Inkondo Nayaluka Muno Nshiku

INKONDO yalibipisha. Lyonse fye abashilika abengi balafwa mu nkondo kabili lyonse abekala calo balacula. Lelo muli ino myaka, inkondo nayaluka. Bushe yalwike shani?

Pali nomba inkondo shilelwikwa sana ni nkondo sha bana calo—inkondo shilwikwa na bantu bekala mu calo cimo cine. Kabili inkondo sha bana calo ilingi line shilakokola kabili shilalenga abantu ukubombomana sana. Ishi nkondo na kabili shilonaula sana icalo ukucila inkondo shilwikwa pa kati ka fyalo. Julián Casanova, kalemba wa lyashi lya kale umwina Spain, atile: “Inkondo sha bana calo shalibipisha pantu abantu abengi balafwa, balacendwa, balasanguka imbutushi kabili ilingi line kulaba ukwipayaula abantu.” Ca cine, abantu balakalipwa pa nshita yalepa nga ca kuti mwana calo munabo e wa babifya.

Apo ukukansana kwa fyalo kwapwila, shinono inkondo sha pa kati ka fyalo ishalwikwa. Akabungwe ka Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) katile: “Pa nkondo shonse ishalwikwa ukutula mu 1990 ukufika mu 2000, ni nkondo fye shitatu e shali pa kati ka fyalo.”

Ukukansana kwa bana calo kuti kwamoneka kwati takutiinya sana kabili napamo teti balande na po mu lyashi lya pa fyalo, lelo ubucushi no bonaushi bubako bulalungulusha. Abantu abengi sana balifwa mu nkondo sha bana calo. Na kuba, muli yi myaka 20 iyapita, abantu mupepi na mamilioni 5 balifwile mu fyalo fye fitatu umwali inkondo—e kutila mu Afghanistan, Democratic Republic of Congo na mu Sudan. Mu fyalo fyaba mu Balkan Peninsula, abantu mupepi na 250,000 baalipaiwa mu nkondo sha pa kati ka mitundu. Mu Colombia abantu 100,000 balipaiwa mu kulwishanya kwa mutatakuya ukwabako pa kati ka buteko na bacipondoka.

Abacaice e bacula sana mu nkondo sha bana calo. Ukulingana na kabungwe ka United Nations High Commissioner for Refugees, abacaice ukucila pa mamilioni yabili balifwa mu nkondo sha bana calo mu myaka fye 10 iyapitapo. Bambi na bo amamilioni 6 balicenwa. Abacaice abengi balibasambilisha fye no bushilika. Umushilika wacaice umo atile: “Balinsambilishe ubushilika no kumpeele mfuti. Nalenwa imiti ikola kabili nalipeye abekala calo abengi. Yali ni nkondo fye. . . Ine nalecita fye ifyo balenjeba. Nalishibe ati cibi lelo tacali kufwaya kwandi.”

Abacaice abengi abekala mu fyalo umwaba inkondo ya bana calo balekula ukwabulo kwikalapo mu mutende. Bekala mu fyalo umo amasukulu yaonaulwa kabili umo utubungwe tupikana fye imfuti mu cifulo ca kulanshanya. Dunja, uwa myaka 14 atile: “Abantu abengi sana balipaiwa . . . Pali nomba teti mumfwe utuni tulelila, kano fye imisowa ya bana abaleloosha bashibo nelyo banyinabo, indume nelyo inkashi shabo.”

Finshi Filenga?

Finshi filenga ukuti ishi nkondo shabipisha shilebako? Ifilenga sana, lupato lwaba pa ba mishobo ne mitundu yapusana, ukupusana kwa mipepele, ulufyengo, e lyo ne cimfulumfulu ciba mu mabuteko. Na cimbi icilenga bufunushi—e kutila ukufwaisha ukuteka e lyo no kufunukila indalama. Ilingi ubufunushi bwa ntungulushi sha tubungwe twa bupolitiki e buleta ulupato ululenga inkondo ukuluminako. Akabungwe ka SIPRI katile abengi abalwa inkondo ni “balya abafwaya ukuinonsha.” Aka kabungwe katwalilile ukusosa ati: “Ubufunushi bumonekela mu misango iingi, ukutendekela fye ku bashilika na balashi ba buteko abashitisha amabwe ya Diamonde ayashaifulila ukufika na ku bacaice ababomfya imfuti pa kupoka abantu ifipe mu mishi.”

