Amepusho Yena Yengi—Lelo Amasuko Yanono

ULUCELO pa Nshiku Nkulu ya Batakatifu, pa November 1, 1755, icinkukuma cikalamba capitile mu musumba wa Lisbon ilyo abekashi ba uko abengi bali ku calici. Ifikuulwa ifingi fyalibongolweke, na bantu abengi nga nshi balipaiwe.

Ilyo fye aka kayofi kacitike, Voltaire kalemba umwina France alembele umushikakulo wakwe uwa kuti Poème sur le désastre de Lisbonne (Umushikakulo pa Kayofi ka mu Lisbon), umo akeene ifyalesosa abengi ukuti kalya kayofi kali kukanda kwa kwa Lesa pa membu sha bantu. Pa kukomailapo ukuti abantunse te kuti bomfwikishe nangu ukulondolola utuyofi twa musango yo, Voltaire alembele ati:

Ifilengwa na Lesa tafilanda, nangu tufipushe shani;

Tulekabila Lesa uwingalanda na bantunse.

Kwena Voltaire te wabalilepo ukwipusha amepusho pali Lesa. Ukutula fye imyaka ishishi bantu, utuyofi na masanso fyalilenga abantu ukwipusha amepusho ayengi. Imyaka amakana iyapitapo, ilyo Yobo afwililwe fye abana bonse no kupumwa ku bulwele bwabipisha, aipwishe ati: “Nga cinshi ico [Lesa] apeelelo lubuuto ku ucululuka, no mweo ku bashikitike mitima”? (Yobo 3:20) Pali lelo, abengi balapapa umulandu Lesa umusuma kabili uwa kutemwa engalekelapo fye ilyo kuli ukucula ukwingi no lufyengo.

Ilyo baponenwa ne cipowe, inkondo, ukulwala, ne mfwa, abengi balakaana abati takwaba Kalenga uusakamana abantunse. Mukanalesa umo uwasumina mu mano ya buntunse atile: “Takuli icingapokololako Lesa mu mulandu pa kusuminisha umwana munono ukucula, . . . kano fye kwena nga tabako.” Utuyofi tukalamba, pamo ngo kwipayaululwa kwa baYuda ba ku Bulaya mu Nkondo ya Calo iya Bubili, tulenga abengi ukusosa ifyapalako. Moneni ifyalandile kalemba umuYuda mu nyunshipepala imo. Atile: “Ubulondoloshi ubwayanguka pa co kwabelele ukucula kwabipisha mu Auschwitz bwa kuti takwaba Lesa uwingafwa abantunse.” Ukulingana no kufwailisha kwa mu 1997 ukwabelele mu France, icalo umwafula baKatolika, abantu mupepi na mapesenti 40 balatwishika Lesa nga e ko aba pa mulandu wa kwipayaulula kwa bantu, pamo nga kulya ukwacitike mu Rwanda mu 1994.

Bushe E Cilenga Abengi Ukukanatetekela?

Mulandu nshi Lesa ashicitilapo fimo ku kucilikila ifyabipa pa kuti ficitika? Katolika umo uulemba ilyashi lya kale atila ici cine “e cilenga abengi ukukanatetekela.” Epusha ukuti: “Bushe kwena, kuti wasumina muli Lesa uuloleshako fye uko abantu abengi aba kaele balefwa ne nko shonse mu calo shileipayaululwa ukwabula ukuti acilikile ifya musango yu?”

Kabili no mukululo mu nyunshipepala ya ciKatolika iya La Croix utila: “Nampo nga tuyofi utwacitika kale, utwa mu fya kupangapanga, utwa mu fyalengwa na Lesa, bumpulamafunde ubwateyanishiwa, nelyo imfwa ya mutemwikwa, fyonse fi, filenga abantu ukutiina ukwipusha Lesa. Nga kanshi Lesa ali kwi? Balafwaya ubwasuko. Awe nakalya tangwa na ko kabili wa misuula icine.”

