Ukukansana Kwaluma

Uwakonkelepo ali ni Galileo Galilei uwaliko mu 1564 ukufika mu 1642, na o wine ali ni Katolika umwina Italy uwasambilile ifya mu muulu, uwaishibe sana insamushi na sayansi. Ukubomfya mashini wa kumwenako ifili apatali uo umwine aipangiile uwakwete ikalashi lyatikama, Galileo amwene ifintu ifingi nga nshi mu lwelele ifyo umuntu nangu umo ashabalile amonapo. Ifyo amwene, fyalengele asumina ukuti filya Copernicus alelanda, fya cine. Galileo amwene na matoni pa kasuba, kabili ico calengele atwishika icintu na cimbi ico abasambilila na bashimapepo bacindike sana, ica kuti akasuba takaaluka.

Ukupusana na filya fyali Copernicus, Galileo wena ali uwapama kabili alefwaya ukuti abantu bonse beshibe ifyo alesanga mu kufwayafwaya kwakwe. Kabili alecite fyo ninshi ali mu calo umo bashimapepo balekaanya sana ifya musango yo, pantu Icalici lya ba Katolika pali iyo nshita lyalitendeke ukukaanya ifyo Copernicus asangile. E ico, ilyo Galileo alelondolwela abantu ukuti filya asosa ukuti akasuba e kaba pa kati ka fya mu muulu e fya cine, kabili fyaleumfwana ne fyo Amalembo yalanda, aba mu calici batendeke no kumumona ukuti alatendeka ukusuusha amasambilisho ya mwi calici.a

Galileo aile ku Rome ku kuipokololako, lelo alifililwe. E ico, mu 1616 icalici lya ba Katolika lyamwebele ukuleka ukukoselesha abantu ukusumina ifyalelanda Copernicus. Pa myaka imo, Galileo alilekele ukulanda pa fyo asangile mu kufwayafwaya kwakwe. Lyene mu 1632 asabankenye icitabo na cimbi icalekoselesha abantu ukusumina ifyalelanda Copernicus. Umwaka wakonkelepo, Icilye ce Calici camupingwile ukufwila mu cifungo. Lelo pa mulandu wa kuti ali mukote, bwangu bwangu balimucitileko bwino pa kumupingula ukukakilwa ku nse, e kutila ukukakilwa pa ng’anda.

Abengi bamona kwati ukukansana kwali pali Galileo na bashimapepo kwali kucimfya kukalamba uko sayansi yacimfishe bashimapepo, kabili bamo bamona no kuti sayansi yalicimfishe Baibolo. Lelo nga fintu twalamona mu cipande cikonkelepo, umuntu nga asondwelela ifyo, ninshi kuli ifishinka ifingi alelabako.

[Futunoti]

Sayansi na Baibolo—Bushe ca Cine Tafyumfwana?

UKUKANSANA kwa kwa Galileo ne Calici lya ba Katolika takwatendekele pali ilya ine nshita iyo, lelo kwatendeke kale sana ilyo Copernicus na Galileo bali tabalafyalwa. Filya baletila icalo e caba pa kati ka fya mu muulu, e fyo abaGriki ba kale balelanda, kabili uwalengele sana abantu ukusumine fyo ni Aristotle, uwasambilile amano ya buntunse, uwaliko mu 384 ukufika mu 322 B.C.E. pamo na Ptolemy uwasambilile sana ifya mu muulu ne fya kupendula intanda, uwaliko muli ba 100 C.E.a

Icalengele ukuti Aristotle aletontonkanya muli uyo musango, mano ya kwa Pythagoras umuGriki uwasambilile amano ya buntunse kabili uwaishibe sana insamushi uwaliko muli ba 500 B.C.E. Ukukonkelela ifyalelanda Pythagoras ukutila icalo caba fye icabulungana bwino bwino, Aristotle asumine ukuti umuulu waba cintu cabulungana icakwata ifyalo mu kati kabili mu kati ka fyalo na mo mwaba ifyalo fyabulungana kwati ni filya kanyense yapangwa. Aletila ifyalo fyapangwa na mabwe yalengama kwati likalashi, lelo isonde lyena lyaba mu kati sana e kutila pa kati na nkati ka ifi fyalo. E lyo intanda na sho shiya shileshinguluka ku nse, ku mulandu wa maka yafuma kuli planeti wa ku nse uwakupikila ba planeti bonse kabili uko kwine e kwaikala uwapulamo. Aristotle aletila akasuba pamo ne fintu fimbi ifya mu muulu fyalipwililika, tafyaluka iyo kabili tafyonaika.

