Mulelama Icipyu pa Kuti ‘Mulecimfya Ububi’

“Mwe batemwikwa, mwilalandula, . . . lelo [mulecimfisha] ububi pa kucita ifisuma.”—ROM. 12:19, 21.

1, 2. Mibele nshi iisuma iyo Inte sha kwa Yehova abali pa bulendo balangile?

INTE SHA KWA YEHOVA 34 baleya mu kusangwa uko iofeshi lya musambo lyalepeelwa ilyo indeke balimo yakwete ubwafya. Ici calengele ukuti icelwe ukuyafika. Pa cibansa ca ndeke icali ukutali sana ne tauni apo bali no kupoosa fye iawala limo pa kuti banwenshe indeke amafuta, baishilepwapo mupepi ne nshiku shibili kabili tapali ifya kulya fine fine, amenshi, nelyo ifimbusu fyalondoloka. Bambi abali muli ilya ndeke balikalipe no kufwaya ukupuma ababomfi ba pa cibansa ca ndeke. Lelo bamunyinefwe na bankashi bena baikele fye tondolo.

² BaNte basukile bafika uko umusambo walepeelwa, basangwako na ku lyashi lya kulekelesha. Nangu ca kuti balinakile, pa numa ya programu balishala babishanyako na bamunyina ba muli ico calo. Pa numa baishileishiba ukuti bambi balimwene ukutekanya no kuilama kwabo. Umo uwali muli ilya ndeke pa numa aebele abene ba ndeke ukuti, “Atukanaba na balya Bena Kristu 34 mu ndeke, nga kwali ulubuli pa cibansa ca ndeke.”

Twikala mu Calo Umwaba Abantu ba Cipyu

3, 4. (a) Mafya nshi icipyu caleta pa bantunse kabili ni lilali abantu batendeke ukuba ne cipyu? (b) Bushe Kaini nga alilamine icipyu cakwe afwaya? Londololeni.

³ Amafya ya muli cino calo cabipa kuti yalenga abantu ukukalipa. (Luk. Mil. 7:7) Ilingi line, ubukali bulalenga baba no lupato e lyo no lubuli. Ifyalo filalwishanya e lyo na bana calo balalwishanya, kabili ukupusana kuba mu ndupwa kulalenga mu mayanda ayengi muleba imbuli. Ukukalipa no lubuli kale sana fyatendeke. Kaini, ibeli lya kwa Adamu na Efa, alikalipe no kwipaya umwaice wakwe Abele pa mulandu wa bufuba. Kaini alicitile ici cintu cabipa nangu ca kuti Yehova alimwebele ukuti alame umutima wakwe no kuti ali no kumupaala nga acita ifyo.—Belengeni Ukutendeka 4:6-8.

⁴ Nangu ca kuti Kaini aali mubembu, alikwete amaka ya kusala ica kucita. Afwaya nga alilamine icipyu cakwe. Apo tafwaile ukulama icipyu cakwe, alipeelwe umulandu pa kwipaya munyina. Apo na ifwe bene tuli babembu, tacanguka ukulama icipyu cesu no kuikaanya ukucita ifintu ilyo tuli ne cipyu. Kabili kulaba ifintu na fimbi ifilenga amafya ukufulilako muli shino “nshita ishayafya nga nshi.” (2 Tim. 3:1) Ku ca kumwenako, amafya ya fya ndalama kuti yalenga twaba na masakamika. Bakapokola no tubungwe twafwa abantu batila amafya ya fya ndalama yalalenga abantu ukububuka mu bukali no kulapumana mu mayanda.

5, 6. Finshi abantu ba ku calo balanda pa lwa cipyu ifingatwambukila?

⁵ Kabili, abantu abengi pali lelo baba “abaitemwa,” “aba matutumuko,” kabili “abankalwe.” Kuti ca-anguka na ifwe ukukwata iyi mibele yabipa no kuba aba cipyu. (2 Tim. 3:2-5) Na kuba, amafilimu na maprogramu ya pa TV ilingi line yalenga cilemoneka kwati ukulandula kwaliba fye bwino no kuti ukucita ulukakaala pa kupwisha ubwafya na co caliba fye bwino. Amafilimu yalenga abaletamba ukufwaisha ukumona uko uulumbwikemo sana muli iyo filimu alaipaya umulwani wakwe.

⁶ Ifya musango yo, tafilenga abantu ukukonka inshila sha kwa Lesa, lelo filenga balekonka “umupashi uwa ici calo” na kateka wa ciko uwa cipyu, Satana. (1 Kor. 2:12; Efes. 2:2; Ukus. 12:12) Umupashi wa calo ulenga abantu ababembu ukufwaya ukucita ififwaya umubili kabili uyu mupashi ulalwishanya no mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa ne fisabo fya uko. Na kabushe, icisambilisho ca Bwina Kristu cimo icacindama ca kuti nga batukalifya tatufwile ukubwesesha ububi pa bubi. (Belengeni Mateo 5:39, 44, 45.) Nomba kuti twacita shani pa kuti tulekonka sana ifyo Yesu asambilishe?

