Icalo ca Lufyengo

BUSHE na imwe mwalimona ukuti muno calo mwaliba ulufyengo? Ukwabula no kutwishika, na imwe bene mwalimona. Nangu twalicenjela shani muli fimo, kabili mano mano twapekanishisha kabela ifya mikalile yesu iya ku ntanshi, te kutila ninshi tukaba ne cuma kabili tukatunguluka muli fyonse. Na kabili, te kutila ninshi tukalakwata ne fya kulya. Ilingi line, icicitika ni cilya Imfumu ya mano Solomone yalandilepo ilyo yatile: “Ukupeelwe cilyo te kwa ba mano, nangu bucindami ku ba mucetekanya, nangu bubile ku baishiba.” Mulandu nshi alandiile fyo? Solomone atwalilila ati, “pantu inshita ne ca mankumanya fiponena kuli bonse bene.”—Lukala Milandu 9:11.

“Ilyo Inshita ibi Yapumikisha”

Cine cine “inshita ne ca mankumanya,” e kutila ifintu ifitucitikila lintu twaponenwa na masanso, ilingi line filonaula amapange yesu ayasuma no konaula ne fisuma ifyo twenekela. E filya na Solomone alandilepo ukuti icicitika kuli ifwe caba kwati ni cilya cicitika kwi ‘sabi ilyaikatwa mwi sumbu likali, kabili nge fyuni ifyaikatwa mu citeyo, . . . ilyo inshita ibi, yapumikisha.’ (Lukala Milandu 9:12) Ku ca kumwenako fye, abengi balabombesha ukulima ifya kulya pa kuti bakakwate ifyo bengalya pamo no lupwa lwabo, lelo ca bulanda ukuti limo “inshita ibi” ilabapumikisha pantu imfula ilakaana ukuloka kabili icilala cilonaula ifilimwa fyabo.

Abantu bamo balabombesha sana ukwafwa bambi. Nomba, nangu ni balya abaponenwa na masanso “ilyo inshita ibi yapumikisha,” ilingi line, ubwafwilisho bapeelwa ukufuma ku fyalo fimbi, tabuba ubwafikapo. Ku ca kumwenako, umwaka umo muli iyi yine myaka yapita, kwali ukulwisha ukuti icipowe cipwe mu calo conse, lelo akabungwe kamo akakumbusuka abaponenwa na masanso katile, “indalama babomfeshe ku nkondo yalwile abena Amerika na bena Iraq, iyabelele ku Kuwait, shali ishingi nga nshi, lelo icalo [ca Afrika] cena bacipeeleko fye indalama ishinono sana.” Bushe mwali umulinganya muli filya ifyalo fyakwata icuma fyacitile, ica kutila indalama babomfeshe ku nkondo mu calo cimo fye, shalicilile imiku 5 pali shilya bapeele icalo conse ica Afrika ukuti cipwishe icipowe? Kabili, bushe caliba fye bwino ifi abantu abengi bakwata icuma nga nshi, lelo nakalimo umuntu umo pali bane mwi sonde lyonse aba mupiina wa kapela makufi, e lyo ne fi caba ukuti abana banono abengi sana balafwa cila mwaka ku malwele ayengacilikilwa? Ukulanda fye icishinka, muli ifi fyonse mwaliba ulufyengo!

Kwena te lyonse “inshita ne ca mankumanya” filenga ukuti ifyabipa ficitike mu ‘kupumikisha.’ Kwaliba ifyatucila sana amaka, ifilenga ukuti ifyabipa filetucitikila. Ici cishinka calimoneke sana ku cacitike mu mushi wa Beslan, mu musumba wa Alania, mu September 2004, lintu abantu abengi nga nshi, sana sana abana be sukulu, baipaiwe mu bukalushi ilyo kwali ulubuli lwa mfuti ulwa fipondo na bashilika na bakapokola ba buteko. Muli lulya lubuli lwa mfuti, kwali fye uwafwa afwa, uwashala ashala, nomba abalengele ukuti icintu cabipa ica musango ulya cicitike, bantu abene abalwile lulya lubuli.

Bushe Icalo Cikatwalilila fye Ica Lufyengo?

Ilyo abantu bamo balelanda pa lufyengo, batila: “Ifi fine, e fyo icalo caba, kabili e fyo cikaba.” Bena bamona kwati aba maka bakatwalilila fye ukutitikisha abalanda kabili abakankaala na bo bakatwalilila fye ukuliila abapiina amasuku pa mutwe. Batila, ifi fyonse ukubikapo ne “nshita ne ca mankumanya,” tafyakapwe pantu muli cino calo, twikala na bantu banensu aba lufyengo.

