UKUCILA pa myaka 2,000 iyapitapo, umusumba uukankaala umwaba abantu 30,000 walilumbwike mu Ciswebebe ca Arabia. Te mulandu no kubipa kwa micele muli ilya ncende, umo imfula iloka ukufika ku mamilimita 150 pa mwaka, abekashi ba mu Petra basambilile ifya kubomfya amenshi ayanono. Mu Petra mwali abantu abakankaala kabili abasambashi.

Abena Nabataea ba ku Petra tabakwete bamashini ba malaiti aba kupompa amenshi. Tabaleimba ifishiba fikalamba. Lelo balishibe ifya kuleta amenshi pamo ne fya kuyasungilila. Ifishiba finono ifingi ifyo balesungilamo amenshi fyabalengele ukuti bakwate amenshi ya kubomfya mu mushi na mu mabala yabo ayanono. Tabaleonaulapo nangu yamo. Baleimba bwino ifishima fyabo ne fishiba ica kutila na bena Bedouin ba lelo bacili balefibomfyako.

Uwasoma ifya menshi umo apapile ati: “Imipangilwe ya mpito sha menshi iya pa nshi mu Petra isuma icine cine. Abena Nabataea bali ni bakalapashi bene bene.” Nomba line, incenshi sha mu Israel balefwaya inshila bengakopelamo amano ya bena Nabataea, abalelima ifilimwa na mu Negeb, umo imfula iloka taicila na pali bamilimita 100 pa mwaka. Abasoma ifya bulimi baliceeceeta ifyashele mu mabala yanono ayengi aya bena Nabataea ababomfeshe amano ku kupatwila amenshi ya mfula mu mabala yabo aya mu mpili.

Kale kale amasomo yalesambililwa ku bena Nabataea yaleafwa bashibulimi mu fitungu fya ku Sahel mu Afrika umushiloka sana imfula. Nalyo line, inshila sha ndakai isha kusungilamo amenshi, tashafikapo sana. Pa Lanzarote, icishi cimo pa fishi fya Canary, icabela mupepi no lulamba lwa Afrika, abalimi balisambilila ifya kulima imyangashi ne mikunyu mu ncende umo imfula ishiloka sana. Babyala imyangashi nelyo imikunyu mu filindi no kukupa imito ya bamunyela pa muulu wa mushili pa kutila amenshi yelafuma. Umume walinga lyene ukonkolokela ku mishila pa kutila ifilimwa fitwalishe.

Ukupikulula Ubwafya Ukubomfya Ifya kupangapanga Ifya pa Nshi

Amalyashi yapalako pa fya kubomba ne micele ya mu fiswebebe kuti yasangwa fye mpanga yonse—pamo nga pali ba Bishnoi, abekashi ba mu Ciswebebe ca Thar ku India; abanakashi abena Turkana ku Kenya; na baMwenye abaNavajo aba ku Arizona, United States of America. Inshila basungilamo amenshi ya mfula, isho basambilile pa myanda ya myaka iingi, e shilebomba bwino mu fya bulimi ukucila inshila sha basoma sana.

Umwanda wa myaka uwalenga 20 wali ni nkulo ya kwimba ifishiba. Imimana ikalamba yalipatwilwe, kabili kwali inshila sha kutapililamo ishingi nga nshi. Sayantisti umo atungenye ukuti amapesenti 60 aya milonga ne mimana yalipatulwamo amenshi. Nangu ca kuti mu matukuto ya musango yo mwalifumine ifisuma fimo, abasambilila ifya kusunga impanga ne filengwa na Lesa batila impanga yalyonawilwe, kabili na mayanda ya bantu abengi nga nshi yalyonawilwe.

Kanshi, nangu amapange yawame shani, ifisuma ififuma muli aya matukuto te lingi fifika kuli bashibulimi abakabila sana amenshi. Ilyo alelanda pa milimo ya kutapilila mu India, uwali Kateka Rajiv Gandhi atile: “Pa myaka 16 twalipolola indalama ishingi nga nshi. Lelo tapaba nangu cimo ico abantu bamwenamo, takwaba ukutapilila, takwaba amenshi, takwaba buyantanshi mu fya kupanga, takwaba nangu kwafwilishako abantu mu mikalile.”