Abalamine Icipyu na Bashacilamine

7. Cinshi cacitike pa mulandu wa kuti Simeone na Lebi tabalamine icipyu cabo?

⁷ Baibolo yalitufunda ifingi pa kulama icipyu kabili yalilanda na pa fyacitile abantu bamo ifilanga ifingacitika ilyo twalama icipyu na lintu twafilwa ukucita ifyo. Moneni ifyacitike ilyo abana ba kwa Yakobo, Simeone na Lebi balandwile ilyo Shekemu asendeme na nkashi yabo Dina. “Balungulwike imitima kabili bakalipe nga nshi.” (Ukute. 34:7) Abana ba kwa Yakobo bambi bailesansa umusumba umwaleikala Shekemu, basenda ne fipe fyonse ne fitekwa kabili basendele abanakashi na bana bunkole. Ico bacitiile fi te mulandu fye wa fyacitike kuli Dina, lelo cimoneka kwati cimbi icalengele cilumba, e lyo no kumfwa kwati baseebana sana. Ifyacitile Shekemu fyalibakalifye kabili balemona ukuti na shibo Yakobo calimukalipe. Lelo bushe Yakobo amwene shani ifyo abana bakwe bacitile?

8. Cinshi ifyacitile Simeone na Lebi fitusambilisha pa lwa kulandula?

⁸ Yakobo afwile alyumfwile ububi sana pa fyacitikile Dina; nomba tatemenwe ilyo abana bakwe bailelandula. Lelo Simeone na Lebi bena balemona ukuti ico bacitile cali fye bwino. Bapeele no mulandu abati: “Alemona kwati kuti asangula inkashi yesu cilende”? (Ukute. 34:31) Na lyo line ifintu tafyapelele apo pene, pantu Yehova na o tatemenwe. Ilyo papitile imyaka iingi, Yakobo asobele ukuti abali no kufuma muli Simeone na Lebi bali no kusalanganina mu mikowa imbi iya bena Israele pa mulandu wa kuti bashibo balicitile icilandushi pa mulandu wa bukali. (Belengeni Ukutendeka 49:5-7.) Ukukanalama icipyu cabo kwalengele bakalifye Lesa na shibo.

9. Ni lilali Davidi apene acite icabipa pa mulandu wa bukali?

⁹ Davidi ena te fyo acitile. Talelandula nangu ca kutila apa kulandwila palemoneka ilingi line. (1 Sam. 24:3-7) Lelo inshita imo apene acite icabipa pa mulandu wa bukali. Nabali uwa fyuma aotokeele abaume ba kwa Davidi no kubapontela, nangu ca kutila inshita imo balicingilile ifitekwa fyakwe na bakacema bakwe. Davidi alikalipe maka maka pa fyo Nabali acitile ku baume bakwe, kabili apene alandule. Ilyo Davidi na baume bakwe baleya mu kusansa Nabali na ba mu ng’anda yakwe, umulumendo umo aile-eba umwanakashi wa mano Abigaili, muka Nabali ifyacitike no kumweba ukuti acitepo cimo. Abigaili taikete na ku cani. Asendele ifya bupe ifingi no kuya kuli Davidi. Ali-icefeshe no kulomba ubwelelo pa musaalula wa kwa Nabali kabili aebele na Davidi ukukanacita icingalenga Yehova uo aletiina ukufulwa. Davidi alikutulwike kabili atile: “Ube uwapaalwa we wandesha lelo ukusumya umulopa.”—1 Sam. 25:2-35.

Abena Kristu Balingile Ukulama Icipyu

10. Bushe Abena Kristu balingile ukulamona shani ukulandula?

¹⁰ Ifyacitile Simeone na Lebi e lyo ne fyacitile Davidi na Abigaili filanga fye apabuuta ukuti Yehova tatemwa abashilama icipyu kabili abacita ulukakaala no kuti alapaala abafwaya ukupanga umutende. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Mule-esha na maka yenu yonse ukuba aba mutende ku bantu bonse. Mwe batemwikwa, mwilalandula, lelo shiileni ubukali bwa kwa Lesa incende; pantu calembwa ati: ‘Nine mfwile ukulandula; nine nkabweseshapo pa fibi ifyo bacita, e fyasosa Yehova.’ Awe, ‘umulwani obe nga ali ne nsala, umupe ifya kulya; nga ali ne cilaka, umupe ifya kuti anwe; pantu nga wacita ifi ninshi watuulika amalasha ayaleaka umulilo pa mutwe wakwe.’ Wileka ububi bukucimfye, lelo ulecimfisha ububi pa kucita ifisuma.”—Rom. 12:18-21.a