Papa John-Paul II alilandilepo pali uyu mulandu muli kalata alembele mu 1984 uwa mutwe wa kuti Salvifici Doloris. Alembele ati: “Nangu ca kutila ukubako fye kwe sonde kuti kwalenga abantunse ukusumina ukuti Lesa e ko aba, wa mano, wa maka kabili mukulu, ububifi no kucula fimoneka ukufimbilikishe ci, limo limo mu nshila yamonekesha, ukucilisha ilyo cila bushiku tumona amacushi ya lufyengo ne ncitatubi ishingi nga nshi ishabulo kukandwa bwino bwino.”

Bushe kwena Lesa wa kutemwa kabili uwa maka, nga fintu alondololwa mu Baibolo kuti asuminisha ukucula kwa bantunse ukwafule fi? Bushe alacitapo fimo ku kucilikila utuyofi pa bantu umo umo nelyo pa mabumba ya bantu? Bushe alatucitilapo fimo pali lelo? Ukwambula amashiwi ya kwa Voltaire, bushe kwalibako “Lesa uwingalanda na bantunse” no kwasuka aya mepusho? Mukwai belengeni icipande cikonkelepo umuli ubwasuko.

[Ifikope pe bula 3]

Ubonaushi bwa musumba wa Lisbon mu 1755 bwalengele Voltaire ukusoso kuti abantu te kuti beshibe bwino ico ifintu fya musango yu ficitikila

[Abatusuminishe]

Voltaire: Ukufuma mu citabo ca Great Men and Famous Women; Lisbon: J. P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa

[Icikope pe bula 4]

Abengi balatwishika Lesa nga e ko aba pa mulandu wa tuyofi twabipisha pamo ngo kwipayaulula kwa mu Rwanda

[Abatusuminishe]

AFP PHOTO

Kucingilila kwa Musango Nshi Twingenekela Ukufuma Kuli Lesa?

MU MWANDA wa myaka uwalenga 8 B.C.E., Imfumu ya Yuda Hisekia iyali ne myaka 39 yaishibe ukuti yalwele ubwa kufwa. Hisekia alisakamikwe icibi ilyo aumfwile ici kabili apaapaatile Lesa mwi pepo ukuti amuundape. Lesa ayasukile muli kasesema wakwe ukuti: “Ning’umfwe pepo lyobe, nimone filamba fyobe: mona, ndelundako ku nshiku shobe imyaka ikumi na isano (15).”—Esaya 38:1-5.

Cinshi Lesa apokolwelele uyu muntu ku mfwa? Imyaka iingi ilyo ici cishilacitika, Lesa alaile Imfumu yalungama Davidi ati: “Kabili ing’anda yobe no bufumu bobe fikabe fya cishinka umuyayaya ku cinso candi; icipuna cobe cikapampamikwa umuyayaya.” Lesa kabili asokolwele ukuti Mesia ali no kufyalilwa mu lupwa lwa kwa Davidi. (2 Samwele 7:16; Amalumbo 89:20, 26-29; Esaya 11:1) Ilyo Hisekia alwele, aali talakwata umwana. E ico, umutande wa cifumu uwa kwa Davidi wali mupepi no kuputulwa. Ukutantalisha ubumi bwa kwa Hisekia uko Lesa atantalishe kwali no bufwayo bwa kulungatika ubwa kusungilila umutande wa bufyashi umwali no kwisafyalilwa Mesia.

Pa kufikilisha amalayo yakwe, Yehova alecitapo fimo ku kupususha abantu bakwe imiku fye iingi mu nshita yonse iya pa ntanshi ya buKristu. Ilyo Israele alubwilwe mu busha bwa mu Egupti, Mose asosele ati: “Pantu Yehova amutemwa, kabili pantu abako mulapo uo alapile kuli bashinwe, e co Yehova amufumisha ku kuboko ukwakosa.”—Amalango 7:8.

Mu nshita sha batumwa, Lesa kabili alicitilepo fimo ku kufikilisha ubufwayo bwakwe. Ku ca kumwenako, mu musebo walola ku Damaseke, umuYuda uwe shina lya Sauli mu cipesha mano apokelele icimonwa ca kumucilikila pa kuti aleke ukupakasa abasambi ba kwa Kristu. Ukupilibuka kwa uyu muntu, uwaishileba umutumwa Paulo, kwalengele abomba ulubali lwacindama ku kwananya imbila nsuma mu bena fyalo.—Imilimo 9:1-16; Abena Roma 11:13.

