“Bumpulamafunde Bwabipisha”

MARIAa asangwike cilende ilyo ali ne myaka 14. Banyina e bamupatikishe ukuba ne yi mikalile yamakankamike. Bamwebele ati aliyemba kabili abaume kuti bamutemwa sana. Basosele no kuti akulapanga indalama ishingi. Icungulo bana Maria balemutwala ku hotela uko balesanga abaume. Banyina baleshala lwa mupepi pa kuti balepoka indalama balemulipila. Lyonse ubushiku, Maria alesendama na baume batatu nelyo bane.

Mupepi fye na pa mwabo Maria, pali na Carina uwa myaka 13 uo bapatikishe ukuba cilende. Abafyashi ba kwa Carina bateyenye ukuti abe cilende pa kuti balekwata indalama na shimbi nga fintu indupwa shimbi ishikala mu cifulo cikalamo ababomba mu mabala ya fisali shicita. Mu cifulo cimbi mwali Estela, uwalekele isukulu ilyo ali umwaice sana, ninshi talaishiba no kubelenga no kulemba, kabili abele cilende wa mu musebo. Daisy na o ali ne myaka 6 ilyo umo pali ba ndume yakwe amucendele—umuku wa kubalilapo pa miku iingi iyo lupwa wakwe amupatikishe ukulaala nankwe. Asangwike cilende ilyo ali ne myaka 14.

Mu fyalo ifingi, ubwafya bwa bana abaleba bacilende buletiinya. Ifilefumamo filebipa sana. Ilingi abana bacilende, nampo nga bacite co limo limo nelyo lyonse fye, balaitumpa na mu misoka kabili balabomfya bubi bubi imiti ikola. Abengi balakalifiwa kabili bayumfwa ukuti tabacindama ilyo bamona ukuti kuli fye isubilo linono nelyo takuli na kuba isubilo lya kuti bakafuma muli iyi mikalile yabo iya bulanda.

Abalashi baleshiba amafya yafuma muli bucilende bwa bana. Fernando Henrique Cardoso, uwali kale Kateka wa Brazil, asosele bwino bwino ati: “Abana ukuba bacilende ni bumpulamafunde bwabipisha.” Inyunshipepala ya ku Brazil yasabankenye amashiwi pa bana bacilende ayo tufwile ukutontonkanyapo. Yatile: “Mu fyalo umo abana bacilende baseeka, umo babatekelesha, babasuminisha no kubatungilila pa mulandu wa ndalama bucilende buleta, ifibi ififumamo filamoneka cila bushiku. Indalama shonse isho benganonka muli ubu bucilende, shilalofiwa ku mafya bucilende buleta ku muntu umwine, ku lupwa na mu bwikashi.”

Na lyo line, te mulandu na mapange yasuma aya bafwaya ukulesha abana ukuba bacilende, ubu bwafya buleya bulekula. Cinshi cilenga ici cintu ca makankamike? Mulandu nshi abengi batekelesesha nelyo ukutungilila bumpulamafunde bwa musango yo?

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 3]

“Abana ukuba bacilende ni bumpulamafunde bwabipisha.”—UWALI KATEKA WA KU BRAZIL KALE FERNANDO HENRIQUE CARDOSO

[Amashiwi pe bula 4]

“Ukucenda umuntu konse fye kulasaalula umuntunse, e co kulonaula insambu sha muntunse ishacindama, te mulandu no mushinku, abe mwaume nelyo mwanakashi, te mulandu no mushobo, uko umo afuma nelyo nga wa pa muulu nangu wa pa nshi.”—UNESCO SOURCES

Cinshi Ubu Bwafya Bulekulila?

BUSHE mwalishiba ukuti ukushitisha abantu e bukwebo bwa butatu ku bukalamba pano calo, ubukwebo bwacila fye pali ubu kushitisha imiti ikola ne fyanso? Ukulingana na kabungwe ka United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, bucilende bwa misango yonse bulelunduluka.

Mu calo cimo ica ku Latin Amerika, akabungwe ka Congressional Committee of Inquiry kasosele ati kwaba abakashana abaice bacilende ukucila pali 500,000, nangu ca kuti ubucende bwalibindwa.

Mu calo cimbi, mwaba abaice bacilende ba mu misebo mupepi na 300,000, maka maka uko bashitisha imiti ikola.