11. Bushe nkashi umo asambilile shani ifya kulama icipyu cakwe?

¹¹ Na ifwe tulekonka uku kufunda. Ku ca kumwenako fye, nkashi umo aileilishanya kuli eluda pa lwa mukalamba wa ncito. Atile ali munkalwe kabili uwa lufyengo. Ne ci calengele uyu nkashi ukufulilwa uyu mwanakashi kabili alefwaya no kuleka incito. Eluda amwebele ukukanasuswa ukucita icili conse. Alimwene ukuti ukukalipa kwa kwa nkashi pa fyo umukalamba wa ncito alecita kwalelenga fye ifintu ukubipilako. (Tito 3:1-3) Eluda alondolwelele nkashi ukuti nangu aleka incito no kwingila kumbi, na lyo line alekabila ukwaluka mu fyo acita abantu nga bamukalifya. Amwebele ukuti alecita ku mukalamba wa ncito ifyo afwaya abantu balecita kuli ena, nga filya Yesu atusambilishe. (Belengeni Luka 6:31.) Nkashi alisumine ukuti ali no kwesha. Caishileba shani ilyo aeseshe? Ilyo papitile inshita, umukalamba wa ncito atampile ukuba uwa cikuuku, kabili atashishe na nkashi pa fyo alebomba bwino.

12. Mulandu nshi abantu bomfwila sana ububi nga Mwina Kristu munabo abalufyanya?

¹² Te kuti tupape nga ca kuti uwacita ica musango yo muntu uushaba mu cilonganino ca Bwina Kristu. Twalishiba ukuti ababa mu calo ca kwa Satana kuti bacita ifyabipa kuli ifwe no kuti tufwile ukuilama pa kuti ifyo bacita tafiletukalifya. (Amalu. 37:1-11; Luk. Mil. 8:12, 13; 12:13, 14) Nomba nga ca kuti munyinefwe nangu nkashi e wacita ica musango yo, cilacilapo ukukalipa. Nkashi umo atile, “Ilyo nalesambilila icine, icankosele sana ukusumina ca kuti abantu ba kwa Yehova tabapwililika.” Ilyo twafumine mu calo umushaba ukutemwa, twale-enekela ukuti bonse mu cilonganino balikwata icikuuku ku Bena Kristu banabo. Kanshi nga ca kuti Umwina Kristu munensu, maka maka uwapeelwa imilimo mu cilonganino, tali ne cikuuku nangu acita ifyo Umwina Kristu ashifwile ukucita, kuti catukalipa. Kuti twalapapa atuti, ‘Bushe ica musango yu kuti cacitika pa bantu ba kwa Yehova?’ Na kuba, ifya musango yo fyalecitika na pa Bena Kristu basubwa mu nshiku sha batumwa. (Gal. 2:11-14; 5:15; Yako. 3:14, 15) Tufwile ukucita shani ifi nga fyatucitikila?

13. Mulandu nshi tufwile ukupwishisha amafya na bamunyinefwe nga twapusana kabili kuti twacita shani ifyo?

¹³ Uyu nkashi twalandapo atile, “Natampile ukupepelako uuli onse uwankalifya. Ukucita ifyo kulaafwa.” Nga fintu twacibelenga, Yesu atusambilishe ukupepela abatucusha. (Mat. 5:44) Kanshi tufwile ukucishapo ukupepela bamunyinefwe na bankashi! Filya fine fye umufyashi afwaya abana bakwe ukutemwana, e fyo na Yehova afwaya ababomfi bakwe pe sonde ukulaumfwana. Twenekela ukwisaikala pamo na bamunyinefwe mu mutende ne nsansa umuyayaya, kabili e fyo Yehova aletusambilisha ukulaikala na pali ino ine nshita. Afwaya tuleumfwana ilyo tulebomba umulimo wakwe uukalamba. Kanshi natulepwisha amafya nangu ‘tulelabako fye’ bambi nga batukalifya no kutwalilila ukwikatana. (Belengeni Amapinda 19:11.) Ukucila ukuitalusha kuli bamunyinefwe ilyo kwaba amafya, tufwile ukula-afwana pa kuti tutwalilile ukuba pa bantu ba kwa Lesa, abacingililwa mu “maboko ya muyayaya” aya kwa Yehova.—Amala. 33:27.