Aristotle alelanda fye ifya mu mano ya buntu, talelanda ifya sayansi iyo. Aletontonkanya ukuti ukulanda ati icalo cilashinguluka, kuti kwapusana ne fyo abantu bonse baishiba. Na kabili alelanda no kuti takwaba ulwelele pantu aishibe ati nga ca kuti icalo cilashinguluka kuti cilekwesana ne fintu fimbi kabili kuti casuka caiminina nga tapali uwa kucisunka. Ifyalelanda Aristotle fyalemoneka ifya mano nga kukonka ifyo basayantisti baishibe pali ilya nshita, kabili abantu balisumine amano yakwe pa myaka nalimo 2,000. Nangu fye ni Jean Bodin, umwina France uwa mano ya buntunse uwaliko muli ba 1500 C.E. atile: “Uku kufina icalo cafina, takwaba nangu umo uwingatila cilashinguluka icine e lyo cilashinguluka na kasuba, nangu ca kuti uyo muntu aishibako fye ifinono ifyaba mu muulu, pantu nga ca kuti icalo casunkana fye panono, kuti twamonako fye uko imisumba ne fikuulwa fikalamba, amatauni ne mpili fyonse apo pene fyalabongoloka.”

Icalici Lyasumina Ifyalelanda Aristotle

Cimbi na co icalengele Galileo ukukansana ne calici cacitike muli ba 1200 C.E. kabili shimapepo wa ku Katolika Thomas Aquinas uwaliko mu 1225 ukufika mu 1274, na o atendeke ukulanda ati ifyalelanda Aristole fya cine. Aquinas alicindike sana Aristotle ica kuti alemwita ati Uwaishibisha Amano ya Buntunse. Pa myaka isano Aquinas alibombeshe ukwesha ukuti Amano ya kwa Aristotle na masambilisho ye calici fitendeke ukumfwana. Wade Rowland mu citabo cakwe icitila Galileo’s Mistake (Icilubo Galileo Acitile) atile, “ifyalelanda Aquinas fyali ifyasakaana pantu mwali amano ya kwa Aristotle e lyo na masambilisho ye calici. Kabili ifi e fyaishileba e masambilisho ya maka aya ba Katolika.” Mwilaba no kuti pali ilya nshita takwali abasambilila sayansi abaleicitila ifyabo abene. Amasukulu yaletungululwa ne calici. Icalici e lyakwete amaka pa mapepo na pali sayansi.

Kanshi, e calengele ukutila pabe ukukansana pali Galileo ne calici. Nangu fye ni lintu Galileo talatendeka ukusambilila ifya mu muulu, alilembeleko ifyebo fimo ifyalelondolola icilenga ifintu ukusela. Ici calengele abengi ukutwishika ifyalelanda Aristotle. Na lyo line, icalengele ukuti Galileo atwalwe ku Cilye ce Calici mu 1633 mulandu wa kuti alekosha isambilisho lya kuti icalo tacaba pa kati ka fya mu muulu, no kuti ici cishinka cilomfwana na Malembo.

Pa kuipokolola, Galileo alondolwele na maka ukutila alisumine ukuti Baibolo Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo. Na kabili alondolwele ukutila Amalembo yalembeelwe abantunse, kabili filya Baibolo yalanda ukuti akasuba kalasela te kutila ca cine kalasela iyo. Lelo tapali uwasumine ifyo alelanda. Apo Galileo alikeene ukusumina amano ya buntunse aya baGriki aya kuti akasuba kalasela, yalomfwana na Baibolo, balimupingwile! Mpaka fye mu 1992 e lyo Icalici lya Katolika lyasumine ukuti lyalilufyenye ukupingula Galileo.

Kuti Twasambililako ku Fyacitike

Finshi twingasambililako kuli filya fyacitike? Kwena Galileo talekaana ifyo Baibolo isosa. Lelo aletwishika amasambilisho ye calici. Kalemba umo uwa fya mapepo atile: “Cimoneka ukuti ico twingasambilila kuli Galileo te ca kutila Icalici lyalefwaya sana ukukonka icine ca mu Baibolo iyo; lelo ca kuti Icalici talyalekonka bwino icine ca mu Baibolo.” Filya icalici lyakonkelele imyata ukucila ukukonka ifyo Baibolo isambilisha, lyasuminishe amano ya buntunse aya baGriki ukulimba imishila mu masambilisho ye calici.

Fyonse ifi, fitucinkulako ukusoka kwa mu Baibolo ukutila: “Cenjeleni: epali umuntu amulenga ukuba icinakabupalu cakwe ku mano ya buntunse no bucenjeshi ukulingana ne cishilano ca bantu, ukulingana ne fintu fya fye ifya pano calo kabili te kulingana na Kristu.”—Abena Kolose 2:8.