Bushe kwena ifi fine e fyo abantunse balingile ukulaikala? Bushe abantu abacenjela kabili abaishibisha ukubomba imilimo bakabala abasekelamo mu kubombesha kwabo? Bushe kuti kwaba uwingalenga cino calo ca lufyengo ukuwama umuyayaya? Umfweni ifyo icipande cikonkelepo calalanda pali ili lyashi.

Bushe Kwena Kukaba Uukawamya Ifintu mu Calo?

“Abapiina batila, ico bafwaisha, pali fyonse, kuba no mutende no mutelelwe—kabili bafwaya no kucitapo fimo ifingalenga imikalile yabo ukuwama. Bafwaya no kuti kukabe amafunde ya mulinganya aya mu calo cabo, e lyo na pa kati ka fyalo fyalekanalekana pa kutila belafyengwa ku fyalo ifikankaala e lyo no twampani twakwata icuma.”

UMUKALAMBA wa kabungwe kamo akafwilisha abapiina mu fyalo fyalekanalekana, e walandile aya mashiwi ilyo alelondolola ifyo abapiina basuubila kabili ifyo bafwaisha mu bumi. Na kuba, aya mashiwi alandile, yalanga bwino bwino ifyo abantu bonse bafwaisha, sana sana balya abaponenwa na masanso mu calo, e lyo na bafyengwa. Bonse fye bafwaisha ukwikala mu calo ca mutende wine wine kabili ica mutelelwe. Bushe kwena icalo ca musango yo cikabako? Bushe kwena kwaliba uwaba na maka ya kuwamya cino calo ca lufyengo?

Bamo Balyeshako Ukuwamya Ifintu

Abengi balyeshako ukuwamya ifintu. Umo uwacitileko ifisuma ni Florence Nightingale, nasi Umungeleshi uwaliko mu myaka yaba 1800, alibombeshe ukusakamana bwino abalwele no kubondapa busaka busaka. Pali iyo nshita, takwali ne miti ya kusambila ifilonda e lyo ne miti ya maka iya kuposha amalwele. Kanshi nangu fye ni mu fipatala mwine, abalwele tabalesakamanwa busaka busaka nga fintu caba pali nomba. Icitabo cimo calandile ukuti: “Banasi, bali abatuutu, abasali, bacakolwa kabili aba mibele yabipa.” Lelo bushe Florence Nightingale alicitileko fimo ifya kuwamya imibombele ya banasi? Ee, aliwemyeko ifintu. Abantu na bambi abengi abashakwata kaso, balyeshako ukwafwa abantu banabo mu fintu ifingi ifya mu mikalile. Balasambilisha abantu ukulemba no kubelenga no kubasambilisha amasambililo ya pa muulu, balapeela abantu imiti, balakuulila abantu amayanda kabili balasambilisha abantu imilile isuma, no kubasambilisha imilimo na imbi iyashala. Ne cacitika ca kutila, imikalile ya bapiina abengi nga nshi, yalibako eyefilya.

Lelo ukulanda fye icishinka, abantu bena bacili balacula: Na nomba, imintapendwa balacula ku nkondo, na kuli bantalamisoka, ku malwele, ku fipowe, na ku fintu fimbi ifyabipa nga nshi. Akabungwe kamo akakumbusuka abapiina aka ku Ireland katile: “Abantu 30,000 balafwa cila bushiku pa mulandu wa bupiina.” Nangu fye busha, na bo bwine e ko bucili, te mulandu ne fyo abantu abengi baesha ukubupwisha pa myaka iingi iyapita. Ulupapulo lulanda pa busha bwa muno nshiku ulwa Disposable People—New Slavery in the Global Economy lwatile, “Pano isonde paba abasha abengi nga nshi muno nshiku ukucila na pali balya abasendelwe lintu kwali ukusenda abasha ukufuma mu Afrika ukubatwala ku fyalo fya basungu.”

Cinshi calenga ukuti ukubombesha kwa bantu ukwa kufwaya ukuwamya ifintu umupwilapo kufilwe ukubomba? Bushe mulandu wa mutitikisha wa bakankaala kabili abakwatisha amaka, nelyo kwaliba na fimbi ifyalenga?

Icalenga Ifintu Ukukanawama

Icebo ca kwa Lesa cilondolola ukutila Satana Kaseebanya e walenga sana sana ukuti ifintu fikaane ukuwama te mulandu no kubombesha kwa bantunse ukwa kufwaya ukupwisha ulufyengo mu calo. Umutumwa Yohane atweba ukuti, “icalo conse calaala mu maka ya mubifi.” (1 Yohane 5:19) Na kuba, pali ino nshita, Satana ‘alelufya aba pano isonde bonse.’ (Ukusokolola 12:9) Kanshi abantunse bakalafyengwa kabili bakalacula na ku fyabipa fimbi, mpaka amaka ya kwa Satana yakapwe. Cinshi calengele ukuti ifintu fibipe muli uyu musango?