Ukuba Abanakilila Kuli Bonse Kulalenga Ifintu Ukuwama

14. Kuti twacita shani pa kuti tucimfye Satana uufwaya ukuleta amalekano?

¹⁴ Satana ne fibanda fyakwe balesha na maka ukufulunganya indupwa ne filonganino pa kuti tulefilwa ukushimikila imbila nsuma. Balafwaya twapusana, pantu balishiba ukuti nga kwaba amalekano, takuba ukubomba bwino. (Mat. 12:25) Pa kubacimfya, tufwile ukukonka ukufunda kwa kwa Paulo ukutila: “Umusha wa kwa Shikulu tafwile ukucita ulubuli, lelo afwile ukuba uwanakilila kuli bonse.” (2 Tim. 2:24) Muleibukisha ukuti, ukulwa kwesu “te kwa kushomboka na bantu bakwata umubili wa munofu no mulopa, lelo kwa kushomboka . . . ne mipashi ibifi.” Nga tulefwaya ukucimfya muli ubu bulwi, tufwile ukubomfya ifyanso fya ku mupashi, pali fi paba ne “nsapato sha mbila nsuma iya mutende.”—Efes. 6:12-18.

15. Tufwile ukucita shani nga ca kutila abalwani besu batusansa?

¹⁵ Abalwani ba kwa Yehova balasansa abantu ba kwa Yehova aba mutende ababa mu cilonganino. Abalwani bamo balapuma Inte sha kwa Yehova. Bamo balatubepesha ubufi pa milabasa na mu filye. Yesu aebele abasambi bakwe ukwenekela ifi fintu. (Mat. 5:11, 12) Cinshi tufwile ukucita nga caba ifyo? Tatufwile ‘ukubwesesha ububi pa bubi,’ mu milandile na mu micitile.—Rom. 12:17; belengeni 1 Petro 3:16.

16, 17. Bwesho nshi icilonganino cimo cakwete?

¹⁶ Te mulandu ne fyo Satana Kaseebanya engaleta pali ifwe, nga “tulecimfisha ububi pa kucita ifisuma,” abantu bakamona ukuti tuli bakapepa ba cine. Ku ca kumwenako, aba mu cilonganino cimo icaba pa cishi ca Pacific balilipile pa kuti babomfyeko icikuulwa cimo pa Cibukisho. Ilyo abakalamba be calici limo baishibe ici, baebele abantu babo ukuti bakalongane muli ici cikuulwa ku kupepa pa nshita ilya ine baNte bali no kukwatilapo Icibukisho. Lelo umukalamba wa bakapokola aebele abakalamba be calici ukuti bashiile baNte icikuulwa inshita yabo nga yafika. Nomba ilyo inshita ya kuti baNte balonganinemo yafikile, abe calici tabafuminemo, lelo batendeke amapepo yabo.

¹⁷ Ilyo kapokola aleya mu kutamfya abantu mu cikuulwa, umukalamba we calici aile kuli eluda umo no kumwipusha ati: “Bushe kuliko ificindeme ifyo mupekenye ukucitila umu cino cungulo?” Ilyo munyinefwe amwebele ukuti balekwatilamo Icibukisho, umukalamba we calici ayaswike ukuti: “Iye, ala nshacishiba!” Lelo kapokola amwebele ukuti: “Ala, bushe tatwacimweba ulucelo?” Umukalamba we calici aloleshe eluda no kumwipusha mitumfyo mitumfyo ati: “Nomba ifi caba mwalacita shani? Mu cikuulwa mwiswile abantu besu. Bushe mwalaeba bakapokola ukuti batutamfye?” Acitile ifintu mu bucenjeshi pa kuti cimoneke kwati baNte e balesansa abanabo! Finshi bamunyina bacitile?

18. Bushe bamunyinefwe bacitile shani ilyo babapumfyenye, kabili cinshi cafuminemo?

¹⁸ BaNte baebele abe calici ukuti babomfye icikuulwa pa mamineti 30, e lyo pa numa bakwatilemo Icibukisho. Abe calici balipulile mu nshita babapeele, na lyo line ilyo bapwishishe, baNte balikwete Icibukisho. Ubushiku bwakonkelepo ubuteko bwaebele akabungwe kamo ukufwailisha ifyacitike. Pa numa ya kusanga ifishinka, aka kabungwe kaebele icalici ukubilisha ukuti uwalengele icimfulunganya, mukalamba we calici, te baNte. Akabungwe kalefwailisha katashishe Inte sha kwa Yehova pa kutekanya kwabo ilyo kwali ubu bwafya. Mu fyo baNte bacitile pa kuti ‘babe aba mutende ku bantu bonse,’ mwalifumine ifisuma.

Imilandile Isuma Ilalenga Tuleumfwana na Bambi

“Imilandile yenu yonse ibe iisuma.”—KOL. 4:6.

1, 2. Fisuma nshi fyacitike pa mulandu wa kuti munyinefwe umo ali ne milandile isuma?