Ukufulisha kwa mfuti sha mutengo unono kwalilenga ukuti abantu abengi baleipaiwa. Abantu 500,000, maka maka abanakashi na bana, balepaiwa cila mwaka kuli ishi mfuti. Mu calo cimo ica mu Afrika, imfuti itwa ati AK-47 kuti yashitwa pa mutengo bashitilapo inkoko. Ku ca bulanda, mu ncende shimo shimo imfuti shafula fye kwati ni nkoko shine. Batunganya ukuti mu calo conse nomba muli imfuti shinono amamilioni 500, icilepilibula ukuti umo pa bantu 12 mu calo conse kuti akwatako imo.

Bushe imyaka ya ba2000 ikeshibikilwa ku nkondo sha bana calo ishabipisha? Bushe inkondo sha bana calo kuti shapwa? Bushe abantu bakaleka ukwipaya abantu banabo? Ifi fipusho fyala-asukwa mu cipande cikonkelepo.

[Akabokoshi pe bula 4]

Ifyabipa Ififuma mu Nkondo sha Bana Calo

Mu nkondo sha bana calo umo babomfya ifyanso fishakwatisha amaka lelo ifyabipisha, amapesenti 90 pa bafwa nelyo ukucenwa bekala calo te balya balwa. Graça Machel, Impanda mano ya kwa Secretary-General wa United Nations pa fyo inkondo ikuma abacaice atile “Calimonekesha ukuti abacaice e bo bafwaisha sana mu bulwi, taciba fye nkuma ukuti e baculilamo.”

Inshila na imbi iyo abashilika balebomfya sana, kucenda abanakashi. Mu ncende shimo umwaba inkondo, abakashana abengi mu mishi isanswa no tupondo balacendwa. Utupondo tucenda abanakashi pa kuti abantu basakamikwe nelyo pa kuti indupwa shi-ikatana.

Lintu kwaba inkondo, kulaba ne cipowe na malwele. Nga kwaba inkondo ya bana calo, ubusomboshi bulacepa pantu takuba ukulima sana kabili ifipatala te lingi line fibomba. Kabili, fintu fye ifinono ifya bwafwilisho bufuma mu fyalo fimbi e fipeelwa ku bantu abalefikabila. Mu calo cimo ica mu Afrika umwaba inkondo ya bana calo, casangilwe ukuti abantu amapesenti 20 balifwile ku malwele kabili amapesenti 78 baafwile ku nsala. Abaipaiwe mu nkondo bena bali fye amapesenti yabili.

Lyonse fye, mu maminiti 22 umuntu umo alanyanta pa kapata akapuulika no kumulemanika nelyo ukumwipaya. Batunganya ukuti utupata amamilioni 60 ukufika ku mamilioni 70 twalishiikwa mu fyalo 60.

Abantu balapatikishiwa ukufulumuka no kusha amayanda yabo. Mu calo conse mwaba imbutushi na bapatikishiwa ukusha amayanda yabo amamilioni 50 kabili hafu pali aba bacaice.

Impela ya Nkondo

‘Tuli fye ne myaka 12. Teti twalule imitekele nelyo ukupwisha inkondo, lelo tulefwaya ukuba abomi! Tulolela umutende. Bushe ukabako ilyo tucili abomi?’—Abana be sukulu abali mu gredi 5

‘Tulefwaya ukulaya ku sukulu no kulatandalila ifibusa na balupwa lwesu ukwabula ukutiina ukuti balatwiba. Ndesubila aba mu buteko bakangwako kuli ifi fyebo. Tulefwaya ukwikala bwino. Tulefwaya umutende.’—Alhaji, uwa myaka 14

AYA mashiwi yaletelela bulanda, yalangilila ico abacaice bacula pa myaka iingi mu fyalo fyabamo inkondo sha bana calo bafulukisha. Ico bafwaisha fye kwikala bwino. Lelo taca-anguka ukulenga ico bafwaisha ukucitika. Bushe tukatala atwikala mu calo cabulamo inkondo?