Abafyashi besu aba kubalilapo, Adamu na Efa, bapeelwe isonde lya paradaise umusuma nga nshi, ukuti e mo baleikala pamo no lupwa lwabo lonse ulwali no kufyalwa. Kabili ico calo cali ‘icawamisha.’ (Ukutendeka 1:31) Lelo, nani wafulungenye ifintu? Ni Satana. Atile Lesa takwata insambu sha kupanga amafunde ayo abantu bonse balingile ukukonka. Alundilepo no kuti Lesa ni kateeka wa lufyengo. Atunkile Adamu na Efa ukuti bafwile ukulaicitila ifyabo no kuisalila abene icisuma ne cabipa. (Ukutendeka 3:1-6) Ico bacitile caletele umulandu wa bubili uwalenga ukuti abantunse bafilwe ukupwisha ulufyengo mu calo, no yo mulandu waba lubembu no kukanapwililika.—Abena Roma 5:12.

Mulandu Nshi Lesa Afisuminishisha?

Bamo kuti baipusha abati: ‘Mulandu nshi Lesa alekeele ulubembu no kukanapwililika ukutwalilila? Nga cinshi ashabomfeshe amaka yakwe ayakalamba ukonaula balya bacipondoka no kupanga abantu bambi?’ Ukucita ica musango yo kuleumfwika ukwanguka. Lelo, ishibeni no kuti ukubomfya amaka kulalenga bambi ukuilishanya. Bushe tamwamona ukuti ukubomfya amaka bubi bubi e kwalenga ukuti abapiina na batitikishiwa baleilishanya muno calo? Bushe abantu ba mitima isuma tabailishanya lintu kateeka umunkalwe atendeka ukubomfya amaka yakwe bubi bubi ku kwipaya abalekaana ukukonka ifyo alefwaya?

Lesa alekele Satana na bantu bacipondoka ukuisalila ifyo abene balefwaya ukucita ukwabula ukukonka amafunde ne fishinte fyakwe. Alibalekele bacite co, pa nshita iinono fye, pa kuti abantu ba cumfwila bamone ukuti te kateka umunkalwe, uubomfya bubi bubi amaka yakwe. Mu kuya kwa nshita, bonse bali no kumona ukuti ni Lesa fye eka, e wingateeka bwino abantu. Na kabili, mu kuya kwa nshita, cali no kuilanga ukuti Lesa nga atulesha ukucita fimo, ninshi naishiba ukuti fikatuwamina. Ico cishinka sana, pantu ukufika pali ino nshita, bonse twalimona ifyabipa ififuma mu kupondokela Lesa. Kanshi Lesa nga atulesha ukucita fimo, te kutila ninshi alefwaya ifintu ukutubipila awe. Na kabili, apo ububi nabufula pano calo, tapali nangu umo uwingailishanya ukuti Lesa wa lufyengo ilyo akabomfya amaka yakwe ayakalamba ukupwisha ububifi bonse inshita ya kucite co nga yafika. Kabili, nomba line akafumyapo ububi bonse.—Ukutendeka 18:23-32; Amalango 32:4; Amalumbo 37:9, 10, 38.

Ukufika ilyo Lesa umwine akacitapo cimo, fwe bantu tukaba muli cino cine calo ca lufyengo, ‘twakulatetela capamo no kucululukila capamo.’ (Abena Roma 8:22) Nangu tubombeshe shani ukuwamya ifintu, Satana ena te kuti tumufumyepo kabili te kuti tupwishe no kukanapwililika ukwalenga ukuti bonse tulecula. Tatwakwata amaka ya kupwisha ulubembu twapyana ukufuma kuli Adamu.—Amalumbo 49:7-9.

Yesu Kristu E Ukawamya Ifintu Umupwilapo

Bushe cilepilibula ukuti calipwa ifintu tafyakatale afiwama? Awe iyo. Kwaliba umo uwakwata amaka nga nshi ukucila abantu, uwapeelwa umulimo wa kuwamya ifintu umupwilapo. Nani uyo wine? Ni Yesu Kristu. Baibolo yamulondolola ukuti, e Mwiminishi Mukalamba uukapususha abantu bonse.—Imilimo 5:31.

