na bakabomba banabo aba busumino. (2 Timote 3:12; Ukusokolola 12:10, 17) Kanshi, kuli ukukabila kukalamba ukwa kuti ifwe bonse fwe Bena Kristu ba cine tulambe kuli Lesa wesu uusakamana, Yehova, ukumubombela ku kutemwa kwashika no kushinina ukuti ukutunga kwa kwa Satana kwa bufi. Nga tulecite fyo, tuli no kulengo mutima wa kwa Yehova ukusamwa.—Amapinda 27:11.

Yehova Afwaya Ukutwafwa

4, 5. (a) Finshi Yehova afwaya pe sonde, ukupusana na fintu Satana afwaya? (b) Nga tuli no kumona ububile bwa kwa Yehova, cinshi tulingile ukucita?

⁴ Kaseebanya asabanta pe sonde, ukufwaya uwa kubepesha no wa kulya. (Yobo 1:7, 9; 1 Petro 5:8) Lelo Yehova wena, afwaya ukwafwa abakabila ubukose bwakwe.