Mu myaka ya ndakai, ifyalo fyalibombesha ukuti fipwishe inkondo shimo shimo isha bana calo pa kupatikisha amabumba yalwishanya ukupingana ifipangano fya mutende. Ifyalo fimo fyalitumako na bashilika abafwilisha ukusungilila umutende pa kuti ifi fipangano fingabomba. Lelo, fyalo fye ifinono e fyakwata indalama nelyo e fifwaisha ukusopa ifyalo fyaba ukutali umo umutunganya no lupato filenga amabumba ayalwishanya ukutoba bwangu ifipangano fya mutende. Ilingi line, balatendeka ukulwa na kabili pa numa fye ya milungu nelyo imyeshi inono ukutula apo bapinganine ifipangano. Nga fintu akabungwe ka Stockholm International Peace Research Institute katila, “cilafya ukuleta umutende nga ca kuti abashilika balefwaisha ukulwa e lyo na maka ya kutwalilila ukulwa nabakwata.”

Pa nshita imo ine, ifi fikansa fya mutatakuya ifyaba mu ncende ishingi ishe sonde ficinkulako Abena Kristu pa lwa kusesema kwa mu Baibolo. Ibuuku lya Ukusokolola lilanda pa ciputulwa ca nshita icabipisha pali fyonse umo umwaume waikala pali kabalwe ‘akasenda umutende pe sonde.’ (Ukusokolola 6:4) Iyi nkondo ya mutatakuya iyasobelwe na yo yaba cilangililo ca kuti nomba tuleikala mu nshita Baibolo iita ati “inshiku sha kulekelesha.”a (2 Timote 3:1) Lelo, Icebo ca kwa Lesa, citweba ukuti umutende ukesa pa numa ya nshiku sha kulekelesha.

Pa Amalumbo 46:9, Baibolo ilondolola ukuti pa kuti kube umutende wine wine, inkondo shifwile ukupwa, te mu ncende fye shimo, lelo mwi sonde lyonse. Na kabili ilumbo limo line lilanda na pa konaulwa kwa fyanso fyalebomfiwa sana mu nshita sha Baibolo—ubuta ne fumo. Nangu fye fyanso fya muno nshiku ifilefulilako filingile ukonaulwa e lyo abantunse bengekala mu mutende.

Lelo, lupato no bufunushi e filenga inkondo ukutwalilila te mfuti nelyo impolopolo. Ulunkumbwa, nelyo ubufunushi, e bulenga sana ukuti kube inkondo, kabili ulupato ilingi line lufumamo ulukakaala. Pa kupwisha ishi nkuntu shabipa, abantu balingile ukwalula amatontonkanyo yabo. Balingile ukusambilishiwa ifya kwikala mu mutende. E mulandu wine kasesema wa ku kale Esaya asosele ukuti inkondo shikapwa fye lintu abantu bakaleka ‘ukusambilila kabili ubulwi.’—Esaya 2:4.

Lelo, pali ndakai icalo twikalamo tacisambilisha ifyo umutende wacindama lelo cisambilisha abakalamba na banono ifya kulwa inkondo. Ku ca bulanda, na bacaice balesambilishiwa ukwipaya.