Pali nomba alolelafye “inshita yasontwa” iya kwa Lesa, pa kuti akacitepo fimo. (Ukusokolola 11:18) Finshi ifyo fine akacita? ‘Akabweseshamo fyonse ifyo Lesa alandile mu kanwa ka bakasesema bakwe aba mushilo aba ku kale.’ (Imilimo 3:21) Cimo ico Yesu akacita, ‘akapokololo mubusu uwakuuta, no mulanda, no ushikwete wa kumwafwa . . . akalubule myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa.’ (Amalumbo 72:12-16) Lesa alaya no kuti akabomfya Yesu Kristu ‘ukuputulo bulwi ukufika ku mpela ya calo.’ (Amalumbo 46:9) Kabili alaya no kuti, “Umwikashi wa [muli ico calo ico Yesu akawamya] takasose, ati, Nindwala.” Impofu, bacibulu, na balemana, e kutila bonse abalwala, bakapola no kuba no bumi ubwakosa. (Esaya 33:24; 35:5, 6; Ukusokolola 21:3, 4) Nangu bantu bafwile kale sana, na bo bene bakasekelamo. Lesa alaya ukuti bonse abafwile imfwa sha lufyengo na bafwile pa mulandu wa mutitikisha, bakabushiwa.—Yohane 5:28, 29.

Ifyo Yesu Kristu akacita tafyakabe fya lubali lumo fye kabili tafyakabe fya pa kashita fye akanono iyo. Lelo akapwisha fyonse ifilenga abantu ukufilwa ukuwamya ifintu muno calo nangu babombeshe shani. Akafumyapo ulubembu no kukanapwililika, kabili akonaula Satana Kaseebanya na bonse abamukonkelesha mu matukuto yakwe aya bucipondoka. (Ukusokolola 19:19, 20; 20:1-3, 10) Ubulanda no kucula ifyo Lesa asuminisha ukubako pa nshita inono, tafyakabeko “umuku uwalenga ibili.” (Nahumu 1:9) Na Yesu wine, e fyo aletontonkanyapo lintu atusambilishe ukupepela Ubufumu bwa kwa Lesa ukuti bwise no kutila ukufwaya kwa kwa Lesa “kucitwe pano isonde nga mu muulu.”—Mateo 6:10.

Nomba, limbi kuti mwatila ‘Bushe Yesu talandile ukuti “abapiina twakulaba na bo pe”? Bushe ayo mashiwi kwena tayalelanga ukuti ulufyengo no bupiina fikatwalilila?’ (Mateo 26:11) Ca cine, Yesu alilandile ukuti muno calo abapiina bena bakabamo. Lelo, ilyashi alelandapo ilyo alandile aya mashiwi, pamo no bulayo bwa mu Cebo ca kwa Lesa, filanga ukuti Yesu aloseshe mu kuti abapiina tukaba na bo pantu icalo twabamo calyonaika. Alishibe ukuti takwakabe umuntunse nangu umo uukapwisha ubupiina no lufyengo mu calo conse. Kabili alishibe no kuti ena akawamya ifintu fyonse. Nomba line fye, akaleta ubwikashi bupya, e kutila “imyulu ipya ne sonde lipya” umushakabe ukukalipwa, amalwele, ubupiina, ne mfwa.—2 Petro 3:13; Ukusokolola 21:1.

“Mwilaba Ukucita Icisuma”

Lelo bushe ico, cilepilibula ukuti nga twayafwako abantu bambi pali ino nshita ninshi twaicusha fye? Awe iyo. Pantu Baibolo itukoselesha ukwafwilisha bambi abali no bwesho bwalekanalekana kabili abali no bulanda. Nangu fye ni Solomone Imfumu ya kale, yalembele ati: “Witana busuma ku munobe, ilyo cili mu maka ya kuboko kobe ukubucita.” (Amapinda 3:27) Umutumwa Paulo na o akoseleshe ukuti: “Mwilaba ukucita icisuma no kupeelana ifintu.”—AbaHebere 13:16.

Na Yesu Kristu wine atukoseleshe ukubomba ukufika apo twingapesha ukwafwilisha bambi. Ashimike icilangililo ca mwina Samaria uwasangile umuntu napumwa kabili nabamwibila. Yesu atile ulya umwina Samaria “aiketwe nkumbu” kabili abuulile insalu shakwe no kukaka pa filonda fya wapuminwe kabili alimwafwile ukuti ifilonda bamucenene fipole. (Luka 10:29-37) Umwina Samaria wa cikuuku, tayafwile abantu bonse mu calo, lelo umulimo abombele uwa kwafwilisha umuntu wapuminwe, wali uukalamba nga nshi. Na ifwe kuti twacita cimo cine.

Nomba Yesu Kristu ena kuti acita ifyacila pa kwafwa fye umuntu umo muli fimo. Ena kuti awamya fyonse mu calo, kabili akacita ico nomba line. Lintu akawamya ifintu fyonse, bonse abafyengwa muli cino calo, bakekala bwino, mu mutende no mutelelwe.—Amalumbo 4:8; 37:10, 11.

Ilyo tulelolela ico ukucitika, twishingashinga ukubombesha na maka yesu yonse ukusambilishako abantu ifya mu Baibolo no kubafwako na mu fintu ifyo bakabila.“Tubombe icisuma kuli bonse” abacula muli cino calo ca lufyengo.—Abena Galatia 6:10.