MUNYINEFWE umo alandile ukuti, “Ilyo naleshimikila ku ng’anda ne ng’anda, nasangile umwaume umo no lupwa lwakwe. Ilyo natampile ukumushimikila, alifulilwe sana ica kuti imilomo yakwe yaletetema kabili aletutuma no kututuma. Naeseshe ukupelulushanya nankwe ifya mu Malembo, lelo e lyo acililemo ukufulwa. Umukashi wakwe na bana nabo batendeke ukunjeba amashiwi ya musaalula, e ico namwene ukuti nalingile ukufumapo. Naebele ulu lupwa ukuti apo naciisa mu mutende, kuti natemwa ukubwelelamo umutende. Nabalangile ilembo lya Abena Galatia 5:22 na 23, apalumbulwa ukutemwa, ukufuuka, ukuilama, no mutende. Lyena nalifuminepo.

² “Inshita imbi ilyo naleshimikila ku ng’anda ne ng’anda mu musebo umo wine, namwene ulu ulupwa nabekala pa lukungu. Ilyo banjitile, nayipwishe nati, ‘Cinshi nacita uno muku?’ Ulya mwaume alikwete icikunkubiti ca menshi yatalala kabili alimpeele ati inwemo. Alilombele ubwelelo pa fyo acitile lilya namushimikile kabili alintashishe pa kuba ne citetekelo icakosa. Twalitampile ukumfwana.”

3. Mulandu nshi tushilingile ukufulwa ilyo bambi bacita ifyatukalifya?

³ Muli cino calo umwaisula amafya, konse uko tuli nangu fye ni lintu tuleshimikila, kuti twakumana na bantu abakalipe. Nga caba ifyo, calicindama ukuba “no mutima uwafuuka na katiina.” (1 Pet. 3:15) Nga ca kuti munyinefwe tulandilepo alifulilwe pa fyo mwine ng’anda ali ne cipyu na pa fyo amusaalwile, ulya mwaume nga tayalwike no kuba bwino kuli munyinefwe; nalimo nga camulengele fye ukukalipilako. Lelo apo munyinefwe ali-ilama no kulanda nankwe bwino, ifyafuminemo fyaliweme.

Cinshi Cifwaikwa pa Kuti Imilandile Yesu Ibe Iisuma?

4. Mulandu nshi cacindamina ukuba ne milandile isuma?

⁴ Nampo nga tulelanda na ba ku nse nelyo aba mu cilonganino, nangu fye aba mu lupwa, calicindama ukukonka ukufunda kwa mutumwa Paulo ukutila: “Imilandile yenu yonse ibe iisuma, iyalungwamo umucele.” (Kol. 4:6) Imilandile ya musango yu iisuma ilafwaikwa pa kuti tulelanshanya bwino na bantu no kulaumfwana nabo.

5. Ni mwi umo ukulanshanya bwino kushalola? Langilileni.

⁵ Ukulanshanya bwino na bambi tacalola mu kuti tufwile ukulanda fye apo pene fyonse ifyo twatontonkanya ne fyo twaumfwa, maka maka nga natukalipa. Amalembo yalanga ukuti umuntu uufilwa ukulama icipyu cakwe ninshi aliba no bwafya, te kweba ati aliba bwino. (Belengeni Amapinda 25:28; 29:11.) Mose, uwali “uwafuukisha” pa bantu bonse abali pano isonde, inshita imo alekele bucipondoka bwa luko lwa bena Israele bwamulenga afilwa ukulama icipyu cakwe no kufilwa ukupeela Lesa ubukata. Mose alilandile bwino bwino fyonse ifyo aleumfwa, lelo Yehova tatemenwe. Nangu ca kuti Mose alitungulwile abena Israele pa myaka 40, Yehova tamusuminishe ukubengisha mu Calo Calaiwe.—Impe. 12:3; 20:10, 12; Amalu. 106:32.

6. Bushe calola mwi ukuba abacenjela mu milandile?

⁶ Amalembo yatila cisuma ukuilama no kuba abacenjela, nelyo ukulingulula ilyo tulelanda. “Mu bwingi bwa fyebo tamubula icilubo, lelo uulama akanwa kakwe alicenjela.” (Amapi. 10:19; 17:27) Na lyo line, ukuba uwacenjela tacalola mu kuti tatufwile ukulanda ifyo tuleumfwa. Calola mu kuti nga tulelanda, imilandile yesu ifwile ‘ukuba iisuma,’ e kutila tufwile ukubomfya ululimi ku kuposha ukucila ukulubomfya ku kukalifya bambi.—Belengeni Amapinda 12:18; 18:21.