Bushe Lesa Alebacingilila Lyonse?

Bushe ni lyonse Lesa alecingilila nangu limo limo fye? Amalembo yalalanga bwino bwino ukuti te lyonse alecite fyo. Nangu ca kutila Lesa alipokolwele abaHebere batatu abalumendo pa kuti beipaiwa mwi lungu lya mulilo kabili apokolwele kasesema Daniele mu cilindi ca nkalamo, tapuswishe bakasesema bambi ku mfwa. (2 Imilandu 24:20, 21; Daniele 3:21-27; 6:16-22; AbaHebere 11:37) Mu cipesha mano Petro alifumishiwe mu cifungo umo Herode Agripa I amupoosele. Lelo, iyi mfumu imo ine yaipeye umutumwa Yakobo, kabili Lesa tacitilepo fimo ku kucilikila uyu musoka. (Imilimo 12:1-11) Nangu line Lesa alipeele abatumwa amaka ya kuundapa abalwele no kubuusha fye abafwa, tasumine ukufumyapo “umuunga mu mubili” uwacushishe umutumwa Paulo, napamo icali bulwele bwa ku mubili.—2 Abena Korinti 12:7-9; Imilimo 9:32-41; 1 Abena Korinti 12:28.

Lesa tacitilepo cimo ku kucilikila ukupakasa kwa kupumikisha ukwaletelwe pa basambi ba kwa Kristu kuli Kateeka wa ciRoma Nero. Abena Kristu balilungulushiwe, ukocewa abatuntulu, no kupooswa mu fiswango. Lelo, uku kupakasa takwasungwishe Abena Kristu ba mu kubangilila, kabili takwanashishe nangu panono icitetekelo cabo ukuti Lesa e ko aba. Na kabushe, Yesu alisokele abasambi bakwe ukuti bali no kutwalwa pa ntanshi ya filye kabili bakabile ukuipekanya ukucula no kufwila fye icitetekelo cabo.—Mateo 10:17-22.

Nga filya fine acitile ku kale, na lelo line Lesa alikwata amaka ya kupususha ababomfi bakwe ku masanso, kabili abatila balipusushiwa na Lesa tatufwile ukubasuusha. Lelo, mu fya musango yo calyafya ukusosekesha nga cine cine Lesa alicitilepo fimo ukuti bapusuke nangu iyo. Ababomfi ba kwa Yehova abengi aba busumino balicenenwe pa mulandu wa kupuulika ukwacitike mu musumba wa Toulouse, kabili Abena Kristu ba busumino abengi nga nshi balifwile mu buteko bwa ciNazi na mu nkambi sha kucushiwilwamo isha ciKomyunisti nelyo mu tuyofi tumbi ukwabulo kuti Lesa acitepo cimo ku kubacingilila. Mulandu nshi Lesa lyonse tacitilapo fimo ku kucingilila bonse abasenaminwa na wene?—Daniele 3:17, 18.

“Inshita ne Ca Mankumanya”

Ilyo akayofi kacitika, kuti kakuma uuli onse, kabili ukuba na bucishinka kuli Lesa te cipima sana ifyo calaba. Ilyo fimo fyapuulike mu Toulouse, Alain na Liliane balipuswike, lelo abantu 30 balifwile na bambi abengi balicenenwe, nangu ca kutila tawali mulandu wabo. Isonde fye lyonse, abantu abengi nga nshi balasanswa ku fipondo, balepaiwa pa mulandu wa myenseshe yabipa iya banamutekenya, nangu balafwa mu nkondo, kabili Lesa te kuti apeelwe umulandu pali aya macushi. Baibolo itucinkulako kuti “inshita ne ca mankumanya fiponena” bonse.—Lukala Milandu 9:11.

Kabili, abantunse bonse balalwala, balakota, no kufwa. Nangu fye ni balya abatontonkenye ukuti Lesa alipuswishe ubumi bwabo mu cipesha mano nelyo abaleti e walengele ukuti bapole ilyo balwele, kuli pele pele balifwa. Inshita ya kufumyapo amalwele ne mfwa kabili iya ‘kufuuta ifilamba fyonse ku menso’ ya bantu tailati ifike.—Ukusokolola 21:1-4.