Balisambilile Ukwipaya

Ilyo ali ne myaka 14, Alhaji alekele ubushilika. Ali fye ne myaka 10 ilyo ibumba lya tupondo lyamwibile no kumusambilisha ifya kulwa ne mfuti itwa AK-47. Ilyo apatikishiwe ukubo mushilika, alesansa imishi, ukupoka ifya kulya no koca amayanda. Na kabili aleipaya no kulemanika abantu. Ubwa lelo, Alhaji alifilwa ukulaba ifyo alecita ilyo alelwa inkondo kabili alifilwa no kulaikala ifikala abekala calo bonse. Abraham, umushilika wacaice na umbi, na o alisambilile ukwipaya kabili talefwaya no kwikala ukwabule mfuti. Atile: “Nga bampoke mfuti e lyo banjeba ukuya, nshishibe ifyo ningacita, ne fyo ningalasanga ifya kulya.”

Abashilika bacaice ukucila pali 300,000—bakalume na bakashana—bacili balelwa no kwipaiwa mu nkondo sha mutatakuya isho abana calo balelwa mwi sonde lyonse. Intungulushi imo iya bacipondoka yalondolwele ukuti “Bakalume balomfwila fyonse ifyo tubeba, tabasakamana pa lwa kubwelela ku ng’anda mu kumona abakashi nelyo ulupwa kabili tabakwata umwenso.” Na lyo line, aba bacaice balafwaya kabili balingile ukwikala bwino.

Mu fyalo ifikankaala, balasunguka sana ilyo bamona ifya kutiinya ificita abashilika bacaice. Lelo, nangu fye bacaice aba mu fyalo ifikankaala na bo balasambilila ukwipaya mu mayanda yabo yene. Mu nshila nshi?

Natulande pali José uwikala pa kati ka kapinda ka ku kulyo na kabanga aka Spain. Aali mupungwe uwasambilile ukulwa kwa kupantana. José alikwete no lupanga ulo bawishi bamupeele ngo bupe pa Krisimasi. Kabili alitemenwe amangalo ya pa vidio, maka maka aya lukakaala. Pa 1 April, mu 2000, acitile ulukakaala ukupashanya impalume yali mu fyangalo fya pa vidio. Aipeye bawishi, banyina, ne nkashi yakwe ukubomfya ulupanga lwine ulo bawishi bamupeele. Alondwelele bakapokola ukuti “Nalefwaya fye ukuba neka mu calo, nshalefwaya abafyashi bandi ukulamfwaya.”

Ukulanda pa fya kutambatamba ifya lukakaala, kalemba kabili mushika Dave Grossman atile: “Nomba tuleya tulekunkuma pantu ukucena nelyo ukucusha abantu kusangwike fya kusekesha. Tuleipakisha fyene mu cifulo ca kufipata. Tulesambilila ukwipaya no kusambilila ukutemwa kwene.”

Bonse babili Alhaji na José balisambilile ukwipaya. Bonse babili tabaitemenwe ukuti babe inkomi, lelo kusambilila ukwipaya e kwaonawile amatontonkanyo yabo. Ukusambilila kwa musango uyo kulalenga bonse bene abaice nelyo abakalamba ukutemwa ulukakaala ne nkondo.

Ukusambilila Ukuba aba Mutende mu Cifulo ca Kusambilila Inkondo

Te kuti kube umutende ubelelela ilyo abantu balesambilila ukwipaya. Kale sana, kasesema Esaya alembele ati: “Nga wapeepeka ku mafunde [ya kwa Lesa]! lyene umutende obe nga waba ngo mumana.” (Esaya 48:17, 18) Nga ca kuti abantu baishiba bwino bwino Icebo ca kwa Lesa no kusambilila ukutemwa amafunde yakwe, bakakaana ulukakaala ne nkondo. Nangu fye ni ndakai, abafyashi kuti bacingilila abana ku fyangalo ifingalenga baba aba lukakaala. Abakalamba na bo kuti basambilila ukucimfya ulupato no bufunushi. Inte sha kwa Yehova basanga ukuti Icebo ca kwa Lesa calikwata amaka ya kwalula imibele ya bantu.—AbaHebere 4:12.