Mu fyalo fya ku Asia cashimikwa ukuti mupepi na bakashana milioni umo bacilende bababomfya kwati basha. Ifyalo fimo fyaishibikwa ukuti mwaba iminshipendwa ya bana bacilende kabili e mo abatandashi baya ku kucita ubulalelale.

Pa mulandu wa kufula kwa malwele yambulwa mu bulalelale, pamo nga AIDS, abalaala na baice balaipeelesha ukulipila indalama ishingi pantu batila abaice ilingi baba banacisungu, e co te lingi bakwata amalwele. Luíza Nagib Eluf uwa mu cipani ca buteko ica Brazil’s Ministry of Justice atile: “Ukutiina AIDS kwalenga abaume ukulafwaya abakashana na bakalume, ne ci calenga ubwafya ukukulilako.” Asosele no kuti: “Ukucenda abakashana na bapungwe e bwafya bwabipisha mu bwikashi ubo abanakashi abapiina bakwata mu Brazil.”

Ubupiina na Bana Bacilende

Abana balaba sana bacilende nga kuli amafya no bupiina. Ukulingana no mulashi wa buteko umo, ukucenda abana na bucilende mu calo ekala “fyalikuma ukonaika kwa ndupwa, ne cilenga fyene mafya ne nsala.” Abafyashi bamo batila ubupiina e bwalengele bene ukushitisha abana muli bucilende. Abana bekala mu misebo baba bacilende pantu batila e cingabafwa ukukwata umwa kuliila.

Inyunshipepala ya O Estado de S. Paulo yalondolwele ati umukashana kuti aba cilende nga aipoosa mwi bumba lya bamapusu ba mu musebo. Pa kusanga ifya kulya, kuti aleiba no kulashitisha umubili wakwe limo limo fye. Icikonkapo, asanguka cilende mwine wine.

Limo abapungwe balabatuma ku fyalo fimbi ku kuyabomba bucilende. Ifyalembwa fya ba UNESCO fitila: “Indalama aba bacilende bekala mu fyalo fimbi batumina indupwa shabo ilingi shilaba ishingi nga kukonka ubupiina bwa mu fyalo fimo ifya mu Asia na mu Afrika. Bambi abalenga bucilende ukulunduluka muli ifi fyalo batandashi bafuma ku fyalo ifikankaala abesa mu ‘kubomfya’ abaice na bana.”

Magazini ya Time yalandile pa mafya abana bacilende abekala mu misebo bakwata mu musumba umo uwa mu Latin-Amerika. Yatile: “Bacilende bamo baba baice ba myaka 12. Ilingi bafuma mu ndupwa shaonaika, basendama konse uko bengasanga incende mu kasuba no kuya ku madisko uko bakensha wa ngalaba basangwa ubushiku.”

Nga ca kuti abomfya imiti ikola, umwana cilende kuti acita ifye shiku ifyo ashingacita nga ali fye bwino. Ku ca kumwenako, ukulingana na magazini wa Veja, bakapokola basangile batepu ba vidio 92 umo dokota akopele ifyo alungululwishe abanakashi ukucila pali 50 pa kubacitisha ifye shiku. Bamo pali aba bali abaice sana.

Nangu line ici cintu cabipisha cilecitika, cilende umo umwaice atile: “Nga nafwaya incito, nshakulafola indalama shikakumana ukulilamo pantu nshasambililapo umulimo nangu umo. Ulupwa lwandi lwalishiba fyonse, kabili nshilefwaya ukuleka iyi mikalile. Mubili wandi kabili mfwile ukucita ico ndefwaya kuli wene.”

Na lyo line, aba bakashana tabaimikile ubuyo bwa kuba bacilende. Ukulingana no ubomba incito ya kwafwilisha abalanda, abana bacilende abengi “balafwaya ukuupwa” kabili bafwaisha “Umwaume Uwasalapuka.” Nangu line kulaba amafya yakalamba ayalenga baba bacilende, umo uufwailisha atile: “Iciponya pa musao ca kuti abengi babacendele mu mwabo mwine.”

Bushe Abana Bakaleka Ukuba Bacilende?