Pa kuti ico cikacitike, icintu icikulu ukucila pa kupususha fye ukwa limo limo e cilekabilwa. Baibolo isosa pa ciitwa “ubushiku bukulu bwa kwa Yehova.” (Sefania 1:14) Ilyo Lesa akaleta ici cintu icishaikulila, akafumyapo no bubifi bonse. Abantunse bakaba ne shuko lya kwikala pe na pe mu mibele yapwililika, umo “ifya ntanshi tafyakebukishiwe, tafyakabukuluke mu mutima.” (Esaya 65:17) Nangu fye ni balya abafwa bali no kubuushiwa, ne ci cikaba kucimfya akayofi kakalamba pa tuyofi twa bantunse tonse. (Yohane 5:28, 29) Lesa mu kutemwa kwakwe ukushipwa kabili mu busuma bwakwe akaba napwisha umupwilapo amafya yonse aya bantunse.

Ifyo Lesa Apususha Pali Lelo

Lelo ici tacilolele mu kuti pali ino nshita Lesa aloleshako fye ilyo abantunse baleteta. Pali lelo, Lesa alitambika abantunse bonse ishuko lya kuti batendeke ukumwishiba no kulundulula bucibusa bwapalamisha na wene, te mulandu no mushobo wabo ne nkulilo. (1 Timote 2:3, 4) Yesu alondolwele ici cintu muli aya mashiwi: “Takuli uwingesa kuli ine kano Tata uwantumine, amukula.” (Yohane 6:44) Lesa alakulila aba mitima ya bufumacumi kuli wene ukupitila mu bukombe bwa Bufumu ubo ababomfi bakwe babilisha isonde lyonse.

Ukulundapo, Lesa alacitapo fimo ifya kulungatika kuli bonse abaitemenwa ukutungululwa na wene. Ukupitila mu mupashi wakwe uwa mushilo, Lesa ‘aleisula imitima yabo’ ku kuumfwikisha ukufwaya kwakwe no kucite fyo afwaya. (Imilimo 16:14) E ico, pa kutupeela ishuko lya kumwishiba, ukwishiba Icebo cakwe, no bufwayo bwakwe, Lesa ali-ilanga fye apabuuta ukuti alitutemwa ifwe bonse umo umo.—Yohane 17:3.

Na mu kulekelesha, Lesa alaafwa ababomfi bakwe pali lelo, te pa kubapususha mu cipesha mano, lelo pa kubapeela umupashi wakwe uwa mushilo na “maka yacila aya lyonse” ku kushipikisha ubwafya bonse bengaba na bo. (2 Abena Korinti 4:7) Umutumwa Paulo alembele ati: “Muli fyonse ndi no bukose mu ulenkosha [Yehova Lesa].”—Abena Filipi 4:13.

E ico kanshi tufwile ukutasha Lesa cila bushiku pa kutupeela ubumi ne subilo ilyo atutambika ilya kwikala pe na pe mu calo umushakabe ukucula nangu kumo. Kemba wa malumbo aipwishe ati: “Ndebwesesha cinshi kuli Yehova pa fya kutetesa fyakwe fyonse pali ine? Ndebuulo lukombo lwe pusukilo, no kulilila kwi shina lya kwa Yehova.” (Amalumbo 116:12, 13) Ukulabelenga lyonse uno magazini kukamwafwa ukuumfwikisha ico Lesa aacita, ico alecita, ne co ali no kucita icingamuletela insansa pali nomba no kumupeele subilo lyakosa ilya ku ntanshi.—1 Timote 4:8.

[Amashiwi pe bula 6]

“Ifya ntanshi tafyakebukishiwe, tafyakabukuluke mu mutima.”—Esaya 65:17.

[Ifikope pe bula 5]

Mu nshita sha mu Baibolo, Yehova tacilikile ukupoolwa mabwe kwa kwa Sekaria . . .

nangu kwipayaululwa kwa bana ba kaele kuli Herode

[Icikope pe bula 7]

Inshita naipalama ilyo ukucula kushakabeko na kabili; nangu bantu abafwa bakaba aba mweo kabili