Kumfwa inshila sha kupikulwilamo ubwafya isha pa nshi, shilebomba bwino sana kabili tashileonaula ne mpanga. Ifishiba ifinono ifyo abekashi bemba filebomba bwino sana mu China, umo abantu baimba ifishiba ukufika ku mamilioni 6. Ku Israel, abantu basangile ukuti nangu wasambililako fye panono kuti wabomfya amenshi yamo yene ku kusamfisha intanshi, lyene kuti wayabomfya mu cimbusu, na kuli pele pele ku kutapilila.

Inshila isuma na imbi iya kutapililamo kubomfya utumipapi twa pulastiki utushikwa mu mushili utufumya amenshi apali fye icimenwa. Iyi nshila tayonaula mushili nangu menshi yene. Ukubomfya bwino amenshi cipilibula na kabili ukusala ifilimwa ifikula bwino mu ncende umushisangwa sana amenshi, pamo nga masaka nelyo amale, ukucila filya fifwaya sana amenshi, pamo nge fisali nelyo amataba.

Nga babombesha, ababomfya amenshi pa ng’anda na mu twampani kuti nabo bacefyako ukonaula amenshi. Ku ca kumwenako, kilogramu umo wa mapepala kuti apangwa ukubomfya nalimo lita umo uwa menshi nga ca kuti amenshi ya pa fakitare yalesungwa no kubomfiwa na kabili, ici kuti capusushako amenshi ayengi. Mu Musumba wa Mexico ifimbusu fyaseeka filepyanikwapo ne fimbusu fibomfya amenshi ayanono. Kabili abalashi ba uyu musumba batungilile na kampeni wa kusambilisha abena musumba ifyo bengacefyako ukubomfya amenshi.

Icikabilwa pa Kutunguluka

Pa kuti ubwafya bwa menshi—na mafya ayengi ayakuma impanga ne filengwa na Lesa yakapwe—kano kwaba ukwalula imibele. Abantu bafwile ukulabombela pamo ukucila ukuba bakaitemwe, bafwile ukulaipusula apo cilekabilwa, no kupampamina pa kusunga bwino isonde pa kutila abana kukula nabo bakamwenemo. Pali uyu mulandu Sandra Postel, mu citabo cakwe ica Last Oasis—Facing Water Scarcity, alondolwele ati: “Tufwile ukukwata ifipope fimo pa menshi—ifya kututungulula mu kubomfya bwino ifintu fya pano isonde ifyo tushaishiba nelyo ifyo tushingeshiba bwino bwino.”

Kwena ifyo “fipope fimo pa menshi,” tafifwile ukuba ifya calo fye cimo. Ifyalo fyonse fikabila ukubombela pamo, pantu imimana yapita na mu mipaka ya fiko. Muli lipoti wakwe uwaleti Ukupwisha Ubwafya bwa Menshi Ismail Serageldin atile: “Isakamika pa lwa kucepa no kukoweshiwa kwa menshi—ilyo ku kale lyalemonwa nge sakamika lya muntu umo umo—pali nomba lili lisakamika lye sonde lyonse.”

Lelo ukwita inko ukuti shibombele pali uyu mulandu wa mwi sonde lyonse te mulimo uwayanguka, ukulingana ne fyo Kalemba Mukalamba uwa kabungwe ka United Nations Kofi Annan alandile, Atile: “Mu calo ca ndakai, inshila shabapo isha kubombela pamo nge calo conse tashafikapo. E nshita ino ine iya kuti tuposesheko amano ku fyo ‘ifyalo fingekatana.’ mu kusunga amenshi.”

[Ifikope pe bula 26]

Pa muulu: Abekashi ba ku kale aba ku Petra balishibe ifya kusunga amenshi

Pe samba: Impito ya menshi iya bena Nabataea mu Petra

[Abatusuminishe]

Garo Nalbandian

[Icikope pe bula 26]

Abalimi ba pa cishi cimo pa Fishi fya Canary balisambilila ifya kulima ifilimwa mu ncende umo imfula ishiloka sana