Lelo, kwaliba isubilo, kuli aba bana abalanda. Bacilende aba mishinku yapusanapusana balyalula imikalile yabo. (Moneni umukululo uleti, “Abantu Kuti Bayaluka,” pe bula 7.) Icebo ca kwa Lesa, Baibolo, calyafwa abantu abengi nga nshi mwi sonde lyonse ukuba abena mupalamano basuma kabili aba cishinka mu lupwa. Pa lwa bantu abali kale abalalelale, abacende, abapuupu, abafunushi, bacakolwa, tubelenga ukuti: “Imwe bamo e fyo mwali. Lelo mwalisambwa, kabili mwalishishiwa, no kulungamikilwa mwi shina lya kwa Shikulwifwe Yesu Kristu na mu mupashi wa kwa Lesa wesu.”—1 Abena Korinti 6:9-11.

Ilelo, nga filya cali mu nshita sha Baibolo, kwaliba abantu abalealula no kuwamya imikalile yabo. Na lyo line kuli na fimbi ifikabilwa pa kuti ukucenda abantu kukapwe. Amabuteko yamo no tubungwe tumbi balebombesha sana ukulesha abatandashi abaya ku kucita ubulalelale no kulesha bucilende bwa bana. Lelo, ukulanda fye icishinka, finono fye ifyo abantunse bengacita ku kufumyapo amafya no bupiina. Abapanga amafunde te kuti bacilikile amatontonkanyo ya muntu ne mibele ifilenga aba umulalelale.

Te maka ya buntunse yakabomfiwa, lelo kuli cimbi icikafumyapo amafya yonse, ne co Bufumu bwa kwa Lesa. Icipande cinkonkelepo calalondolola.

[Amashiwi pe bula 6]

Ubupiina Ilingi na bo bulalenga abana ukuba bacilende

[Akabokoshi pe bula 6]

Ifya Kufumamo Fyabipisha

Daisy alicendelwe kuli ndume yakwe, ilyo ali ne myaka 6 fye. Ne ci calengele aleikala na ndume yakwe umbi umukalamba mpaka ilyo ali ne myaka 14 lintu atendeke ukubomba mu kalabu ka bushiku. Pa numa ya nshiku shinono, Daisy alilwele. Ilyo apolele, abene ba kalabu bamwebele ati ali ne nkongole, kabili bamupatikishe ukubomba bucilende. Pa numa ya mwaka umo, ali acili ne nkongole, kabili calemoneka kwati tashakabale ashipwa. Lelo, kensha wa ngalaba umo amulipilile inkongole shasheleko no kumusenda ku musumba umbi uko alemubomfya ngo musha. Alifumineko, kabili pa numa atendeke ukwikala no mwaume umbi, ilyo baikele nankwe imyaka itatu, balyupene. Pa mulandu wa mafya yabipisha ayengi ayo bakwete mu cupo, aeseshe ukuipaya imiku itatu.

Kuli pele pele, wene no mulume wakwe batendeke ukusambilila Baibolo. Lelo, Daisy aleyumfwa ukuti tawaminwe ukuba Inte ya kwa Yehova. Ilyo bamulangile muli Baibolo ukuti Yehova Lesa alapokelela abantu abaaluka ilyo cakabilwa, aliipeele kuli wene. Daisy alebombesha ukucita icalungama, lelo, talemona ukuti ukubombesha kwakwe kwalifikilepo, e co limo alepopomenwa. Lelo, caliwama ukuti, alyafwiwa ukuleka ukulungulushiwa pa fyo acendelwe e lyo ne fyo aleikala ilyo ali cilende umwaice kabili nomba aba fye bwino.

[Akabokoshi pe bula 7]

Abantu Kuti Bayaluka

Ilyo Yesu Kristu ali pano calo, aikatilwe inkumbu ababembu, abalecula. Alishibe ukuti bacilende, te mulandu no mushinku wabo, kuti bayalula imikalile yabo. Yesu aebele fye na bashimapepo ati: “Ndemwebe cine cine nati, bakasonkesha na bacilende balemutangilila mu bufumu bwa kwa Lesa.” (Mateo 21:31) Nangu line balekankambwa pa mulandu wa mikalile yabo, aba bamitima yalungama balyelelwe pa mulandu wa citetekelo cabo mu Mwana wa kwa Lesa. Ababembu abalapile baliitemenwe ukutaluka bucilende pa kuti bapokelele amapaalo ya Bufumu bwa kwa Lesa. Pa numa ya ico, baleikala umwabela ifishinte fya kwa Lesa ifyalungama. Na pali lelo, abantu bamisango misango balapokelela icine ca mu Cebo ca kwa Lesa no kwalula imikalile yabo.