“Inshita ya Kwikala Tondolo ne Nshita ya Kusosa”

7. Fintu nshi tushilingile ukucita, kabili mulandu nshi?

⁷ Nga filya fine tulingile ukulanda bwino no kuilama ilyo tulelanda na bo tubomba nabo nangu abo tushimikilako, e fyo tulingile ukucita na mu cilonganino na pa ng’anda. Nga tulebubuka fye mu bukali ukwabula ukusakamana pa fingacitika, kuti caonaula ubumi bwesu na bucibusa bwesu na Lesa. (Amapi. 18:6, 7) Apo tatwapwililika tulakalipa sana, lelo tufwile ukuilama. Imiponto, ukupumya, imisuula, no lupato fibi. (Kol. 3:8; Yako. 1:20) Kuti fyaonaula bucibusa bwesu ubwawamisha na Yehova e lyo na bantu bambi. Yesu atufundile ati: “Onse uutwalilila ukufulilwa munyina, akalubulula ku cilye ca milandu; na onse uwaeba munyina amashiwi ayabi aya musaalula, akalubulula ku Cilye Cikalamba; kabili onse uwasosa, ati, ‘We cipumbu ca muntu we!’ akaba no mulandu wa kuya ku Gehena wa mulilo.”—Mat. 5:22.

8. Ni lilali tufwile ukulanda ifyo tuleumfwa, lelo tufwile ukulanda shani?

⁸ Nangu cibe fyo, kwaliba imilandu imo iyo twingamona ati kuti cawama ukulanshanyapo. Nga ca kuti munyinenwe alanda nelyo acita fimo ifyamukalifya ica kuti mwafilwa ukulabako, mwileka ulupato lulunduluke mu mutima wenu. (Amapi. 19:11) Umo nga ca kuti amukalifya, lameni ubukali bwenu kabili citeni ifingamwafwa ukupwisha ubo bwafya. Paulo alembele ukuti: “Mwileka akasuba kawe mucili abakalipa.” Nga ca kuti ubwafya bwatwalilila ukumucusha, bulandenipo pa nshita yalinga mu mutekatima. (Belengeni Abena Efese 4:26, 27, 31, 32.) Lanshanyeni na munyinenwe pa bwafya ukwabula ukupita mu mbali, lelo mulanshanye bwino, mwiminine pa kuwikishanya.—Lebi 19:17; Mat. 18:15.

9. Mulandu nshi tulingile ukulamina ubukali ilyo tushilaya mu kulanshanya na bambi?

⁹ Kwena, mufwile ukusala inshita isuma iya kulanshanya. Kwaliba “inshita ya kwikala tondolo ne nshita ya kusosa.” (Luk. Mil. 3:1, 7) E lyo na kabili, “umutima wa mulungami ulatontonkanya pa kwasuka.” (Amapi. 15:28) Ici kuti casanshamo no kulolelako ilyo tamulaya ku kulanshanya pa bwafya. Ukulanshanya nga namukalipa kuti kwalenga ubwafya ukubipilako; na lyo line tamufwile ukulolela pa nshita yalepa.

Ukucita Ifisuma Kulalenga Tuleumfwana na Bambi

10. Bushe ukulacitila bambi ifisuma kutwafwa shani ukulaumfwana nabo bwino?

¹⁰ Imilandile isuma no kulanshanya bwino kulalenga tuleumfwana na bambi. Na kuba nga tule-esha na maka ukulaumfwana na bambi tukalalanshanya nabo bwino. Ukucitilako bambi ifisuma, ukubafwa, no kulabapeela ifya bupe no mutima onse, e lyo no kulabetako ku ng’anda, kukalenga tukalelanshanya bwino nabo. Kabili kuti kwalenga “twatuulika amalasha ayaleaka umulilo” pa muntu no kulenga alanga imibele isuma, ica kuti twalanshanya na bwino pa bwafya.—Rom. 12:20, 21.

11. Cinshi Yakobo acitile pa kuti bawikishanye na Esau, kabili cinshi cafuminemo?

¹¹ Yakobo alishibe ubusuma bwa ici. Mpundu munankwe Esau alimufulilwe sana ica kuti Yakobo alibutwike pa mulandu wa kutiina ukuti Esau alamwipaya. Pa numa ya myaka iingi, Yakobo alibwelele. Esau na baume 400 baliile mu kumukumanya. Yakobo apepele kuli Yehova ukuti amwafwe kabili abuulile ifitekwa ifingi no kutumina Esau. Ubupe atumine bwatontolwele icipyu ca kwa Esau. Ilyo bakumene, Esau abutukiile Yakobo no kuyamukumbatila.—Ukute. 27:41-44; 32:6, 11, 13-15; 33:4, 10.