Tontonkanyeni pa ca kumwenako ca kwa Hortêncio. Ali fye umulumendo ilyo bamupatikishe ukuba umushilika. Alondolola ukuti ico baletusambilishisha ubushilika “kutulenga ukufwaisha ukulaipaya abantu no kukanakwata umwenso wa kwipaya.” Alelwa mu nkondo ya bana calo iyatantalile mu Afrika. Atile: “Inkondo yanengele ukuba umunkalwe. No bwa lelo ncili ndebukisha fyonse ifyo nalecita. Ifyo bampatikishe ukucita filandetela ubulanda.”

Ifyebo ifyo umushilika munankwe alandile kuli wene pa lwa Baibolo fyalimufikile pa mutima. Alitemenwe sana ubulayo bwa kwa Lesa ubwa kupwisha inkondo shonse ubwaba pa Amalumbo 46:9. Lintu aleya alesambilila ifingi pali Baibolo, aleya-alepatilako ubulwi. Tapakokwele sana, Hortêncio na banankwe babili balibatamfishe mu bushilika, kabili bali-ipeele kuli Yehova Lesa. Alondolola ukuti “icine ca mu Baibolo calingafwa ukutemwa abalwani bandi. Naishileishiba ukuti ilyo nalelwa inkondo, nalebembukila Yehova Lesa pantu asoso kuti tatufwile ukwipaya abantu banensu. Pa kuti ningalanga ukutemwa, nalekabila ukwalula amatontonkanyo yandi no kuleka ukumona abantu nga balwani bandi.”

Aya malyashi ya cine, yalangilila ukuti ukusambilila Baibolo kulaleta umutende. Ici taciletupapusha. Kasesema Esaya asosele ukuti amasambililo ya bulesa yalyampana sana no mutende. Asobele ukuti: “Bakakuula bobe bonse bakaba abasambilishiwa kuli Yehova, kabili umutende wa bana bobe abaume ukafula.” (Esaya 54:13) Kasesema umo wine amwenene libela inshita ilyo abantu ba mu nko shonse bakakonkomokela ku kupepa kwa cine ukwa kwa Yehova Lesa mu kusambilila inshila shakwe. Cinshi cikafumamo? ‘Bakafula impanga shabo shikabe ifya kuliminako umushili, na mafumo yabo yakabe ifya kutungwilako imiti; lukasuke uluko alubulo kusumbwilo lupanga ku luko, nangu kusambilila kabili ubulwi.’—Esaya 2:2-4.

Ukulingana no ku kusesema, Inte sha kwa Yehova mwi sonde lyonse shilabomba umulimo wa kusambilisha. Kale kale uyu mulimo walyafwa abantu abengi ukuleka ukupata bambi pantu ulupato e luleeta inkondo.

Ubushininkisho bwa Kuti mwi Sonde Lyonse Mukaba Umutende

Pa mbali ya kusambilisha, Lesa alimika ubuteko, nelyo “ubufumu,” ubukaleta umutende mwi sonde lyonse. Baibolo ilondolola ukuti Yesu Kristu, Imfumu Lesa asala, ni “Cilolo wa Mutende.” Na kabili itulaya ukuti “ku kukula kwa bukateka bwakwe, na ku mutende, takwakabe mpela.”—Esaya 9:6, 7.

Bushininkisho nshi bwabako ubwa kuti ukuteka kwa kwa Kristu kukapwisha inkondo shonse? Kasesema Esaya atwalilila ukusosa ukuti: “Ukucincila kwa kwa Yehova wa milalo kukacite ci.” (Esaya 9:7) Lesa alafwaisha kabili alikwata amaka ya kusungilila umutende pa kuti wingabelelela. Yesu alicetekela ubu bulayo. E calengele asambilishe abasambi bakwe ukupepela Ubufumu bwa kwa Lesa no kufwaya kwakwe ukuti kucitwe pano nse. (Mateo 6:9, 10) Lintu uku kulomba ukwa kufuma ku mutima kukaasukwa, inkondo tayakonaule isonde na kabili.

[Futunoti]