Moneni icacitike kuli Maria, Carina na Estela, abo tulandilepo mu cipande ca kubalilapo. Maria akene ukusonga kwa banyina ukwa kuti atwalilile ukuba cilende, kabili alilwishishe sana ukuleka ukubomfya imiti ikola. Alondolola ati: “Nalebomfya imiti ikola pa kuti nilaimona uwa cabe cabe pa mulandu wa bucilende bwandi.” Maria alondolola ifyo icilonganino ca Bwina Kristu ica Nte sha kwa Yehova camupokelele, atila: “Nalitemenwe sana ifyo aba mu cilonganino banangile ukutemwa. Bonse bene—abaice na bakalamba balencindika. Nalimwene ukuti abaupa bali aba cishinka ku bakashi babo. Nalitemwa sana pa kuba cibusa wabo.”

Ilyo ali ne myaka 17, Carina alitandalilwe ne Nte sha kwa Yehova. Atendeke ukusambilila Baibolo, nangu line ninshi acili cilende. Panono panono, atendeke ukumfwikisha icine ca mu Baibolo. E co, apingwilepo ukuya ku musumba umbi uwali ukutali, kabili kulya aileba Inte ya kwa Yehova.

Estela, uwasangwike cilende, uwa ciwowo, kabili cakolwa ninshi ali fye umwaice, aishiletemwa ukusambilila Baibolo. Na lyo line, mu mutima aleti, Lesa te kuti amwelele. Lelo, mu kupita kwa nshita, aishilekulutuka ukuti Yehova Lesa alalekelela abalapila. Apo nomba aba mu cilonganino ca Bwina Kristu, alyupwa, kabili alikwata na bana batatu, Estela atila: “Ndi ne nsansa sana kabili ndatasha Yehova pantu amfumishe mu matipa no kumpokelela mu kuteyanya kwakwe ukwasanguluka.”

Aya malyashi yatungilila ifyo Baibolo yalanda ati, Lesa ‘afwaya ukuti abantu ba misango yonse bakapusuke no kufika ku kwishiba bwino bwino icine.’—1 Timote 2:4.

[Icikope pe bula 7]

Abana bacilende ilingi balabomfya imiti ikola

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 5]

© Jan Banning/Panos Pictures, 1997

Ukucenda Abana Kukapwa Nomba Line!

AMASHIWI ya ntendekelo pe Bungano lyalelanda pa Nsambu sha Mwana yatile, “mu cipande ca Universal Declaration of Human Rights, ba United Nations basosele ati abaice bafwile ukusakamanwa no kwafwiwa bwino sana.” Pa fyo ulupwa lwacindama, icipande catile: “Pa kuti umwana alundulule sana imibele isuma, afwile ukukulila mu lupwa, umwaba insansa, ukutemwa, kabili umo bengamumfwikisha.” Lelo ici tacicitika.

Ukulanda fye pa mikalile isuma iya bana takwakumanina. Imibele yabipa nayanana, kabili abantu abengi bamona kwati e fyo cifwile ukuba. Abashininkisha ukuti amafunde yakonkwa te kuti bafumyepo imisango yabipa no bufunushi ifyanene. Na bafyashi fye ilingi balatekelesha iyi mibele mu cifulo ca kulanga ukutemwa no kucingilila abana babo. Bushe cinshi tusubila ukuti e cikapwisha bucilende bwa bana?

Nangu line buno bwikashi bwabipa bwalifilwa ukupeela abana ubwikalo umwaba ukutemwa e lyo ne nshita ya ku ntanshi iya mutelelwe, Kabumba wesu nomba line fye akafumyapo imibele yabipa yonse pamo no bulalelale, ukusanshako fye na bucilende bwa bana. Icikapapusha kwi sonde ca kuti, bwangu bwangu, Yehova Lesa akacitapo cimo pa milandu ya bantu ukupitila mu Bufumu bwakwe. Abasonga no kucenda bambi tabakafyuke ubupingushi bwa kwa Lesa. Abakapusuka no kwikala mu calo cipya ica kwa Lesa ni balya fye abatemwa abantu banabo. “Abatambalala bakekala mu calo, na ba mpomfu bakashalamo; lelo ababifi bakaputulwa mu calo, na bafutika bakafumpulwamo.”—Amapinda 2:21, 22.