Koselesheni Bambi ku Milandile Yenu Iisuma

12. Mulandu nshi tulingile ukubomfesha amashiwi ayasuma kuli bamunyinefwe?

¹² Abena Kristu babombela Lesa, te bantunse iyo. Na lyo line fwe bantu tulafwaya bambi ukututemwa. Imilandile yesu iisuma kuti yalenga bamunyinefwe ne nkashi ukukanasakamikwa sana. Lelo ukubebaula kuti kwalenga amasakamika yabo ukukula no kulenga balamona kwati Yehova alileka ukubasakamana. E ico, natulelanda ukufuma pa nshi ya mutima ifingakoselesha bambi, e kutila “amashiwi ayasuma aya kukuula ukulingana no kukabila, pa kuti yengakuula abaleumfwa.”—Efes. 4:29.

13. Finshi baeluda bafwile ukulaibukisha (a) ilyo balelungika bambi? (b) ilyo balelemba amakalata?

¹³ Baeluda maka maka e balingile ukuba “abanakilila” kabili aba mutembo ku mukuni. (1 Tes. 2:7, 8) Baeluda nga balelungika umuntu, bafwaya ukucite co “mu kunakilila,” nangu fye ni lintu balelanda na “basuusha.” (2 Tim. 2:24, 25) Baeluda bafwile ukuba ne milandile isuma na lintu balelembeshanya na baeluda mu filonganino fimbi nelyo nga balelembela kwi ofeshi lya musambo. Balingile ukuba ne cikuuku no kukanakalifya bambi mu milandile, nga fintu tubelenga pali Mateo 7:12.

Imilandile Yenu mu Lupwa Ifwile Ukuba Iisuma

14. Finshi Paulo afundile abaume abaupa, kabili mulandu nshi?

¹⁴ Ifyo tulanda, ifyo tucita pa menso, ne fyo tubomfya umubili pa kulanda, kuti fyakalifya bambi ukucila ne fyo twingenekela. Ku ca kumwenako, abaume bamo, tabeshiba bwino ifyo amashiwi babomfya yakalifya abakashi babo. Nkashi umo atile: “Ndatiina sana abalume bandi nga bampaatila.” Amashiwi yabipa yalakalifya sana abanakashi ukucila ifyo yakalifya abaume kabili abanakashi tabalabako bwangu. (Luka 2:19) E fyo ciba maka maka nga ca kuti uwalanda amashiwi yabipa, muntu uo umwanakashi atemwa kabili uo afwaya ukucindika. Paulo afundile abaume abaupa ukuti: “Mwe balume, muletemwa abakashi benu kabili mwilaba ne cipyu kuli bena.”—Kol. 3:19.

15. Langilileni ico umwaume uwaupa afwile ukubela uwanakilila ku mukashi wakwe.

¹⁵ Munyinefwe uwaikala mu cupo pa myaka iingi alangilile ico umwaume uwaupa afwile ukubela uwanakilila ku mukashi wakwe uwaba nge “cipe icanaka.” Atile: “Nga mwaikata icipe ca mutengo kabili icitobeka, tamufwile ukuciikata na maka sana, pantu kuti cakwata imilale. E lyo nga cakwata imilale, nangu muciwamye shani, imilale kuti yashala ilemoneka. Umulume nga alebomfya amashiwi yabipa sana ku mukashi, kuti amukalifya. Ici kuti calenga mu cupo mwaba umulale uushingafuutika.”—Belengeni 1 Petro 3:7.

16. Bushe umukashi kuti akuula shani ulupwa lwakwe?

¹⁶ Abaume nabo kuti bakoseleshiwa nangu ukukalifiwa ku milandile ya bambi ukusanshako fye ne ya bakashi babo. “Umukashi wa mano,” uo umulume ‘engacetekela,’ alalangulukilako umulume wakwe nga fintu na o afwaya umulume alemulangulukilako. (Amapi. 19:14; 31:11) Kanshi imilandile ya mukashi nayo kuti yalenga mu lupwa mwaba ukumfwana nelyo ukukanaumfwana. “Umwanakashi uwakwata amano ayene yene nakuula ing’anda yakwe, lelo umuwelewele aibongolola ku minwe yakwe.”—Amapi. 14:1.

17. (a) Bushe abana bafwile ukulanshanya shani na bafyashi babo? (b) Bushe abakalamba bafwile ukulanda shani na bacaice, kabili mulandu nshi?

¹⁷ Abafyashi na bana nabo bafwile ukuba ne milandile isuma ilyo balelanshanya. (Mat. 15:4) Ilyo tulelanda na bana, nga tulebalangulukilako ninshi tatwakasose ifya kubakalifya. (Kol. 3:21; Efes. 6:4) Na pa kusalapula abana, abafyashi na baeluda bafwile ukulanda nabo mu mucinshi. Abakalamba nga balecita ifi, cilanguka ku bacaice ukulungika imibele yabo e lyo no kutwalilila ukuba ifibusa fya kwa Lesa. Ici cawamapo ukucila ukulenga balemona kwati natunaka ukubafwa icingalenga balamona no kuti te kuti baluke. Abacaice te kuti bebukishe amashiwi yonse ayo twalandile, lelo balebukisha imilandile yesu.