Tontonkanyeni pa fyo tukalubuka ilyo abaice na bakalamba bene bakekala ukwabula ukusaalulwa no kucendwa! Nangu fye malangulushi no kukalipwa kwa mubili ifiisa pa mulandu wa kucendwa no lukaakala tafyakabepo. Abacendwa tabakalelungulushiwa ku kwibukisha ifyo fintu nelyo ifya kufumamo. “Ifya ntanshi tafyakebukishiwe, tafyakabukuluke mu mutima.”—Esaya 65:17.

Lyene takwakabe umwana ukafyalwa uukacushiwa nelyo ukucendwa. Insansa, ukutemwa, no kumfwikisha abana tafyakabe filoto fye. Pa lwa bekashi ba mu calo cipya ica kwa Lesa, Esaya 11:9 itila: ‘Tabakacite bubi kabili tabakonaule.’ We nsansa tukakwata ilyo ubupiina, ukubomfya bubi bubi imiti ikola, indupwa sha bulanda, ne mibele yabipa fikafumapo! Umutende, ubulungami, no mutelelwe e fikabapo. “Abantu bandi bakekala mu bwikalo bwa mutende, mu mekalo ya mutelelwe, mu fya kutushamo fya cibote.”—Esaya 32:18.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 9]

Ukusakamana kwa Bafyashi Kuti Kwacincintila Ulupwa Ukubongoloka

● “Abafyashi bandi bankoseleshe ukubomba bwino ku sukulu no kusambilila umulimo umo Tabaeseshe ukumpatikisha ukucita ifyo batemenwe, lelo bangafwile ukusala kosi yalesambilisha umulimo nalefwaya.”—Tais.

● “Ine na nkashi yandi nga twaya ku kushita ifintu, bamayo baletushindika. Baletwafwa ukubomfya bwino indalama, no kukanashita ifya kufwala ifyacilamo ukupuulama nelyo ifya lubeebeelu.”—Bianca.

● “Nga tuleya ku maparte, abafyashi bandi lyonse baleipusha pa bali no kusangwako, umusango wa nyimbo shikabako, na lintu iyo parte ili no kutendeka na lintu ili no kupwa. Ku maparte ayengi twaleya ulupwa lonse.”—Priscila.

● “Ilyo nali umwaice na lintu nali mu myaka ya bupungwe, lyonse twalelanshanya bwino na bafyashi bandi. Untu nalesambilila nankwe amwene ci kabili asosele ati: ‘Ndakumbwa ifyo wayangukililwa ukulanda na bafyashi bobe pa cili conse. Ine nangu ni bamayo nshayangukililwa ukulanda na bo, kabili ilingi ifyo mfwaya ukwishiba nsambilila ku bantu bambi.’”—Samara.

● “Nali uwacaice wa nsansa. Nshalemona ububi mu bantu kabili lyonse naleseka na bo. Naleumfwa bwino ukuba na banandi kabili naleipakisha ukulanda na bene ifintu fya kusekesha. Abafyashi bandi balyumfwikishe ukuti ubu e buntu bwandi, kabili tabaeseshe ukwalula ifyo naba. Lelo mu cikuuku balingafwile ukumfwikisha ukuti mfwile ukucenjela ilyo ndi na baume kabili mfwile ukuicindika ilyo ndi na bene.”—Tais.

● “Nga fintu caba ku bacaice abengi, natendeke ukufwaya ukukwata umwaume. Batata batile nali no kutendeka ukwishishanya nga nakumanisha imyaka balandile. Nshabipilwe pali ci. Lelo, namwene ukuti abafyashi bandi balyangilweko kuli ine kabili balefwaya ukuncingilila ku fyabipa fingacitika.”—Bianca.

● “Nalemona icupo ukuti cisuma, maka maka pa mulandu wa bafyashi bandi. Lyonse baleumfwana kabili balelanshanya bwino. Njibukisha ukuti ilyo naleishishanya, bamayo bamfundile pa fya kucita mu mibele imo kabili balondolwele ne fyo ici cingakuma icupo candi.”—Priscila.