Mulelanda Ifisuma Ukufuma pa Nshi ya Mutima

18. Cinshi cingatwafwa ukupwisha icipyu mu mitima yesu?

¹⁸ Ukulama icipyu te kulanga fye pa menso ukuti tatufulilwe. Ukwiminina fye pa kulanga ukuti tatufulilwe lelo mu kati ninshi tulepya ku bukali, kulenga fye twalacula na matontonkanyo. Cimo no kucilika pa cikunkubiti ca munkoyo uubilile sana no kucibika pa kasuba. Icikunkubiti kuti catuuma calepuka no kulepuka. Kanshi mwilasungilila ubukali mu mutima no kwisasakaatuka inshita imbi. Mulepepa kuli Yehova pa kuti alemwafwa ukupwisha icipyu mu mutima wenu. Lekeni umupashi wa kwa Yehova walule amatontonkanya yenu no mutima pa kuti mulecita ifintu ukulingana no kufwaya kwakwe.—Belengeni Abena Roma 12:2; Abena Efese 4:23, 24.

19. Finshi tulingile ukucita pa kuti twilakangana na bambi?

¹⁹ Citeni ifingalenga mwalama icipyu. Nga mwasanga ukuti mwatendeka ukufulwa, kuti caba bwino mwafumapo, pa kuti icipyu cenu catontoloka. (Amapi. 17:14) Nga ca kutila uo mulelanda nankwe atendeka ukufulwa, esheni na maka ukulanda amashiwi ayasuma. Ibukisheni ukuti: “Ukwasuka ukwafuukakunasha ubukali, lelo amashiwi ya kukalifya yalenga umuntu ukukalipa.” (Amapi. 15:1) Amashiwi yabi nangu fye muyalande mu kunakilila, kuti yalenga umuntu ukufulilwako. (Amapi. 26:21) Nga kwaba ifyamukalifya, ‘mulekokola ukulanda, mulekokola ukukalipa.’ Mulelomba umupashi wa kwa Yehova pa kuti ulemwafwa ukulanda ifisuma, te fibi iyo.—Yako. 1:19.

Mule-elela Bambi Ukufuma pa Nshi ya Mutima

20, 21. Cinshi cingatwafwa ukulaelela bambi, kabili mulandu nshi tulingile ukubelela?

²⁰ Ku ca bulanda, tapali nangu umo pali ifwe uwingalama ululimi umupwilapo. (Yako. 3:2) Nangu bengesha shani, balupwa lwesu na bamunyinefwe ne nkashi limo kuti balanda fimo ifingatukalifya. Mu nshita ya kufulwa, tulingile ukutekanya no kumona icalenga balande ifyatukalifya. (Belengeni Lukala Milandu 7:8, 9.) Bushe pali icabasakamike, bushe bali no mwenso, nangu tabaleumfwa bwino, nelyo bushe pali ubwafya bakwete?

²¹ Kwena tatuletila caliba fye bwino ukububuka mu bukali pali iyi milandu. Lelo nga twaishiba icilengele kuti catwafwa ukumfwikisha ico abantu limo balandila no kucita ifintu ifishawama kabili kuti catwangukila ukubeleela. Bonse limo tulalanda no kucita ifintu ifikalifya bambi, kabili twenekela ukuti balatwelela. (Luk. Mil. 7:21, 22) Yesu atile pa kuti Lesa aletwelela na ifwe tulingile ukulaelela bambi. (Mat. 6:14, 15; 18:21, 22, 35) E ico, tufwile ukula-angufyanya ukulomba ubwelelo no kwelela bambi, pa kuti ukutemwa kutwalilile mu lupwa na mu cilonganino pantu ukutemwa “e cikakilo cafikapo ica kwikatana.”—Kol. 3:14.

22. Mulandu nshi cacindamina sana ukuba ne milandile isuma?

²² Ilyo cino calo umwaba abantu aba cipyu cileya ku mpela, ifilenga twilaba ne nsansa no kukanaba abaikatana fifwile fikalafulilako. Nga tulekonka ifyo Icebo ca kwa Lesa cilanda, tukalabomfya ululimi ku kulanda ifisuma, te fibi iyo. Tukalaumfwana sana na ba mu lupwa lwesu e lyo na ba mu cilonganino, kabili imilandile yesu iisuma ikalenga bambi ukwishiba Yehova, “Lesa [wesu uwa] nsansa.”—1 Tim. 1:11.